Quraysh va Hind kabi ba’zi qabilalarda qiz bolalarni tiriklayin ko’mib yuborish odati bor edi. Bu ishni ular yo’qsillik qo’rquvidan yo qizning nomunosib birovga turmushga chiqib, oilaga shu tariqa dog’ tushirajagini, yo urushda asr tushib, nomus-sha’ni bulg’anishini o’ylab qilishardi. Ko’chmanchi arablar yashab qolgan qizlariga jun kamzul kiydirib, tuya yoki qo’y boqtirardilar. O‘ldirmoqni istaganlarini tug’ilishi bilanoq o’ldirishardi. Ba’zan esa olti yoshlarga kirganda, unga go’zal liboslar kiydirib, "œQarindoshlarnikiga olib boraman", deya cho’lda avvaldan hozirlangan chuqurga tashlab, ustidan tuproq tortib yuborishardi. Ba’zi rivoyatlarga ko’ra, homilador ayollarni chuqurda tug’dirishar, agar tug’ilgan bola qiz bo’lsa, o’sha chuqurga ko’mib kelishardi.

Johiliyat davrida ota qizining istagini hisobga olmasdan, yoshiga qaramasdan, xohlaganiga turmushga berib yuborardi. Uylanadigan erkakning otasi yoki yaqin qarindoshi qizning otasidan uni so’ragani borardi va bu ishga «xitba», deyilardi. Yuzlashib, qiz beriladigan bo’lsa, bir mahr tayinlanar, shundan keyin turmush qurilardi. Arablarda yana bundan boshqa bir talay botil va chirkin nikoh shakllari uchrardi.

Johiliyat davri arablari o’z onalari, qizlari, xolalari, ammalariga nikoh qilinmasdilar. Bu ta’qiq islomiyatda ham davom etgan. Faqat bunga muqobil ikki qiz qarindoshni birgalikda nikohlariga olishardi. Nikoh xususida yomon ishlardan biri — o’gay onalariga uylanish edi. Bir arab xotinini qo’ysa yoki o’zi o’lsa, katta o’g’li o’gay onasiga uylanmoqchi bo’lsa, libosini o’sha xotin ustiga tashlar va shu tariqa mahr bermasdan, unga uylanib olardi. Bu o’g’il istasa, o’gay onani boshqasiga turmushga berar va mahrini o’zi olishini shart qilib qo’yardi. Hatto, marhumning o’g’li kichik bo’lsa, u ulg’ayguncha o’gay ona ushlab turilar va bola ulg’aygach, masala hal etilishi kutilardi. Faqat ayol ertaroq harakat qilib, o’z qabilasiga qochib qolsa, bu asoratli vaziyatdan qutilardi.

Davrimizda ayol

1789 yilda Buyuk Frantsiya inqilobi ro’y berib, inson huquqlari bayonnomasi qaror qilinganda, Parij ayollari milliy majlisga bir ariza bilan murojaat etishdi. Bu arizada erkaklarga oid haq-huquqlarda ularni teng hisoblashishlarini so’rashgandi. Hech kutilmagan bu katta odim o’sha zamonning fikrlovchi odamlariga va olimlariga og’ir botdi. Ana shu kundan e’tiboran, G‘arbda erkak bilan ayol o’rtasida jiddiy bir kurash boshlangan va ayollar o’z da’volarini quvvatlamoq va dalillamoq uchun qo’llaridan kelganicha, turli vositalardan foydalanishga harakat qiladilar.

Bu mujodala bilxossa 1848 yildan so’ng asta-sekin ayollar foydasiga ilk natijalar bera boshladi. Jamiyat hayotida ayollar uchun sharaflarni ko’tarmoq imkoniyatlari ochilib, turmushga chiqish va ajrashish bilan aloqador qattiq, qo’pol qonunlar biroz yumshay boshlagandi. Natijada ayol tarix bo’yi mahrum etilgan ba’zi iqtisodiy va ijtimoiy haqlarga yetishdi. Ayolni maxluq sifatida ko’rgan eskicha fikrlash asta-sekin yo’qola boshladi.

Afsuski, bu tadbirlarda hali xato qoida va asoslar juda ko’p edi. Ayol-erkak munosabatlarida ayolning fitratiga, ruhiy va jismoniy tuzilishlariga uyg’un kelmagan tomonlar ko’p edi. Zotan, barcha ijtimoiy masalalarda G‘arb ko’pincha shunday yo’l tutadi.

587 yilda ayolda ruh bor yoki yo’qligi to’g’risida Frantsiyada diniy kengash chaqirilgan bo’lsa, hozirda esa shu davlat ayolning ham inson sifatida, uning tabiiy va madaniy haqlarda erkak bilan teng ekanini ko’rib chiqarkan, ayolni ayollik mohiyatidan chiqaribroq, erkaklashtirib va undan ham oshirib, ilohiylashtirishga qarab ketgan.

Frantsuz inqilobidan boshlab, to hozirgacha davom etib kelgan ayol haqlari da’vosi davrimizda uchta ulkan natijaga erishgan:
Ayol va erkak tengligi;
Ayolning iqtisodiy mustaqilligi;
Erkin hayot.

Bu natijalar ilk qarashda ayol haqlarida katta bosqichday ko’rinsa ham, aslida vaziyat kutilganidek emas, hatto, ba’zi joylarda vaqti-vaqti bilan zamonaviy ayol ahvoli ilk va o’rta asrlarning xo’rlangan, haq-huquqlari toptalgan ayoldan ham yomonroq hollarga tushganligi ayondir.

Ayol va erkak tengligi. Ayollar bilan erkaklarning teng bo’lishi fikri endi davrimizda faqat huquqiy jihat bilan cheklanmasdan, balki madaniy hayotda erkakning faoliyati sohasiga doxil bo’lgan har ishning ayollar tarafidan ham ado etilishi mumkinligi talqin etilmoqda. Tenglik tushunchasining bu shaklda xato bir tafsir va tashxisga tobe bo’lishi natijasida ayol, yaratilishiga ko’ra fitriy va tabiiy vazifalarini bir chetga surib, g’aflatga tushdi, fitrat talab etadigan qonun-qoidalarni birlashtiruvchi hukmlardan toydi. Buning ustiga, ayol boshda mohiyati majhul (noma’lum) tenglikka erishib, madaniyatning davomiyligini ta’minlaydigan asosiy vazifalaridan uzoqlashdi. Shu tariqa ayol o’zi o’z shaxsiyatini bunday o’rinsiz faoliyatlar ichida yo’qotdi. Saylovlarda qatnashmoq, uyda, oilada, fabrikada ishlamoq, jamiyatning ko’ngilxushliklariga berilmoq, klublarda raqsga tushish, qo’shiq maydonlarida o’zini ko’rsatish va olqish olish uchun, o’zini namoyish qilib, yana turli faoliyat sohalarida qatnashib, ayolligini yo’qotdi.

Ahvol shunday bo’lgach, oila haqida mustahkam bir tushuncha qoladimi? Na bolalar tarbiyasi, na mushtarak hayot davomiyligini ta’minlash uchun qilinadigan ishlar va na uydagi tartib-intizom saqlanib qoladi. Xullas, ayol o’zining ayolligidan, ya’ni ayollikka xos faoliyatidan tashqariga tashlab qo’yildi. Ayol, balki bir ichki sezgi bilan asl faoliyati va burchi bu emasligini anglayotgandir, lekin shunga qaramasdan, shu o’zgarib ketgan hayot va faoliyatini davom ettirmoqda.

Ayolning iqtisodiy mustaqilligi. Ayol iqtisodiy mustaqillikka erishgach, tabiiyki, erkakka muhtoj bo’lishdan qutiladi.

Azaldan erkak oilaning barcha ehtiyojini ta’min etmoqqa mukallaf edi. Tashqarida ishlar, pul topar va uyga keltirardi. Ayol uyning tartib-intizomi bilan mashg’ul edi. Bu usul davrimizga kelib, G‘arb dunyosida o’zgardi. Endi ayol ham erkak kabi ishlab pul topishga majbur. Bunday katta o’zgarishdan so’ng er-xotin orasidagi bog’liqlik faqat jinsiy hayot bilangina cheklanadi. So’z ochganimiz hayot tarzi uchun ham ayol va erkak orasida boshqa bir bog’lanish qolmagan, boshqa omildan asar endi yo’q.

O‘zi ishlab pul topgan ayol albatta shaxsiy xarajatlarini ham o’zi ado etadi. Dunyo hayotida boshqa birov tomondan ta’minlanishga ehtiyoji qolmagan. Unda endi nima qoldi? Faqat bir narsa: jinsiy istagini qondirmoq...

Masala bunday tus olgach, ayol axloqiy va qonuniy tartiblarga qay darajada rioya qila oladi? Avvalo, oila mas’uliyatini ko’tara oladimi?

Axloqiy tenglik g’oyasi bilan bu tushuncha atrofidagi to’siqlar ham o’rtadan ko’tarilgach, ayol ko’ngil xushlik ortidan chopmasdan ne qilsin? Bunday sharoitda extiroslarni qondirish uchun duch kelgan imkoniyatdan foydalanmaydimi? Bu xususda har choraga murojaat qilmaydimi, tadbir axtarmaydimi? Ko’chalarda, jamoat joylarida chiroyli ko’rinmoq, har kimga yoqmoq maqsadida turli mas’uliyatdan qochib, yelkasidagi barcha yuklarni olib tashlamasdan boshqa ne qilardi?!

Hozirda G‘arb dunyosida yuz minglab yosh qizlar, ayollar turmush qurmaslik fikridalar. Bu ayollar ko’ngil istaklari sabab turmush qurmaydilar. Ko’pchiligi turli sabablarga ko’ra, masalan, qisqa muddat oshiqlik jozibasiga berilib, oila qurmoqdalar. Faqat bu turmush va nikoh marosimlari umr bo’yi davom etadigan bir turmushga asos bo’lmayapti. Shubhasiz, bu natija tabiiydir. Chunki er-xotin har xususda bir-biridan ehtiyojsizdirlar. Extiros tuyg’ularidan tashqari bir-biriga zarur emas. Bu hislar ham bir-ikki munosabatdan so’ng soviydi. Kichik bir ixtilof, hatto, aloqalarning ozgina zaiflashishi juftlarning ajralib ketishiga kifoya bo’lmoqda. Turmush, nikoh bitimlari ko’p o’tmasdan ajrab ketish bilan natijalanmoqda.

Islomda ayolning o’rni va qadr-qimmati

Muhammad (s.a.v.)ga vahiy kelish arafasida dunyoda ikki katta davlat — Rum va Eron bir-birlari bilan raqobatlashar, boshqa xalq va elatlar ustidan hukmlarini o’tkazishar edi. Rum nasroniy davlat, Eron esa otashparastlar yurti edi. Bu davlatlarning qonunchiligi buzuq, inson haq-huquqlari poymol edi, ichki nizolar oqibatida kuchsizlanib qolgan edilar. Arabiston yarim oroli goh u, goh bu davlatning qo’shinlari bilan harbiy to’qnashuvlarga duch kelib turardi. Shu vaziyatda Muhammad (s.a.v.)ga vahiy kelishi, Islom diniga da’vatning boshlanishi, dinning shakllanishi VI-VII asrlarda Arabistonda ijtimoiy-siyosiy hayotni muolaja qiluvchi bir dastur sifatida qarshi olindi. Hayotning barcha jabhalarini qamrovchi Islom ayollar haq-huquqlariga ham katta e’tibor berdi. Ayol eng munosib o’rnini Islomdan topdi.

Islomda ayolning haqlari quyidagicha ado etilishi lozim:

1. Ayollarga yaxshi muomalada bo’lish, ularga nisbatan xushmuomala, shirin so’z, muloyim munosabatda bo’lish, nohaqlik va qo’pollik qilmaslik kerak. Bu xususda Payg’ambarimiz (s.a.v.) shunday marhamat qilganlar: «Mo’minlarning eng to’la ishonchlisi xushxulqlisidir. Sizlarning yaxshilaringiz ayollarga, zavjalariga yaxshi muomalada bo’lganlaringizdir».

Payg’ambarimiz (s.a.v.): «Ayollar xususida Allohdan qo’rqingiz. Zero, siz ularni Allohdan omonat o’laroq olgansiz», deganlar.

Hadislarda kelishicha, Payg’ambarimiz (s.a.v.) ayollarga va bolalarga duch kelganlarida, salom berardilar, ya’ni salom bilan muqobalada bo’lgandilar.

2. Ayollarni urmaslik. Qur’oni karimning: «Xotinlarning itoatsizligidan qo’rqsangiz, avvalo ularga nasihat qilingiz, so’ng (bu ta’sir qilmasa,) ularni yotoqlarida tark etingiz, so’ngra (bu ham kor qilmasa,) ularni (majruh bo’lmagudek darajada) uringiz. Ammo sizlarga itoat qilsalar, ularga qarshi (boshqa) yo’l axtarmangizlar.* Albatta, Alloh juda oliy va ulug’ zotdir»* («Niso», 34) oyatida aytilganidek, itoatsiz ayolni tarbiya va so’nggi chora sifatida qattiq og’ritmasdan urishga izn berilgan. Lekin, Muhammad (s.a.v.) o’zlari ayollarini urmaganlar va xotin kishini urganlarga ham qarshi turganlar. «Ne bo’ldi erkaklarga, xotinlarini qul kabi uradilar, holbuki, ayni kun so’nggi (tun)da latiflashadilar», degan hadis ham so’zimizning isbotidir.

 Shuningdek, ayollarga ham erlariga ozor bermaslik amr etilgan. Maoz ibn Jabaldan (r.a.) aytilganiga ko’ra, Rasululloh (s.a.v.) shunday marhamat qiladilar: "œQaysi bir ayol (mo’min) eriga ozor berganda, u kishining hur jufti (bu ayolga): «Alloh sening joningni olsin, u kishiga ozor, aziyat berma. Chunki, shubhasiz, u sening yoningda mehmon-musofirdir, sendan ayrilib, tezda yonimizga keladi», deydi".

3. Islomda ayol va bolalarni o’ldirish ma’n etilgan. Qur’oni karimda shunday marhamat qilinadi: "œ(Ey insonlar), bolalaringizni qashshoqlikdan qo’rqib o’ldirmangiz, ularga ham, sizlarga ham Biz rizq berurmiz. Ularni o’ldirish, shubhasiz, katta xatodir" («Al-Isro», 31). "œO‘z bolalarini ilmsizlik qilib, johilona o’ldirgan va Allohga tuhmat qilib, ular uchun Alloh rizq qilib bergan (hayvonlar)ni haromga chiqarganlar, albatta, (o’zlariga) ziyon qildilar. (Ular) haqiqatdan adashdilar va to’g’ri yo’lga yuruvchi bo’lmadilar" («An’om», 140).

Islom huquqida, hatto, urush vaqtida ayol va bolalarni o’ldirish taqiqlangan. Hazrat Payg’ambar (s.a.v.): "œKimki ikkita qizni voyaga yetguncha boqsa, jannatga men bilan birga kiradi", deb o’rta va ishora barmoqlarini yonma-yon qilib ko’rsatdilar".

4. Ayollarning ilm olishlari. Ayol va erkak musulmonlarga ilm o’rganmoq farzi ayndir. Qur’oni karimda faqatgina ayollarning o’ziga xos, fitratiga muvofiq kelgan Allohning xitoblaridan tashqari (masalan, avratlarini to’sish, bola emizish, idda muddati, taloq to’g’risida va hokazo) qolgan barcha oyatlar Alloh taoloning bashariyatga, erkag-u ayolga qilgan xitoblaridir. Ilm haqidagi chaqiriqlar ham shular jumlasidandir. Islomda iymondan keyingi farzi aynlardan biri ilm olishlikdir ("œfarz" bajarilishi shart degan ma’noni ham anglatadi). Zero, Jabroil (a.s.)ning Payg’ambarimiz (s.a.v.)ga yetkazgan birinchi kalomi ham "œO‘qi!" bo’lgan. Alloh taolo bandasini tafakkur qilib, borliqqa qarab, tahlil bilan O‘zini tanishini xohlaydi. Ko’r-ko’rona, taqlidiy iymon keltirishlikni xush ko’rmaydi. Payg’ambarimiz (s.a.v.) "œIlmni Chinda bo’lsa ham borib, olinglar", deganlar. Vaholanki, o’sha paytda Chin (Xitoy) butlar va butparastlar o’lkasi bo’lgan. Lekin ular bunday deyishga qo’rqmadilar, chunki borliqda Allohning qudratini namoyon etib turguvchi son-sanoqsiz dalillarni aqli bilan taammul qilgan inson Uning vahdoniyatiga iymon keltirgach, Robbisiga shirk keltirmaydi, aksincha, Haq talabida bo’ladi. Hozirda musulmonlar orasida ilm deganda, faqat diniy ilmlar tushuniladi. Bu xato tushuncha. Islomda diniy, dunyoviy, degan gaplar bo’lmagan. Ilm sohalarga bo’lingan, xolos: fiqh, hadis,  faroiz, tib, handasa, tarix, falakiyot ilmlari va hokazolardir. Musulmonlar Qur’on va sunnatga amal qilgan vaqtlarida ularning orasida ilmning barcha sohalarida dunyoga tanilgan allomalar yetishib chiqqan. Bunga o’zimizning vatandoshlarimiz Al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ulug’bek, Zamaxshariy va boshqa ko’plab olimlarning nomlarini keltirish mumkin.

Oxirgi asrlarda musulmonlar tarafidan ilmiy kashfiyotlar qilinmay qo’ydi. Bugungi kunda o’lkamizda nafaqat musulmon ayollarning, hatto, erkaklarning ham ilmga rag’batlari past. Islom dini erkaklargina qiladigan og’ir kasblarni ayollarga farz qilmagan. Lekin ayollarga xos ba’zi ishlarni erkaklarga xos ba’zi ishlar bilan tenglashtirib, ular bilan teng savob olishni joriy qildi. Masalan, hozir tug’ruqxonalarda erkak doyalar ishlab yurishibdi. Shularning o’rnini ayollar egallasalar, o’rtadan gunoh ko’tarilib, savobli, xayrli ish bo’lardi. Chunki ayolning dardini erkakdan ko’ra, ayol ko’proq tushunib, undan ko’ra, yaxshiroq yordam bera oladi.

Islom kelmasdan oldin va undan keyin ham ancha vaqt hali dunyoda o’qish-yozishni biladiganlar ko’p emasdi. Arabistonda ham vaziyat shunday edi. Faqat Qur’oni karim amri bilan boshlangan ilm va madaniy faoliyat tez sur’at bilan ilgarilay boshladi. Hazrat Payg’ambarimizga (s.a.v.) vahiy kotiblar kun sayin ko’payar, boshqa mo’minlar ham o’qish-yozishni havas qilishardi.

Islom olamida birinchi darsxonalar, madrasa va masjidlar ochilib, ilk ustoz Hazrati Payg’ambarimiz (s.a.v.)ning o’zlari bo’ldilar. U zotga ergashgan sahobiylar ko’plab mo’minlarni diniy va dunyoviy bilimlar bilan boyitishga muvaffaq bo’ldilar. Bu diniy va boshqa bilimlarni tahsil etishda ayol-erkak ajratilmagan. Chunki Islomda ilm olishda ayol-erkak tengdir.

Imom Saraxsiy (r.a.) marhamat qiladilar: "œAlloh taologa iymondan so’ng, eng quvvatli farz — ilm talab etishdir. Chunki Rasululloh (s.a.v.): "œIlm talab etmoq har musulmon erkak va ayol uchun farzdir", deb buyurganlar.