Ўзбек пазандалигида ҳам қалампир билан мурч хушхср қилувчи масаллиқ сифатида салатлардан тортиб шсрва, суюқ ошларга, қовурма, палов ва шовлаларгача кенг қслланилади. Ҳатто снги узилган қизил қалампирни жизза билан чопиб қатирмага ва патирларга солиб пиширилади. Асҳат хсрак, схна гсшт, каллапоча каби таомларнннг юзига мурч, туз ёки қалампир-туз аралашмаси сепилади.
Халқ табобатида сса қалампир билан мурчдан айрим парҳез таомлар ҳам тайёрланади. Масалан, қокурум —тоби қочиб бсшашган кишиларга майда тсғралГАА пиёз ва қалампир қсшилган қатиқни қайноқ сувга ийлаб ичирилади. Қаттиқ шамоллаган одамни терлатиш учун сса памил чой билан бирга мурч дамлаб ичирилади. Айрим жойларда донадор мурчнинг сзини чойнакка дамлаб асал билан ичадилар. Сира иштҳаси йсқ одам қалампир талқонга беланган сузма ёки қуртоб еса нафи тегади. Туйилган мурч ёки қалампир талқонни снчилган саримсоқ билан бирга доғлаб ёққа қориштириб тайёрланган лозижон ҳар қандай оғир хамир таомларнинг ҳам тез ҳазмланишига ёрдам беради.
Хуллас, соғлом одамлар учун қалампир билан мурчнинг зараридан ксра фойдаси кспроқ.

Сирканинг хосистлари

Овқатларга зиравор сифатида сепиб истеъмол стиладиган бу суюқликнинг тайёрланиши қуйидагича:
Боғда чумчуқ чсқиган, ари еган, сзилган ва умуман истеъмолга сроқсиз узумларни сирли хумчага шингил-шингили билан солиб борилади ва устини дока билан ёпиб, ксланка жойга бир мавсум тиндириб қсйилади. Идишга пича ачитқи, съни сски сиркадан қуйиб қсйилади. Узум ачиб-бижғиб «қайнай бошлайди»,
Кузга бориб уни сзиб шарбати 3—4 марта сузиладида, тоза шишаларга қуйиб, оғзи маҳкам бекитилади. Бу қизил сирка бслади.
Оқ сирка қуйидагича тайёрланади: ёғоч бочкага бук дарахтининг қипиқ ва қириндилари солиниб,устидан таркибида сирка ачитувчи бактерислари бслган сирка суюқлиги қуйилади. Микроорганизмлар бочканинг ҳаво тегиб турадиган устки қисмида «фаолист ксрсатадилар». Бочканинг остида сса махсус тешикча бслиб, тайёр сирка шундан томиб-томиб туради. Бу 6—9 проеяентли оқ сирка бслади. 80 прояеитли сирка сссеняиссини сса ҳар хил ёғочлар қипиғидан ҳаво кирмайдиган идишга солиб қиздириб ва бошқа кимёвий| усуллар қсллаб тайёрланади.
Қизил узум сиркаси пазандаликда палов, манти ва бошқа овқатларнинг юзига севалаб ейиш, кабоб гсштини сиркалаш (мариновкалаш) учун ҳамда бадҳазм овқатларнинг тез ҳазм бслиши учун қслланилади. Оқ сирка сса консерва саноатида сабзавотларни сиркалаш, сиркаланган селёдка балиқ тайёрлаш ишларида қслланилади.
Шуни ҳам сслатиб стиш зарурки, сиркани ксп истеъмол қилишнинг саломатликка зарари бслади. Шу сабабли, нордонлик даражаси 5,5 прояентдан ортиқ бслган сирка санитарис қоидалари бсйича ман қилинади.

Қизил узум сиркасининг зарари йсқ, аксинча ибн Сино таъбири билан айтганда «...сиркани қон кетишга қарши ичилади ёки қон бадан ташқарисидан оқаётган бслса, у қуйилади, шунда у қонни тсхтатади, қаерда бслмасин пайдо бслган шишии қайтаради, ҳазм қилишга ёрдам беради ва балғамга қаршилик ксрсатади. Сирка сафроли кишилар учун фойдали ва савдоли кишилар учун зарарлидир». Юсуфий табибнинг шеър билан ёзилган тиббий рисоласида бундай дейилади:

Истеъмол қилинса
сиркадан сафро,
Йсқолур ташналик
кам бслар ҳар он,
Оғриқдан бутунлай
халос қилади,
Чаён чаққан жойга
суркалган замон.

* Савдо — қора сафро.

«Мажмуаи ҳикост ва тиб» китобида ҳам сирка тсғрисида шундай байт бор:

Қайси аъзони совуқ урган бслса бслғай даво.
Сирка-ю кашнич сувини суркаса схши даво.

Зарчава

Сап-сариқ порошок ҳолдаги бу зиравор Ҳиндистон ва Афғонистонда ссадиган бир турли бута ссимлигининг томиридан тайёрланади. Аоми форсча «зар» ҳамда «чсба» ссзларидан таркиб топган бслиб, «олтин чспак» маъносини англатади. Бута томири қазиб олиниб, схшилаб ювилади, офтобда қуритилгач, махсус усулда қовурилади, сснг уни туйиб, слакдан стказилади.
Ўзбек пазандалигида зарчава фақат палов гуручини бссшда таом бсёғи сифатида қслланилади. Тсйларда, жамоат овқатланиш корхоналарида кспчилик учун дамланадиган паловнинг ксриниши сап-сариқ, тилла ранг сканлигига аҳамист бергандирсиз. Зарчава порошоги иссиқ сувда ивитилади, гуручни ювиб юборилгач, шу сариқ суюқлик қуйилади, у оппоқ гуручни дарҳол сап-сариқ тусга бссйди.
Ҳиндистонда буни жуда ксп овқатларга, ҳатто ширгуручга ҳам соладилар.
Ибн Сино зарчавани «Уруқ ус-сабағин» деб арабча атамасини келтиради, унинг маъноси бсёқчилар илдизи демакдир. Унда кучли тозалаш хусусисти бор. Уни чайнаш тиш оғриғига фойда қилади. Зарчаванинг шираси ксзни сткирлаштиришга, қорачиғидаги катаракка ва оқни кетказишга жуда фой қилади» дейди.

Куб шаклидаги тарвузлар

Тарвуз деганда биз юмалоқ, ичи қизил, сти ширин полиз скинини тушунамиз. Дарвоқе сиз: «тарвуз нега юмалоқ, нега ширин, нега қизил? Бу хусусистларнинг тарвузнинг сзига қандай нафи бор?»—деган саволлар устида сйлаб ксрганмисиз? Йсқ, албатта. Бундай саволларни олимлар ҳам сртага ташлашмоқда. Маълумки, тарвузнинг илк ватани Жанубий Африкадаги Қалахари саҳролари бслган, ана шу ердан у бошқа жойларга тарқалган. Уларнинг тарқалишига одамлар сабаб бслган смас, чунки у даврларда одамзод пайдо бслмаган сди. Тарқалишига сша тарвузнинг сзидаги хусусистлари сабаб бслган: ёввойи тарвуз майда, апельсиндек келадиган бслиб саҳрода шамол турганда узоқ-узоқларга юмалаб кетган ва бирон кесак, тош ва бошқа нарсага урилиб ёрилиб кетган. Тарвузнинг ширин шарбати сса уруғини ерга ёпиштириб қсйган ва тупроқни намлаган, шамол уни чанг билан ксмган ва униб чиқиши учун имконист туғдирган. Тарвуз қизил бслганлиги учун қушларни сзига жалб қилган, қушлар уруғини тсйгунча, еб, жиғилдонига тсплаб, узоқ-узоқларга олиб бориб тсккан. Шундай қилиб тарвузни ижодкор табиат кенг тарқатган. Кейинчалик одамзод тарвузни бутун Ер шари бсйлаб тарқатди. Селекяис қилинавериш натижасида тарвузнинг сирти ва шакли жуда сзгариб кетади. Чунончи бу неъматнииг сшил, олачипор, йсл-йсл, оқ, қора рангдагилари пайдо бслади. Шакли ҳам турлича бслиб кетади, съни снг кичик тарвуз нави — «солди-пишди» деб аталади ва теннис тспидан сал йирикроқ бслади. А­нг катта нави «антоновка» деб аталиб, Тожикистон ва Ўзбекистонда етиштириладигани то 25 килограммгача тош босади. Тарвузнинг нави ксп, «қсзивой» дегани ҳам бор, буниси қовунсимон узунчоқ бслади.

XX асрда тарвузнинг шакли сна сзгарди, снди унинг куб шаклидагилари пайдо бслди. Куб тарвузларни спонислик селекяионер Оно Томоюки ижод қилган. Катта-кичиклиги бир хил 25Х 25X25 сантиметрли, мазаси, стининг қизиллиги ва шарбатлилиги бинойидек. Тарвузнинг куб шаклда бслишлиги уни узоқ жойларга ташишда жуда қсл келади. Арава, автомашина ва юк вагонларига худди қутичаларни тахлагандек устин қатор терилади, ора-орасида бсш жой қолмайди, қулай. Аммо деҳқони тушмагур Оно Томоюки мана ксп йил стиб кетсптики, бундай тарвузларнинг сирини ҳеч кимга айтмаспти. Лекин тарвуз билан боғлиқ бир тажрибадан ҳурматли деҳқонларимизни хабардор қилмоқчимиз. Ўттизинчи йиллар сди. Андижон районининг Хартум қишлоқ советига қарашли «Маориф» колхозида Ақубали бобо исмли боғбон, полизчи, маришкор деҳқон бсларди. Бобо қовун-тарвуз скарди. У киши қовунни улама қила оладиган нодир деҳқон бслган скан, афсус сша вақтда у кишининг тажрибаларини бирон-бир кимса оммалаштирмаган. Мана срим аср стиб кетибдики, «кскча»ни «шакарпалак»ка улай оладиган бошқа миришкор борлиги тсғрисида ҳеч қандай хабар йсқ. Аммо одамларнинг гапига қараганда Ақубали бобонинг тарвуз билан стказган бир тажрибаси бор скан. Тарвуз тугиб катталиги чақалоқнинг калласидай бслганида палак остидан сра ковлаб, устига шох-шаббаларни ёниб, сранинг ичига тарвузни тушуриб тупроқ тортиб қсср скан. Тарвузнинг палагида ҳозирги тарвузникидай жингалаги бслади, у киши бандидаги жингалагини ташқарида қолдириб ксмар скан. Вақти келиб пайкални оралар сканда — «мана буниси ҳали хом, буниси сса пишган»—деб срани очиб катта тарвузни олиб ссйиб берар скан. Бирам маза, тиш синдирар муздай бсларкан, киши роҳат қилиб ер скан.

— Бобо! Сиз ерга ксмилган тарвузларнинг пишган-пишмаганини қандай биласиз?— деб ссраганларга:
— Жингалагига қарайсан, жингалаги қуриган бслса, сшаниси нақ пишган бслади. Жингалаги қуримаганини узсанг, тарвуз каттагина бслса ҳам ҳали хом, ичи оч қизил, оқ уруғи ксп чиқади. Бунақаси одамни касал қилади, болам,— дер скан у киши. Баъзан ксмилгап тарвузлар срага сиғмай қолар, қаттиқроқ кесакка теккан жойи ичига букилган, юмшоқроқ тупроққа тсғри келган жойи сса бсртган — одатдагидек юм-юмалоқ смас, балки бужмак тарвузлар ҳосил бсларкан. Бобо бу ишини бужмак тарвузлар олиш учун қилмас сканлар, албатта, балки жазирамада муздеккина туриши учун шундай қиларканлар, чунки сша вақтларда холодильниклар йсқ сди-да. Куб тарвузлар тсғрисидаги хабарни сқиганимдан кейин Ақубали бобонинг сша тажрибаларипи ссладим. Тарвузни узмай бирор нарсанинг ичига солиб етиштирилса, сшанинг шаклига киради. Тахминимизча спонислик деҳқон тарвузларни куб шаклидаги металл ёки ёғоч, ё пластмасса қутичаларга солиб етиштирса керак, ёинки куб шаклида сралар ковлаб, деворларига фонер ёки тахта қсйиб, тарвузни шунга ксмиб «пиширса» керак.
Албатта, бу мулоҳазалар синаб ксришни талаб қилади. Кимдир бу ишга бир ҳафсала қилиб ксрсин, «интилганга толе ёр»-—дейдилар-ку ахир.

Қовун тсғрисида сртаксимон ҳақиқат

Картиллама стли, сершарбат хушбсй қовундан бир тилик еди-ю, деҳқон буванинг ҳордиғи чиқди. Сунбула сувидек тиниқ манглай терлари пешонасидан томиб, бир зумда чарчоғи унут бслди. Бува мамнунлигидан сз-сзига мақтаниб ҳам қсйди:
«Сенинг томирингга селтира смас, шакар сепиб парвариш қилганман, жонивор, шакар! Шунинг учун ҳам қанд-у, асалсан-да!
Қовуннинг ташқи ксриниши ҳам бувага зср нафосат бахш етарди. Табиат унга росмана четан гул солган, улкан тухумдай танасига турли бсёқлар бериб, ажиб мсъжизага айлантирган. Деҳқон бува қовунни силади, ҳидлади, сна бир тилик кесиб, ҳузур қилди. Беқасам тсн кийган йигитдай қовунжон ҳам жуда сриб кетди, у тилга кириб, бувага қарата ҳазиломуз оҳангда ашула бошлади:

Танда тсрларим бор менинг,
Турли гулларим бор менинг,
Кесди пичоқ бағримни сй,
Қандай гуноҳим бор менинг?

Шундан сснг суҳбат авжига чиқди.
— Сенинг «гуноҳинг» асаллигингда-да, Қовунжон.
— Тсғри айтасиз, буважон, ахир менинг таркибимда глюкоза, сахароза, фруктоза деб аталувчи қанд моддаларидан 17—18 прояентча бор.

— Қовунжон! Асли сен қаерликсан?—деди бува. Масалан, тарвуз Африкадан, картошка билан помидор Жанубий Америкадан дунёга тарқалган, сен-чи?
— Менми? Асли Ўрта Осиёданман, лекин баъзи олимлар мени дунёга А­рондан ёки Ҳиндистондан тарқалган дейишади, бу хато, буважон.
— Ҳиндистонда сени Заҳириддин Муҳаммад Бобур соғиниб байт ёзганини биласанми?
— Ҳа, албатта, ссимда, Бобур XVI асрда Ҳиндистонда подшолик қилар сди, у она Ватани — Андижонни ксп қсмсайди. Оқар сувлари-ю, ишкомдаги узумлари ва полизлардаги қовунлари ксз снгидан ставеради. Шунда у мен тсғримда ушбу байтни тсқиб йиғлай-ди:
Қовун бирлан узумнинг ҳажрида кснглимда ҳар жу,
Оқар сувнинг фироқинда ксзимдан ксп оқар сув.
Шундан сснг чопарлар Асакага келиб, мени унинг ҳузурига олиб борадилар. Бобур мендан еб ҳузур қилади, уруғимнинг бир донасини ҳам исроф қилмасдан скишларнни буюради. Шундай қилиб, мен Ҳиндистонга бориб қолганман, буважон. Бу ерга А­рон, А умо ва Фаранг мамлакатларидан сайёҳлар келиб турар сди. Улар мени сз слларига олиб кетадилар.
— Қовунжон! агар сир бслмаса, бир воқеани ссрайман. Қандай қилиб А им папаси билан император Клавдий Альбини слдирганингни ссзлаб берчи.
Қовун пайкалда дурустроқ срнашиб олди, бир оз сй ссргандай жиддийлашди, сснг деди:
— Бунинг ҳеч қандай сири йсқ бува. Тарихий рисолаларда ҳам ёзилган. А умо императори Клавдий Альби жуда мечкай одам скан, бир стиришда снта қовунни еворса бсладими, кечасига бориб қорни ноғорадек шишиб кетдн. Тонг ёришганда ёрилиб слди,. қолди. Хсш менда нима айб? Қовун ейишни ҳам меъёри бор-да.

 Яна бир мечкай — А им папаси, исми ссимда йсқ, ёш бола минса оёғи ерга тегмайдиган қовундан иккитасини еб олди. Шарбати лабини-лабига ёпиштириб қсйди. Юраги сртаб, совуқ сувни ичаверди, шундап сснг, сша бутхонасининг ичидаёқ жаҳаннамга жснади. Қарасам иш чатоқ бсладиганга схшаб қолди. Бу мамлакатдан Фарагистонга кетдим. Ўша вақтларда қироли Генрих IV исмли одам скан. Бу ҳам ширин қовундан тсйганча еб, орқасидан вино ичувди, касал бслиб қолди. Дарғазаб счини кимдан олишини билмай юрди. Бир куни чор атрофга чопар чоптирибди. Аима дейсан, қирол барча қовун сккан деҳқонларни қовун-повуни билан Ларижнинг марказин майдонига йиғилишларига фармон берганмиш.
Ўша майдонга тспландик... Кскракларига салб таққан, стаклари ер супуриб юргап поплар, чучвара шапкали ва қора либосли судьслар, атрофда найза ва ойболта кстарган аскарлар... Ўртада деҳқонлар қовунлари қслларида маъюс турибдилар. Ана қиролнинг тсрт отли файтони келиб тсхтади. Генрих IV тахтга чиқиб стирди. Ҳамма сукутда. Аима бслар скан, снди... Қирол попларга қарата: «Қовунга лаънати малъун сқинглар!»—деб буюрди. Лоплар зикрга тушиб жавраб кетишди. Сснгра судьсларга қараб: «Ссроқ қилинглар!» — деди. Судьслар деҳқонлардан нима учун қовун скканликларини суриштира бошладилар ва ҳаммаларини гуноҳкор деб сълон қилдилар.
«Жазоланглар!» деган буйруқ сшитилди. Аскарлар дарҳол «ишга» киришиб кетишди. Улар бечора деҳқонларнинг каллаларини танларидан жудо қилиб, ҳар битта деҳқон калласига биттадан қовунни жуфтлаб ҳандаққа ташлай бошлади. Генрих сса: «Қовун скканларнинг жазоси шу бслади»—деди.
А­нди мен бу мамлакатда ҳам қола олмадим.