Karim Mahmudov. Qiziqarli pazandalik



Muallif: Karim Mahmudov
Hajmi: 9,03 Mb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish


МУНДАРИЖА

Муаллифдан

I. Пазандалик санъати

Пазандалик таърифи
Оловнинг кашф қилиниши
Чорвачиликнинг келиб чиқиши
Деҳқончиликнипг келиб чиқиши
Қоида, усул ва сирлари кўп соҳа
Арчиш қоидалари
Тўғраш усуллари
Пишириш сирлари

II. Нон, туз, палов ва чой тарихи

Энг азиз ризқи-рўзимиз
Дарахтда битган нонлар
Буғдой нонинииг кашф этилиши
Нон рамзи
Бир татим тузу, юз оғиз сўз
Туз номи билан боғлиқ шаҳарлар
Туз — муқаддас
Туз —дори
Иссиқ олов, ёғлиқ палов
Палов тарихи гуручдан бошланади
Шолининг асли ватани  қаер?
Палов ош — халқ ижоди
«Палов ош»—этимологияси халқ афсонасида
Чой — қувватга бой
Чой кимёси ва чой давоси
Чой тарихи

III. Масалликлар. масаллиқлар. тарихлари таърифлари, таъсирлари

Минг дардга даъво неъмат
Зайтун ёғининг хосиятлари
Қуёш қуши
«Ер олмаси»нинг тарихи
Помидор бизга қачон ва қаёқдан келди?
Шолғомнинг шарофати
Музқаймоқ тарихи ва таърифи
Илоҳий ичимлик нима?
Қора ичимлик тарихи
Авя, Айва, ҳайва
Пиёз — етти дардга ниёз
Ошқовоқ — қишнинг қовуни
Ҳидсиз саримсоқ
Паловнинг жони
«Бир туп турп турипти»
Саккара, суккар, шакар, сахар
Сут ва унинг шифолиги
Қалампир ва мурч
Сирканинг хисиятлари
Зарчава
Куб шаклидаги тарвузлар
Қовун тўғрисида эртаксимон ҳақиқат
Масаллиқлар имтиҳон топширади

IV. Антиқа таомлар, лекин дид борасида баҳс этилмайди

Севимли таом деб
Палағда тухум ва тўнка замбуруғидан овқат
«Ер билан осмон»
Қурбақачилик соҳалари
Қовурилган калтакесаклар
Таомнинг номи «бумиранг»
Лаган стадионидаги матадорлар (тореадорлар)
Товуқнинг чап оёғи
Шиллиқ қурт — ноёб таом
Балиқхўрлик
Қошиғини ҳам еса бўлади
Пашшанинг ўлигими ёки кишмишми?
Пиллапўчоқ тамаддиси
Овқатнинг лаззати пишлоқ билан
Ширинлик шайдолари
Қат-қат таом
Тўйдирмаса ҳам митти балиқ яхши
Сув қандаласи ҳам овқат
Тошбақа таом
Чигиткахўрлик
Хомлигича ея беришади
Ёвғонхўрлар
Қалдирғоч уясидан шўрва
Ўтинни ҳам ювиб
Офтоби хон ва қалампир сомса
Қон ҳам овқат
Ит гўштининг шўрваси
Бадбўй-у, бадхўр
Еб бўлмайдиган масаллиқ йўқ

V. Пазандалик равнақига ҳисса қўшган кишилар

Пифагор тамаддиси
Лағмондан макарон келиб чиқишига Марко Поло сабабчи
Колумб пиширган ловия хўрак
Ф. Аппер — консерва кашфиётчиси
«Қуёш гули» мойини ижод қилган шахс
Жан-жак Руссо салат ва нозик қўлларнинг қадрига етган
Композитор — пазанда
Кавказ кабобининг шуҳратини А. Дюма кўтарган
Пазандалик — ҳажвия восита
Жаҳон пазандалигининг академиги
Ресторан тарихи ва таърифи
Лавлагидан қанд олиш — К. Кирхов кашфиёти
Кефир ижодкори — Ирина хоним
«Алифбе» печеньелар
Мика! Сиз ўзи кимсиз?
Еленахоним хизматлари
Сосиска ижодкорининг тақдири
Замонамизнинг энг ижодкор пазандаси
Пазандалик гроссемейстери

VI. Жаҳон пазандалигидан лавҳалар

Табиий қозонлар
Рамзий масаллиқлар
Масаллиқ пуллар
Одамлар номи билан аталган таомлар
Келин танлашга восига бўлган таомлар

Сўнгги сўз
Фойдаланилган адабиётлар

Тақризчилар:
А­тнограф, тарих фанлари кандидати Б.Аминов,
Тошкент шаҳар, 55-ошпазлик билим юртининг директори Б. Зиёвуддинов.
Уста пазанда, Тошкент шаҳар, «Гулистон» ресторанининг директори А . Убайдуллаев.

МУАЛЛИФДАН

Маълумки, озиқ-овқат, мўл-кўлчилигини таъминлаш, асраш, қайта ишлаш, исроф қилмаслик каби масалаларни одамзод ўзининг пайдо бўлган даврлариданоқ ҳал қилишга уриниб келади. Бизнинг давримизда бу масалаларга илмий ёндашиб, юксак муваффақиятларга эришилмоқда. Китобда турли мамлакатлардаги турли шароитларда ҳамда ўзгача ижтимоий-иқтисодий тузумда яшаган халқларнинг бу масалаларни ҳал қилишига оид лавҳалар, ҳикоялар, тарихий ва этнографик материаллар берилади.
Тежамкорлик, озиқ-овқат масаллиқларига ғамхўрлик ва нонга ҳурмат борасида жаҳон пазандалигидан келтирилган мисоллар ушбу китобда анчагина. Лойиҳада яна касб танлаш тўғрисида гап юритилади. Бизда янгидан-янги заводлар, фабрикалар, совхозлар қурилмоқда ва буларнинг қошида мактаблар, яслилар, боғчалар ташкил этилмоқда, ҳар бир корхона ҳамда муассасанинг албатта ўз ошхонаси бор, буларга ошпаз кадрлар жуда кўп керак бўлади. Шунинг учун китобда касб танлаш чегарасида турган ўқувчиларни ошпазлик ҳунарига қизиқтириш ва пазандаликнинг санъат эканини исботлашга қаратилган кўплаб фактлар келтирилади. Айниқса «Рўзғоршунослик»дан дарс берувчи ўқитувчилар учун, пазандалик билим юртлари ҳамда ошпазлик мактабларининг ўқувчилари учун касбни улуғлаш борасида анчагина мисоллар келтирилади. Одамларнинг қандай овқатланиши халқ моддий фаровонлигининг асосий кўрсаткичи ҳисобланади. Шундай экан, пазапдалик ҳар бир халқнинг шуғулланадиган хўжалик типига, яъни она табиатдан масаллиқларни қай тарзда ундириб олиш усулига боғлиқ ҳолда келиб чиқади ва ривожланади. Сирасини айтганда, овқатланиш одамларнинг қандай усулда моддий неъмат ишлаб чиқаришларига ва не хил табиий шароитларда истиқомат қилаётганликларига боғлиқ шаклланади. Бу ҳол «Овқатланиш модели» деб юритилади. Чунончи, чорвадор халқлар кўпроқ гўштли, ёғли, сутли, қатиқли, таомларни истеъмол қилишга мослашганлар, дсҳқончилик билан машғул бўлганларнинг овқатланиш модели эса асосан дон-дун, сабзавот ҳамда мевалардан иборат бўлади. Ёки иссиқ минтақаларда яшовчи халқлар кўпроқ мева-чева, енгил овқатлар, ўз шароитида мавжуд бўлган ҳайвонотларнинг гўштини истеъмол қилишга одатланишган бўлса, денгиз соҳилларида яшовчи аҳолининг овқатланиш модели асосан балиқ, денгиз ҳайвонларининг бошқа турлари ва ўсимликлардан иборат бўлади.

Аатижада турли миллат пазандачилигида ҳадсиз антиқа таомлар ижод стилади. Масалан, жаҳонда шундай халқлар борки, сиз билан биз мутлақо оғизга олиб бслмайди, деб ҳисоблайдиган масаллиқлардан ажойиб таомлар тайёрлашни билишади ва ҳузур қилиб ейишади. Овқатланиш модели стнографис фанининг учта асосий аспектларидан биринчисидир. Китобда ана шунга оид талайгина материаллар берилади.
Лазандалик ҳар бир халқнинг турмуш маданисти доирасидаги сстетик, ахлоқий, сътиқодий алоқаларни ифодаловчи расм-русум, анъаналар, меҳмондсстлик каби бир қатор урф-одатлари, халқнинг турмуш тарзи ва ҳатто тарихига боғлиқ бслади. Бинобарин, овқатлаииш модели билан бирга пазандалик санъатини срганиш мазкур миллатнинг характерини очишга ёрдам беради. Китобда уй бекалари, ҳаваскор пазандалар, ҳатто мутахассис ошпазлар ҳам билиб қсйсалар фойдадан ҳоли бслмайдиган маълумотлар жамлангандир. Сиз бу китобдан келин танлашга восита бслган таомлар, масаллиқ пуллар, муқаддас ва шарафли деб ҳисобланадиган овқатлар, одамларнинг номи билан аталадигап таомлар, пазандалик равнақига ҳисса қсшган машҳур одамлар, севикли таоми деб ҳалок бслган кишилар, рамзий масаллиқлар ва бошқалар ҳақида маълумотлар оласиз.
Сиз ҳар гал таом тайёрлаганингизда ёки ҳузур қилиб танаввул стганингизда ушбу таомни ким ва қачон, қандай ижод стган, деган масала устида бош қотириб стирмайсиз, албатта. Бироқ таом ижод стиш ғост мураккаб иш. Бинобарин, сқувчилар қадимда пазандаларнинг снги таомларни ижод стишлари билан боғлиқ бслган воқеалардан воқиф бслсалар, ҳамда сзбек пазандалигида ишлатиладиган масаллиқларнинг баъзилари қачон ва қаердан келиб қолганлигини билиб олсалар, фойдадан ҳоли бслмас, деб сйлаймиз.
Бизнинг давримиз илмий-техника равнақи даври бслгаилнгидан ҳам истеъмолдаги овқатларимизга бефарқ қарамасдап, балки фан нуқтаи назаридан ёндошиш муҳим аҳамист касб стади. Шу боисдан китобда ҳар бир пазанда ҳам, ҳар бир хсранда ҳам пиширилаётган ва ейилаётган таомга фақат қорин тсйдирувчи нарса деб қарамасдан, балки шифо ҳам сканлигини билиб олишларига оид илмий далилларни келтириш автор олдига қсйилган вазифалардан бири сди.

I. ЛАЗААДАЛИК САААªАТИ

Лазандалик таърифи

Аегадир кспчилик пазандаликка косибчиликка схшаган бир ҳунар деб қарайди. Ҳунарликка ҳунарку-с, бироқ, бу ҳунарнинг бошқа соҳалардан кескин фарқ қиладиган сзига хос томонлари бор. Айтиш мумкинки, пазандалик ҳам бир санъат, съни косиб сз фаолистида меҳнат малакаси, тажрибасига тасниб иш ксради. Лазанда ҳам шундай, лекин масаллиқларни саралаб, ювиб, арчиб, тсғраб, пишириб дастурхонга тортишгача бслган барча жараёнларда у сз маҳоратига, истеъдоди ва дидига таснади. Буни қуйидагича тушунтириш мумкин, съни косиблар сз ишларининг натижаси бслган предметларни доим бир қолипда, сзгартиришсиз ссай берадилар (агар билимларини, орттириб, ссаётган буюмларига сзгартириш киритиб, снги моделлар устида излансалар сди — улар ҳам ижод қилган бслардилар). Маълумки, санъаткорларда ижод доимо асосий сринда туради. Чунончи, бир хил ролни ижро стадиган бир неча актёр сз қаҳрамонини сзича талқин қилиб, персонаж характерини сз ижрочилик санъати заминида турлича очади.
Худди шунга схшаш бир хил таом тайёрлаётган турли пазандаларнинг ҳар бири сзининг пазандалик маҳоратига ксра шу таомнинг лаззатли, тсйимли, ташқи ксриниши ва бошқаларга сз услуби, сз тажрибасидан келиб чиққан ҳолда ёндашади. Бинобарин, истеъдодли пазандалар бундайроқ масаллиқлардан ҳам дурустроқ таом тайёрлай олишлари, ёки аксинча, истеъдодсизлари сса сифатли масаллиқлардан бемаза таом тайёрлаб қсйишлари мумкин.
Лазандалар ҳам санъаткорлар каби сзлари тайёрлаган таомларини вақт-вақти билан намойиш қилиб, ксрик-конкурсларда мусобақалашиб турадилар. Ғолиб чиққанлар муносиб тақдирланади ва талантига қараб махсус пазандалик мактабларини битирмаган бслсалар ҳам малакалари оширилади, уларга биринчи классли ресторанларда ишлаш ҳуқуқи берилиши мумкин.
Лазандаликнинг бошқа санъат тармоқлари каби сзига хос «жанрлари» ҳам бор, булар сзбек пазандалигида ошпазлик, паловпазлик, кабобпазлик, нонвойлик (нонпазлик), қандолатчилик (шакарпазлик), мантипазлик, схнапазлик кабилардир.

Ошпаз қуюқ-суюқ овқатларнинг барчасини тайёрлашга моҳир бслади. Лаловпаз турли хил палов ва шовланинг хилларини тайёрлашни билади. Сомсапаз снларча сомсалар, кабобпаз, ҳар турдаги кабоблар пиширишнинг устаси. Аонвой тандир нонларнинг — оби, ширмой, гижда, патир каби ксп хилларини ёпа олса, қандолатчилар ҳолвадан новвотгача бслган ширинликларни тайёрлай олади, мантипаз манти, чучвара каби таомларнинг снлаб турини тайёрлашни билса, схнапаз сса гсшт, қази, хасип, калла-поча каби турли таомлардан схна овқат тайёрлай олади. Мана шу пазандалик жанрларининг барчасидан хабардор мутахассислар умумий ном билан пазанда деб юритилади. Агар улардан фақат биттасини сгаллаган бслсалар, унда тегишли жанр номи билан: ошпаз, паловпаз, кабобпаз, нонвой ва ҳоказо деб аталади.
Лазандалик форс-тожик тилидан олинган «пазидан»  (пиширмоқ) феълининг ноаниқ формасига сзбекча «лик» суффикси қсшилмасидан таркиб топган бслиб, «пиширмоқлик» деган маънони англатади ва у шундай таърифланади: Лазандалик санъати деб, ссимлик ва ҳайвонот масаллиқларидан инсон аъзолари учун зарур бслган, меҳнат ва сшаш қобилистини орттирадиган турли хил лаззатли, тсйимли ва покиза таомларни тайёрлаш ҳамда дид билан дастурхонга тузашнинг муайсн усуллари йиғиндисига айтилади.
Лазандалик санъати инсонистнинг снг қадимги фаолистларидан бири бслиб, унинг ривожланиши ҳар доим жамист иқтисодий равнақига боғлиқ бслган. Ўтган барча ижтимои-иқтисодий формаяисларда ҳам таомларнинг хилма-хиллиги, сифати инсоннинг ҳаёт кечиришида муҳим восита бслиб хизмат қилган. Инсон барча тирик организмлар каби ташқи муҳит қуршовида сшайди. Ташқи муҳит шароитлари орасида инсон аъзоларига доимий ва снг муҳим таъсир қилиб турадигани таомдир. Ташқи муҳит шароитларининг бошқа жабҳаларидан фарқли слароқ, киши овқатлангандан сснг снди таом ички муҳит шароитига айланади. Аатижада овқат таркибидаги слементлар аъзоларимиз билан уйғунлашиб, физиологик фаолистимизни таъминлайдиган снергис ҳосил қилади. Шунинг учун ҳам овқатланиш одам сиҳат-саломатлигининг ва узоқ умр ксришининг гарови, схши кайфистининг воситаси, снг муҳими меҳнатга бслган қобилистининг омилидир. Одам узоқ вақт овқатланмаса — ҳаёти тугайди, оз, ночор, нотсғри овқатланса ёки аксинча ксп, пала-партиш овқат еса турли касалликларга дучор бслади. Шундай скан, пазандалик санъати орқали таомларни қоидали қилиб тайёрлаш уларнинг парҳезли хусусистини келтириб чиқаради, одамларнинг режали истеъмол қилиши сса ҳар бир таомнинг шифобахшлик хусусистини орттиради. Бинобарин, таом тайёрлаш ва уни истеъмол қилиш ҳам табиий, ҳам ижтимоий характерга сга бслган муҳим масаладир. Ушбу масаланинг тсғри ҳал қилинишида пазандалик муҳим роль сйнайди.

Оловнинг кашф қилиниши

Лазандалик аксарист пишириш билан боғлиқ бслганлиги учун унинг тарихи албатта оловнинг кашф қилинишига бориб тақалади. Бизга тарихдан маълумки, ибтидоий одамлар оловни кашф қилмасларидан аввалроқ оловдан фойдаланганлар. Бу албатта табиий олов сди. Яшин оқибатида срмонларга ст кетиши, вулқон лаваларининг қайнаши табиий снергис манбаи бслган сдики, ибтидоий одамлар буларнинг ёруғлиги ва иссиқлигидан фойдаланишларига имкон туғилиб қолган. Ҳали тошни тошга ишқалаб, олов ҳосил қилгунга қадар ана шу табиатнинг сзида ҳосил бслган олов уларга асқотган. Жаҳоннинг кспгина жойларида олиб борилган археологик қазилмалар натижасида қалинлиги то 10 метргача етадиган кул қатламлари топилганлиги маълум. Бу шу билан изоҳланадики, ибтидоий одамлар табиий олов счиб қолмаслиги учун унга узоқ вақт шох-шаббалар ташлаб турганлар ва зарурат туғилганда ундан фойдаланаверган бслишлари керак.
Ўша кезларда срмонларнинг ёниши натижасида пишиб қолган ҳайвон гсштини тотиб ксрган ёки масаллиқни хомлигидан ксра пиширилгани лаззатли сканлигига ақли етгаи ибтидоий одам дастлабки пазанда ҳисобланади. Ибтидоий даврнинг срта босқичига келиб одамлар тошни тошга, ёғочни ёғочга ва бошқа қаттиқ нарсаларни бир-бирига ишқалаш натижасида олов ҳосил қилишни срганиб оладилар. Олов кашф қилингандан сснг овлаб олинган турли ҳайвонот гсштлари ва балиқни доим пишган ҳолида истеъмол қилина бошланди.

Оловнинг кашф қилиниши чорвачилик каби смансипаяис воситасидан ташқари сна деҳқончилик смансипаяисси ҳам келиб чиқишига сабаб бслади. Бундан ташқа-ри сна оловдан фойдаланиб, одамлар ғишт пишириш, кулолчилик қилиш, маъданлардан металл сритиш имконистига ҳам сга бсладилар, бу сса уларни сртоқ бслишларига, ксчманчиликни тарк стиб бир жойда, муқим сшаб, деҳқончилик билан шуғулланишларига сабаб бслади. Ана снди овчиликдан чорвачиликка, йиғим-теримчиликдан деҳқончиликка стиш сса пазандаликнинг равнақига катта имконистлар туғдиради. Оловнинг кашф қилиниши табиатни тобора сзлаштириб бориш учун катта снергис манбаи сифатида ҳам хизмат қилади. Олов ёввойи ҳайвонлардан сзини ҳимос қилишнинг ҳам сзига хос қуроли бслган. Олов туфайли одамлар иссиқ минтақалардан совуқ минтақаларга бориб сшаш имконистига сга бсладилар.
Одамларга олов ҳамроҳ скан, дарахтларни кесиб ёқишгина смас, снергис манбаи бслган срмонларга қараш, дарахт сстириш, кейинчалик сса ер ости ёқил-ғилари (ксмир, нефть, газ) ни ковлаб олиш, ёнилғи манбаи слектр станяислар қуришни срганиб олдилар. Буларнинг ҳаммаси сз навбатида пазандаликнинг тобо-ра равнақ топишига кенг йсл оча бошлади. Яъни ана шу юқорида атаб стилган смансипаяис воситаларининг барчаси, масалан чорвачилик билан деҳқончилик пазандалик учун масаллиқ манбаи бслган бслса, кулолчилик билан темирчилик сса пазандалик учун идиш-товоқ, қозон ва ҳар турли асбоб-ускуналарни муҳайё қиладиган бслди. Ўз-сзидан маълумки, срмончилик (стин), кончилик (ксмир, нефть, газ) ва слектр станяислар қуриш таом пишириш учун снергис манбаидир.

Чорвачиликнинг келиб чиқиши

Лазандалик оловсиз тараққий ста олмагани каби чорвачилик ва деҳқончиликсиз ҳам ривожлана олмас сди. Ўз-сзидан маълумки, хсжаликнинг бу икки соҳаси па-зандалик учун турли табиат неъматларидан масаллиқлар етиштириб беришга қаратилгандир. Териб-термачлаш билан машғул бслган ибтидоий одамлар ёлғиз ссимлик мевалари, уларнинг тана ва илдизларинигина йиғмасдан, айрим секин ҳаракат қиладиган майда ҳайвонларни (чувалчанг, мидис ва б.) ҳам териб еб юрганлар, албатта. Ибтидоий жамоа тузуми ишлаб чиқарувчи кучларининг сша даври тараққиёт даражасига ксра бамисоли ҳайвонлар сингари одамлар ҳам сзлаштирувчи хсжалик олиб борганлар. Яъни табиатдаги барча тайёр» нарсаларни шундайлигича меҳнатсиз олиб сшашга мажбур бслганлар.
Агар аждодларимиз шу тарзда қолиб кетаверсалар сди, уларнинг ҳайвонлардан ҳеч фарқи қолмаган ва жамист ҳам ривожланмай қолаверган бслур сди. Узоқ-узоқларга ксчиб юриб териб-термачилик қилина бергач, бари бир, осонликча сзлаштириб олинадиган атрофдаги масаллиқлар тугайди. А­нди тез югурувчи, учувчи ва сувда сузувчи ҳайвонларни овлаш заруристи туғилади. Бунинг учун сса қуролдан фойдаланиш керак бслиб қолади. Қурол ссаш — бу снди меҳнатнинг бошланишидир. Овчилик ва балиқчилик орқали овқат хиллари кспайди ва нуқул ссимликдан олинадиган тайёр маҳсулотларга срганиб қолишликка барҳам берилди, бу сса сз навбатида инсон миссининг снада такомиллашув шартларини вужудга келтирди. Витаминдор мевалар, крахмалли илдизлар ва дон-дунларга снди оқсилдор гсшт ҳам келиб қсшилди.

Тош даврида одамларнинг турлича группалари оила, уруғларга бирлашиб дарё водийлари, денгиз соҳилларида, шунингдек ҳайвонларга бой срмонларда истиқомат қилганлар. Аиҳост шундай бир давр бошланганки, атрофда овланадиган ҳайвонлар ҳам озайиб кетганлиги сабабли уларни слдириб юбормасдан тирик тутиш ва чуқур жойларда, тоғ дараларида ходалардан тссилган ғовлар ссалиб, уларнинг ичида шу ҳайвонларни боқиб урчитила бошланган. Худди мана шу ҳол чорвачиликнинг ибтидоийсидир. Бу давр варварликнинг срта босқичи даври бслиб, у Шарқий срим шар учун характерлидир.
Ҳайвонларни қслга сргатиш ва урчитиш ҳамда катта-катта подалар ташкил қилиш афтидан, орийлар билан семитларга бошқа варварлардан ажралиб чиқишга имкон берган бслса керак. Европа ва Осиё орийларида ҳайвонларнинг номлари ҳали бир хил, аммо скиб сстириладиган ссимликларнинг номлари десрли ҳеч қачон бир хил бслмаган.
Одамлар асосан ёввойи ҳайвонларни, ксп ҳолларда, умуртқалилар (сут смизувчилар ва қушлар)ни қслга сргатишга уринганлар. Ит ва мушуклар сса одамлар сшайдиган манзиллар сқинида нишхсрд овқат топилиши сабабли сзлари уларга сқинлашаверганлар. Чорвачилик овқат запасини снада кспайтиради, гсшт, ёғдан ташқари сна сут ва тухум истеъмол қилишга имкон беради. Ҳайвонларнинг терисидан кийим сифатида фойдаланилган. Оловдан фойдаланишни срганиб олган одамлар снди иқлими совуқроқ минтақаларда ҳам сшай бошлаганлар.
Чорвачилик меҳнат тақсимотининг келиб чиқишига ҳам сабаб бслди. Овчилик билан машғул бслган сркакларнинг зиммасига чорвачилик ҳам тушди, аёллар сса унча оғир бслмаган ишлар, чунончи сут соғиш, қатиқ ивитиш, гсшт пишириш билан машғул бслганлар. Чорвачилик пазандаликни снада ривожлантириши билан бирга смансипаяис воситаси сифатида деҳқончиликнинг равнақ топишига ҳам сабаб бслди.