Чой тарихи

Чой тсғрисида ёзилган китобларда бу ичимликни ичишни одамлар 3500 йил муқаддам кашф стганлар, дейилади. У дастлаб Хитойда кашф стилган. Унинг номи ҳам хитойча «ча-ийе» деган икки ссздан келиб чиққан бслиб «сшил барг» деган маънони англатади.
Чойнинг кашф қилиниши тсғрисида анчагина ривостлар бор, шулардан ҳақиқатга сқинроғи мана буниси:
Бундан 35 аср муқаддам стган Хитой хоқонининг канизларидан бири кечирилмас гуноҳ қилиб қссди ва ҳомиладор бслиб қолади. Аёлни слимга ҳукм қилиш гуноҳсиз гсдакни ҳам жазолаш бсларди. Шунинг учун у аёлни бир неча кунлик озиқ-овқат билан таъминлаб, кимсасиз биёбонга ҳайдаб юборадилар. У бир тоғ ёнига келганда ейишга овқати, ичишга суви қолмаган сди. Яшашдан умидини узиб бир бута тагига келиб ётади. У мадорсиз қслларини бутанинг сшил баргларига узатади — ҳеч бслмаса ташналикни қондирар-ку, деган умидда уни чайнай бошлайди. Маълум фурсатдан сснг аёл сзики бардам ҳис қила бошлайди, тетиклашиб срнидан туради. Барглардан анчагина юлиб олиб келган йслидан орқага қайтади. Шаҳарга келиб уни слимдан асраб қолган ана шу мсжизакор ссимлик тсғрисида одамларга ссзлаб беради. Биёбонда сшнаб турган см-сшил баргли бу бута чой ссимлиги сди. «Ча-ийе» — сшил барг овозаси саройга етиб боради. Хоқон собиқ канизакни саройга келтиришларини буюради. Келган аёлнинг соғлом, тетик ксриниши ва тиниқ юзларига қараб таажжубланади.
— Менинг табибларимга сша гиёҳни ксрсат, гуноҳингдан стдим, — дейди.
Табиблар сша ссимликни қидириб топадилар ва унинг хусусистларини срганиб, уни скиб кспайтиришга киришадилар.

Аввалига чой доривор ссимлик сифатида қслланилган, скин майдонлари кенгайгач, кейинчалик у кундалик ичимликка айланган.
Чой сстириш Хитойдан Японисга ва Ҳинди-Хитой мамлакатларига тарқайди. А ивост қилишларича чой Ҳиндистонда ҳам қарийб 3500 йилдан бери маълум скан. А­рамизнинг IV асрида будда динининг раҳнамолари беморларга чой дамлаб ичишни тавсис қилганликлари тсғрисида маълумотлар бор.
Араб савдогари Сулаймон IX асрда Ҳиндистонга қилган саёҳатида сша жойда чойхсрлик жуда авжида сканлигини ёзиб қолдирган.
Европада чой XVI асрга келиб маълум бслади. Чой тсғрисида 1517 йили дастлаб венеяисликлар хабар топганлар. Кспгина тарихий манбаларга қараганда инглизларга 1598 йилда, португалисликларга 1600 йилда маълум бслади. Чой тсғрисидаги хабар голландисликларга 1610 йилда, франяисликларга 1636 йилда, германисликларга 1667 йилда етиб келади. Лортугалисга қуруқ чойни Ҳиндистондан олиб келиб сотмоқчи бслган бир савдогар катта зарар ксради, бо-зорда қанча уни мақтамасин, дамлаб слиниб-ёлвориб одамларга ичириб ксрмасин, ҳеч ким чойнинг қадрига етмайди.

Голландисда ҳам дастлаб бу ичимликдан юз сгирганлар. Лекин бир куни қирол табиби Бантено кспчиликни тсплаб чойнинг фойдалилигини мақтаб узундан-узоқ маъруза сқигандан сснггина бу ичимликка нисбатан муносабат сзгаради. Англисда чой гарчи XVI асрнинг охирида келтирилгаи бслса ҳам бу ичимликнинг ҳузурбахшлиги ва дори-дармонлигини исботлаш учун қарийб юз йил зарур бслган. Халқда уни ичишга мойиллик туғилганда аксига олиб у жуда қиммат нархда сотилгап. Шу сабабли, чойни қирол хонадони-ю ва бадавлат оилаларгина ичганлар, холос. Германисда XVII асрнинг иккинчи срмида тарқалган чой тез шуҳрат қозонади. Ўша даврдаги немис императори инглиз чойфурушларини сзига ром қилиб олади. Чой савдосидан сира бож олмайди. Аатижада Хитой ва Ҳиндистон деҳқонларидан арзон-гаров харид қилинган бир неча юзлаб килограмм чойнинг ҳар грамини тиллага сотаверадилар.
Чойни денгиз сувига дамланганини сшитганмисиз? Бу воқеа 1773 йилда содир бслиб «Бостон чойхсрлиги» номи билан тарихда машҳур. Ҳиндистондан келтирилган чой Лондонда катта бож тслаб сотишга мажбур қилингач, чойфурушлар сз кемаларини Америка томон бурадилар. Бу ерда сса колонизаторлар «чой балосидан» қутулиш учун бутун бошлиқ бир кемадаги 340 сшик чойни «денгизга дамлайдилар», съни нобуд қиладилар. Шундан сснг анча вақтгача Америкага ҳам, Англисга ҳам чой келтирилмай қссди. Аатижада чойхсрларнинг ғалаёнлари бошланади. Аҳвол шу даражагача бориб етадики, масалани Англис парламентида ксриб чиқилади. Ҳукумат чойфурушлар учун анча имтиёзлар бериб, божни сса кескин камайтиришга қарор қилади.
А оссисга чой 1638 йилда келтирилганлиги тсғрисида аниқ тарихий маълумотлар бор. 4 пуд (64 кг) чойни Монголисдан подшо Михаил Феодоровичнинг слчиси Алексей Стариков олиб келади. А усларга чой жуда маъқул бслади. Шундан сснг унинг савдоси авж олдирилади. Сант-Летербург ва Москва шаҳарларида «сзи қайнар»— самовар идишлар ишлаб чақарила бошлайди. XVIII асрдан сътиборан самоварлар Тула шаҳрида ксплаб чиқарила бошлайди.

Чойга бслган талабнинг кучайганлиги сабабли уни шу ернинг сзида сстириш заруристи келиб чиқади. Дастлаб ёввойи чойнинг ксчати 1818 йили Қримдаги Аикитин ботаника боғида стқазилган, сснгра бу ердан 1833 йили бир неча чой ксчат Закавказисга олиб келинади.
1895 йилда проф. А. А. Краснов билан агроном И. М. Клингер Хитойга борадилар ва чойнинг уруғини олиб келиб Батуми шаҳри сқинидаги Чақва деган қишлоқда скадилар. Бироқ тиллага тортиб олинган уруғ атиги 5% ссимта беради, холос. Маълум бслишича хитойлар А оссисда чойкорлик ривожланиб кетиб «бозорлари касод» бслишидан чсчишиб уруғни сотиш олдидан қайноқ сувга пишиб олган сканлар. А. А. Краснов билан И. М. Клингер сша 5% унган чойни 20 йил давомида қайта-қайта скиб кспайтириб 1915 йилга келиб 500 гектар чой майдони ҳосил қиладилар.
А­ндиликда чой Грузисда, Озарбайжонда, Қраснодар слкасида етиштирилади ва умумий майдони 80.000 гектарни ташкил стади.
Совет ҳокимисти даврида чойкорликка алоҳида сътибор берилади. Чойнинг агротехникаси, мелиораяисси, тупроқшунослиги, агрономисси, селекяисси, меха-низаяисси тсғрисида катта-катта китоблар ёзилган, илмий текшириш институти ишлаб турибди. Чой Ўзбекистонга дастлаб XIII асрда монголлар истилоси даврида келтирилган. Чой келтириб сотиш онда-сонда, мавсумий характерга сга бслиб, у ҳам бслса жуда примитив усулда амалга оширилган. Чунончи чойни қопларга сомон сингари солиб, от ва тусларга ортиб олиб келинар, натижада чой узоқ йслдаги ҳар хил ссимликларнинг, шсрхок чслларнинг қсланса  ҳидларини сзига сингдириб олиб айниб қолар сди. У вақтларда чойни сзга ҳидни сзига тортмаслиги учун қсрғошин қоғозларга сраб сшикларга солиб ташиш йсқ сди-да.

Кейинчалик чой баргини сигир қаймоғи ва ҳскиз қонига аралаштириб тахта орасига олиб пресслаш (тахта чой) усули келиб чиққач, уни узоқ мамлакатларга слтиш қулай бслган.
Чойни Монголисдан Ўзбекистонга олиб келиш ғост қимматга тушганлиги учун скспорти тсхтатиб қсйилган. Чойга срганган халқ сса ноиложликдан «дала чой» деб аталувчи ссимликни ва «тош олма» нинг қобиғини дамлаб ичиб юрган. То XIX асрнинг срталаригача Андижон, Ааманган, Қсқон савдогарлари Қашқарга қатнаб «Син-ча-йие» (хитой чойи) олиб келиб сотиб юрганлар.
Тарихдан маълумки XIX асрнинг 60—70-йиллари Ўрта Осиё А оссисга қсшилди. Ана шу даврдан сътиборан Ўзбекистоннинг савдо-сотиқ ишлари, Оренбург, Саратов Самара, Қозон, Москва, Тула каби шаҳарлар билан чамбарчас боғланиб кетди. Бу ерга олиб келиб сотиладиган бошқа хил товарлар орасида чой, самовар, чойнак ва пиёла каби чой билан боғлиқ анжомлар ҳам бор сди. XIX асрда чойни Ўзбекистонга А оссисдан келтирилганлиги ҳақида аввал сслатиб стилган Шоҳ Аиёз Бухорийнинг «Чойнома» достонидан ушбу тсртликка сътибор беринг:

Хушбсй, мазам тотли, рангим каҳрабо тусда,
Шукриллоки, соғу касал ҳимоссиман.
Макбул бслдим ксп дилларга, хижроним А усдан,
Чун ҳаётнинг жондек ширин сармоссиман.

Тошкент, Самарқанд ва Қсқонда Байзон фамилисли капиталистнинг чой магазинлари очилган. Тсртбурчак тунука қутиларнинг қопқогига «Байзон» деб ёзилган чойлар Ҳиндистондан келтирилиб А оссисда қадоқланарди. Ўзбеклар бу чойни «байзан чойи» деб атайдилар, руслар сса «фамильний чай» дейишган. Шундан келиб чиқиб сзбеклар ҳам «фамил чой» дейдиган бслишган. Биласизми, тилимиздаги «самовар», «чойнак», «пиёла» ссзлари ҳам русчадан олинган. Чунончи «сам»—сзи, «о»—ссз боғловчи ҳарф, «вер»—варить —қайнатмоқ бслиб, «сзи қайнатадиган» маънони англатади.
«Самовар» Андижон шевасида сна чойхона маъносини ҳам англатади. «Самоварчи»— чой дамлайдиган шахс. «Самовар палов»— чойхонада дамланган ош ва х, к.
«Чойнак» аслида «чай—ник». Маълумки рус тилида «ник» суффикси ичига бирор нарса солинадиган идишни билдиради. Демак, сзбекча «чойнак» ссзи русча «чайник» ссзидан олинган. «Лиёла» ҳам русчада «пиала». Бу ссз «пить»—ичмоқ феълидан ссалган бслиб, ичиш учун керак бсладиган идиш маъносини англатади.
Юқоридаги тарихий фактларга асосланиб Ўзбекистон чойхсрлик борасида А оссис билан қадимдан алоқадор скан.

III. МАСАЛЛИҚЛАА ... МАСАЛЛИҚЛАА ...
ТАА ИХЛАА И, ТААªА ИФЛАА И, ТААªСИА ЛАА И

Минг дардга даво неъмат

Инсонист бундан 9—10 минг йиллар муқаддам ҳайвонларни қслга сргата бошлаган. Дастлаб от, фил, сигир, кейин сса қсй, счки, сшак, товуқ, срдак, ғоз, курка ва ҳоказолар қслга сргатилган. Кейинчалик сса фақат ҳайвон ва қушларгина смас, ҳатто ҳашаротлар ҳам қслга сргатила бошланган. Булардан бири ипак қурти, иккинчиси боларидир.
Асалари қайси асрда қслга сргатилгани ҳозирча номаълум. Аммо археолог ва геолог олимлар ер шарининг турли жойларида қазув ишлари олиб бориб шуни аниқлаганларки, асалари учламчи даврда ҳам мавжуд скан, бунга тахминан 56 миллион йил бслган. Одамнинг пайдо бслганига сса 3 миллион йилдан ортиқроқ вақт стди.
Қадимги маданист ёдгорликларига қараб аниқланишича, ибтидоий одам срмон ва тоғларга бориб ёввойи асаларининг асалидан баҳраманд бслиб юрган. Асалнинг ширин шираси уни сзига ром қилган-да, ахир! Фақат ширасигина смас, балки унинг шифобахш неъматидан қадимги табиблар ҳам фойдаланишган. Шунинг учун бслса керак қадимги Миср сҳромларининг деворларига нилуфар гули ва унга қараб учиб келаётган асалари суратлари солинган.
Қадимги Ҳиндистонда сса Вишна ва Кришна номли маъбудаларнинг тошга сйилган суратлари ёнида албатта асалари ҳам учрайди. А­рамизга қадар 2 мингинчи йилларда Ассурис мамлакатида слганларнинг танасини мум билан қоплаб, асалга ботириб қсйишган.
Асаларидан фойдаланиш барча халқларда, жумладан, Ўрта Осиё халқлари, Қадимги А усь, Юнон, А умо аҳолиси сртасида ҳам мавжуд бслган.

Асалари ва асал тсғрисида ҳар бир мамлакатда китоблар ёзилиб турилган. Асалнинг озуқалик ва шифолик қиммати тсғрисида икки оғиз ссз.
Табобат илмининг бобокалони Абу Али ибн Сино асални «иккинчи даражада иссиқ ва қуруқ»,— дейди. «Унда тозаловчи, томирларни очувчи, ҳслликларни шимдирувчи қувват бор... Ксз хираланишини кетказади... Асални танглай билан сзиб ссриш ва ғарғара қилиш бсғмаларни тузатади ва бодом безларига фойда қилади... Асал суви меъдани кучайтиради ва иштаҳани оширади....
Аниқланишича, асалда 70 хил фойдали неъматлар бор скан. Шулардан шакар моддалари — глюкоза ва левулезадир. Бу моддалар асални тсйимли қилади. Унда витлминлардан А1, В1  В2, В6,  Вс, И, К, С, Е ва бошқалар бслиб, бу моддалар турли дардларга даво сканлигидан далолат беради. Қолаверса, асалда инсон ҳаётида зср аҳамистга сга бслган ферментлар ҳам бор. Яна бирмунча маъдан моддалар: калий, калтьяий, фосфор, кобальт, магний ва бошқалар унда мавжуд. Булар инсон аъзоларига худди женшень каби ижобий таъсир қилади ва асални узоқ вақт бузилмай туришини ҳам таъминлайди. Халқда — «Сариёғ — сасимас, асал — айнимас» деган мақол бор. Бу бежиз айтилмаган скан. Олимлар Миср сҳромларидан бир хум асал топиб олишди. Бу хумнинг ерга ксмилганига 3.300 йил бслган скан. Буни қарангки, ичидаги асал ҳали сз хушбсй ҳидини ва ширин мазасини йсқотмаган.
    Деҳқончиликда «етти хазина» деган гап бор. Бунга «саккизинчи хазина» қилиб асаларичиликни қсшса бслади, чунки асални халқ «Минг дардга даво неъмат» деб атайди.

Зайтун ёғининг хосистлари

Бизда зайтун ссмайди, у Ўрта денгиз ҳавзасидаги мамлакатлардан келтирилади. Ўсимлик мойлари орасида снг тотлиси бслган бу ёғнинг ҳам сз тарихи ва снг муҳими ғост шифобахш хусусистлари бор.
Ушбу ёғ Испанис, Италис, Франяис, Греяис, Туркис, Сурис, Ливан, Фаластин, Миср, Жазоир, Марокаш каби мамлакатларда ссадиган зайтун дарахтининг хом ёки етилган мевасидан сиқиб олинади. Бундай дарахт ёввойи ҳолда срмон ҳосил қилиб ссади ёки маданийлаштирилиб, боғларда парвариш қилиб сстирилади.
Зайтун ёғини олиш технологисси дастлаб Мисрда бундан тахминан 2500 йил муқаддам кашф стилган. Фиравн Аабуходоноссор даврида зайтун ёғини ишлаб чиқариш технологисси махфий тутилган. Мабодо бу сир қсшни мамлакатларга тарқаладиган бслса, айбдор слим жазосига маҳкум стилиб, сирдан воқиф мамлакат устига қсшин тортилган. Урушларга сабаб бславергани учун қсшни мамлакатлар ҳам зайтун скишиб парвариш қилишган ва қилич кстариб келаётган тажовузкорларга қарши меҳнаткаш халқ қилич билан жавоб бермасдан, зайтун дарахтининг шохчасини кстариб чиқишган: «Бизнинг бошимизни смас, мана шу инсонни тсйдирадиган муқаддас дарахтни кес! Бу дарахт кесилса биз қуриймиз, биз кесилсак зайтун қурийди», дейишган улар. Шу-шу зайтун уруш баҳоначиси бслмай, балки тинчлик рамзига айланган. Тинчлик мақсадларини ксзлайдиган қадимги дипломатлар ҳам бошларига зайтун шохчасидан чамбарак кийиб олишар скан.

Шу дарахтдан олинган бир томчи ёғнинг шарофати нимада? Аввало бу снг схши ғизо, худди сариёғдай тез ҳазм бсладиган, серлаззат озуқа. Уни доғ қилмасдан ишлатаверса ҳам бславеради. Турли таом тотли чиқади, тсғралган сабзавотларнинг юзига саваласангиз схши салат, палови хушбсй, сзига нон теккизиб еса ҳам бславеради.
Зайтун ёғи қадимда чироқ ёғи вазифасини ҳам стаган. Уни бирон идишга солиб пахтадан пилик ссаб хоналарни ёритишган. Силлиқ ва мулойим қилиш учун соч ва баданларга суртишган. Ишлайвериб қадоқ бслиб кетган қслларга суртилган.
Зайтун ёғининг турли дардларга даво сканлигини биз Абу Али ибн Сино асарларидан сқиймиз: «Зайтун ёғинипг ҳамма тури баданни қувватли қилувчи, ҳа-ракатга мойил қилувчи ва ҳароратни ссндирувчидир... Зайтун ёғи ксп жиҳатдан гул ёғидекдир. Сочни тскилишдан сақлайди, ҳар куни ишлатилса унинг тез оқари-шини тсхтатади.
Зайтун ёғи сарамас, учуқ ва сшакемига қарши дори сифатида ҳам ишлатилади, иссиқ сллиғли шишларни йсқотади...
Чиркин сраларни тозалайди... ҳамда жароҳатларнинг малҳамлари таркибига киради...
Зайтун ёғи бош оғриғига фойда қилишда гул ёғидекдир... ,
Зайтун ёғи билан оғиз чайқалса, қонайдиган милкка фойда қилади ва қимирлайдиган тишларни мустаҳкамлайди.
Чаён солиб қсйилган зайтун ёғи қулоқ оғриғига томизиладиган дориларнинг снг қимматлисидир».