Туз — дори

Тузнинг дорилиги тсғрисида Абу Али ибн Синонинг «Ал қонуни фи ал тибб» китобида ажойиб фикрлар бор. Масалан: «баъзи тузларда аччиқлик ва буриштириш хоссаси бор...
...Тузнинг баъзиси уваланадиган, баъзиси қазиб олинадиган, баъзиси сса кристалли оқ туздир. Яна қора нефтли туз ҳам бслади...
Табиати. Иккинчи даражада иссиқ ва қуруқ.
Туз қанча аччиқ бслса, шунча иссиқлик бслади...
...Туз сасишга тссқинлик қилади. Талоқнинг қалинлашувига фойда қилади...
...Уваланадиган туз тез тозаловчанроқдир.
Агар уни совуқлик овқатларга аралаштирилса, унинг табиати сзгаради. Оқ туз елларни ҳайдайди...
...Тузнинг ҳамма тури ҳам қотган хилтларни сритади.
...Оқ туз зеҳнни сткир қилади. Туз, айниқса, оқ туз бсшашган тиш милкларини мустаҳкамлайди.
...Туз қора стни ҳайдаб чиқаради. Шу сабабли тузни хукна (клизма) қилувчи дориларга киритилади...»
Тузнинг сзи дизентерис учун снг схши тузатувчи воситадир.
Халқ табобатида тиш милклари шамоллаб оғриганида тузли қайнатма билан чайқалса, таққа тсхтатадиган дори тайёрланади: катта қошиқда туз, кичик қошиқда қора чой, срим литр сув обдан қайнатилиб оғизга олиб бир оз турилади, сна хспланади, токи лсқилламагунча. Лсқиллаш милклардаги капиллср қон томирларининг кенгайшини билдиради, қон юришиб шамоллаш барҳам топади.
Тузли қайнатмадан оёқларга ванна қилинади, бунинг учун икки пақир сувга срим кг туз солиб қайнатилади, тоби бир оз чиққач 200 г хордал (горчияа) солиб аралаштирилади-да, иккала оёқни солиб 30 минут стирилса, бодни қайтаради ва ҳ. к.

Иссиқ олов, ёғлиқ палов

Сарлавҳа қилиб қсйилган ана шу халқ иборасини сқишингиз билан ҳузурбахш бир манзара — улфатларнинг палов дамлаб ширин суҳбат қуриб, дам олиб стиргани ксз снгингизда намоён бслади, «Иссиқ олов, ёғлиқ палов» қофисси келиб чуққуннга қадар бу неъмат неча минг йилларни саёҳат қилиб бизгача етиб келдий-кин?
Халқ ушбу таомни жуда шарафлаб: «таомлар шоҳи», «паловхонтсра», «ош—луқмаи ҳалол», «сликка едирилса тирилтирадиган ош» каби турли спитетлар билан атайди. Лалов тсғрисида шеърлар ҳам ёзилган, маталлар ҳам бор, халқ достонларида, сртакларида бу таомни ксп учратамиз. Хонадонда бола туғилса ҳам палов, тсй бслса ҳам палов, ҳатто азада ҳам палоз, азиз меҳмоннинг ҳурмати учун ҳам палов дамланади. Биров бировни уйга таклиф қилса ҳам «чой қуйиб бераман, ош дамлаб бераман», «марҳамат қилинг, бир ошам ошимиз бор», дейди. Тсртта улфат йиғилса, дарҳол чойхонада ош ташкил қилишга киришади. Оғир меҳнатни бошлашдан олдин ҳам ош еб олинади, катта иш бажарилгандан сснг ҳам палов пиширилади. Байрамларда ҳам ҳар бир хонадон палов дамлайди. Шаҳарлардаги одам гавжум жойларда катта қозонларда палов пишириб тортаётганларини ксргансиз. Аега шундай?

Чунки, ҳар бир миллатнинг маданисти, тили, урф-одати, кийимлари ва уй анжомларида сзига хос хусусистлари бслади. Бундай хусусистлар сша халқнинг истеъмол қиладиган таомларида ҳам «мана мен» деб ксриниб туради. Миллий ошпазликларда юзлаб, ҳатто минглаб таомлар ижод стилган бслиб, шулардан баъзилари снг асосий таом, миллий ошхонага хос хусусистни сзида сққол акс сттирадиган махсус таомлар ҳисобланади. Чунончи русларда «шчи», «блини», украинларда «боршч», «вареники», қозоқларда «бесбармоқ», венгрларда «пер-кельт», руминларда «мамлига», франяузларда «ромтекс», итальснларда «маккарони», кавказликларда «кабаб», сибирликларда «пельмен», араб халқларида «шовурма», ҳинди халқларида ҳар хил зиравор ва ошксклар солиб тайёрланган гуручли таомлар ана шу жумлага киради. Худди шунингдек сзбекларда ҳам палов хилма-хил миллий таомлар орасида махсус ва снг шарафлиси ҳисобланади. Сарлавҳадаги «иссиқ олов» ибораси бевосита счоқда ёнаётган стни билдирмайди, балки мажозий маънода меҳмондсстликдаги қалби қсрликни англатади.
Азиз меҳмонга бслган ҳурмат ва палов ошни шарафлаш ушбу таомнинг турли вариантларини келтириб чиқарган. Бу битта таом смас, балки турли хилдаги таомлар комплексидан иборат бслган овқат системасидир. Лалов оши тайёрлаш усулининг (технологисси) мураккаблиги, керакли масаллиқлар (реяептурасининг) таркибининг бойлиги, ана шу масаллиқларни тсғраб тайёрлашнинг мукаммаллиги ҳамда турларининг ҳар хиллиги каби омиллар айни таомнинг жуда қадим замонлардан буён ривожланиб, мураккаблашиб, шу билан бирга пишириш усули умумий бир қолипга тушиб келаётганлигини ксрсатади. Ўзбекистоннинг ҳар бир областида палов тайёрлашнинг сзига хос, бошқа жойлардагидан фарқ қиладиган усуллари ҳам йилдан-йилга такомиллашиб келган. Чунончи, Фарғона аҳолиси паловни самарқандликлардан бслакчароқ, тошкентликлар тайёрлаган палов сса Бухоро ёки Хоразмда тайёрланадиганидан сзгачароқ бслади. Гап шундаки, бунинг сабаби сша жойларда етиштириладиган масаллиққа, албатта иқтисодий ва иқлимий шароитларга ҳамда халқнинг урф-одатларига боғлиқ. Азалдан шоли скилиб келинадиган Ааманган, Андижон, Фарғона, Марғилон, Қсқон шаҳарлари атро-фидаги сой бсйи қишлоқларида, Сирдарё, Зарафшон ва Амударёнинг воҳа оралаб стган ерларида, Самарқанд ва Бухоро каби қадимий шаҳарларда палов тайёрлашнинг юзлаб усуллари мавжуд бслган бслиши керак. Лекин илгари пазандалик ҳақида китоблар ёзилмаганлиги ёки ёзилган бслса ҳам булар бизгача етиб келмаганлиги, ёхуд тарихнинг тсзонли қатламлари остида абадий қолиб кетганлиги сабабли паловнинг кспгина турлари бизгача етиб келмаган. Китоб муаллифи палов хилларини Ўзбекистоннинг турли шаҳар ва қишлоқларига саёҳат қилиб 30 йил давомида излади, ақли қаймоқ кексалардан ссраб суриштирди, халқ пазандалари орасида юриб срганди ва натижада бу таомнинг 20 дан ортиқ турини йиғиб 1979 йили «Ўзбек палови» номли китобига кирнтди.

Лалов тарихи гуручдан бошланади

Дон маҳсулотлари орасида гуруч Осиё халқларининг асосий озуқаси ҳисобланади, бинобарин, дунё аҳолисининг тенг срми гуруч билан тирикчилик қилади. Аввойи шолининг ватани бслмиш Осиёда бу ссимлик узоқ-узоқ стмишлардаёқ маданийлаштирилган ва илк бор селекяисга киритилган. Чунки инсонист маданистига салмоқдор ҳисса қсшган Ўрта Осиё слкасида деҳқончиликнинг турли жабҳалари келиб чиққан сди.
Каспийдан Тсншангача, Ҳиндиқуш ва А­рон тизма тоғларидан то Урал дарёси-ю Ғарбий Сибирь ва Қозоғистон сйловларига чсзилган мана шу слка сунъий су-ғоришга асослангаи снг ҳосилдор деҳқончиликнинг ватани бслган.
Қадимданоқ Амударё, Зарафшон, Сирдарё каби улкан оби ҳаёт соҳилларида, гсзал Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Бухоро ва Хоразмнпиг ибтидоий табиати бағрида деҳқончилик кенг тармоқ отган сди. Аеолит даврига хос топилдиқлар орасида дон снчадиган тошлар, сопол идишлар сиртидаги похол излари, буғдой ва арпа донининг гулханга тушиб ксмирга айланган қолидиқлари топилгап.
Демак бундап сал кам беш минг йил муқаддам асос солинган деҳқончиликда шоли    ҳам скилган бслиши керак. Бироқ бу тсғрида ҳочирча аниқ маълумотга сга смасмиз. Бободеҳқонлар гарчи шоли етиштирган бслсалар-да, бироз кейинроқ, сунъий суғориш жорий стилган кезларда бажарган  бслишлари мумкин, негаки серсув майдонларни хоҳлайдиган гуруч ссимлигига сунъий ишлов бериш анча мураккаб иш. А­ҳтимол улар шоликорликда ботқоқлик ва ачима ерлардап фойда-ланишгандир.

Юқорида айтиб стилганлардан ташқари деҳқончиликнинг келиб чиқиши тсғрисида совет олими М.О.Косвен сратган назарис ҳам бор. Шу назарисга асос-ланиб одамзод дастлабки кезларда меҳнат қуроллари етишмаганлигидан ёки булар асосан, ёғоч, суск, тошдан ссалган бслганлиги учун ҳам ибтидоий деҳқончилик юмшоқ, ботқоқ ва балчиқ ерларда бошланган бслиши керак, деган хулосага келишимиз мумкин. Ботқоқ ва балчиқ ерларда олиб бориладиган бу деҳқончилик-ни биз бир қатор халқларда ҳануз ҳам учратамиз... бунинг устига шу усул билан скиладиган асосий ссимлик шолидир. Юқоридаги фикрни тарих фанлари доктори, профессор Я. Ғ. Ғуломовнинг қадимги Ўзбекистонда деҳқончиликнинг келиб чиқиши тсғрисидаги фикрлари ҳам тасдиқлайди.
А­ҳтимол шоли буғдой сингари қурғоқ ерларга ҳам скилиб фақат ёмғир сувигина унга кифос бслгандир, ҳар ҳолда Ўрта Осиёда шоликорлик мавжудлиги тсғрисидаги снг қадимги ёзув манбаси юнон тарихчиси ва географ олими Стробоннинг «Жуғрофис» китобида келтирилган.
Хитой тарихчиси Си-Ма-Ссннинг (срамиздан аввалги 186—146 йил) «Тарихий ёзишмалар» номли китобида Ўрта Осиёда 138 йилдан то 126 йилга қадар слчи бслиб турган хитойлик Чжан А¦снь келтирган бир далил бор, унда айтилишича:
«Ларпис (Ўрта Осиё) мамлакатида аҳоли строқ сшайди ва деҳқончилик билан шуғулланади, скишлари гуруч ва буғдой, узумдан шароб ҳам тайёрлайдилар... Иқлими иссиқ, тупроғи нам ерлардаги давонликлар (фарғоналиклар) ҳам деҳқончилик қилишади, строқ, гуруч ва буғдой скишади».
Юқоридаги маълумотларга асосланиб шоли (гуруч) Ўрта Осиёга срамиздан аввалги V—II аср срталарида тарқалган ва у маданий ссимлик сифатида сша давр оралиғида скила бошланган дес оламиз.

Шолининг асли ватани қаер?

Бу тсғрида жуда хилма-хил фикрлар бор. Шулардан америкалик ботаник А. Декондаль (1885 йил), Совет табиатшунос олимлари А. И. Вавилов (1926 йил), А . Ю. А ожинея (1938 йил), Г. Г. Гушчин билан Л. М. Жуковский (1932 йил) ва В. И. Комаров (1938 йил), инглиз олими Баркилл (1933 йил), франяуз ботаниги Шевалье (1937 ва 1948 йиллар), ҳиндистонлик табиатшунослардан А амсх билан Гхош (1951 йил), вьетнамлик тарихчи Тао Зюй Ань (1957 йил) ва ботаник Дао Тхе Туан (1960 йил) ёзган асарларида ёввойи шолининг учта ватани мавжудлиги ҳақида фикр юритадилар, съни Жаиубий Хитой, Ҳинди-Хитой ва Ҳиндистон.
Ўрта Осиёга шоли шу давлатларнинг қайси биридан кириб келганлиги масаласида ҳам тарихий фактларга мурожаат қилиб ксрамиз.
Олдиндан айтиш мумкинки, шоли бизга Ҳинди-Хитойдан келган бслиши сира ҳам мумкин смас, чунки бу давлатдан Ўрта Осиёга узоқ стмишда бевосита йсл ва алоқа бслмаган.
А­рамиздан аввалги 3000 йилга оид Жайтун маданистига хос топилдиқлардан маълумки, Ўрта Осиёнинг азалдан кспроқ Шимоли-Ғарбий Ҳиндистон билан ало-қаси бслгани тасдиқланади.
Жайтун манзилидан топилган сопол идишлар Ҳиндистонда топилган шу каби идишларга жуда схшаш. Бу фикрни профессор М. Е. Массон ҳам тасдиқлайди, у Шимоли-Ғарбий Ҳиндистон деҳқончилигига Жанубий Туркманистондаги неолит даврининг деҳқончилиги таъсир ксрсатган бслиши керак, деган фикрни илгари су-ради.

Ўрта Шарқ мамлакатлари, шунингдек, Шимолий Ҳиндистоннинг срамиздан аввалги III асрига оид ёдгорликларида Ложуворд тошидан ссалган бирмунча нарсалар борки, ушбу тош Ўрта Осиёдан олиб борилган бслиши керак. Чунки сша даврларда Ложуворднинг сккаю сгона кони Бадаҳшон (Тожикистон) тоғларида бслган сди. Ўзбекистон территориссидаги срамиздан аввалги III—II асрга оид қабр қазилмаларида сса Ҳинд океани оролларидагина мавжуд бсладиган вулқоний жилвир тошидан ишланган мунчоқ ва тақинчоқлар топилган.
Демак, юқоридаги далиллар Ҳиндистон ва Ўрта Осиё халқлари сртасида срамиздан олдинги IV—III асрлардаёқ алоқа бслганлигини ксрсатади. Деҳқончилик борасидаги шундай алоқаларда ёввойи шолини олиб келиниб сунъий суғоришнинг илк ватани бизнинг слкамизда скилган бслиши сз-сзидан маълум.
Хитой билан сса алоқамиз анча кейин (срамиздан аввал тахминан II асрда) слчи Чжан А¦снь томонидаш «Ипак йсли» очилгандан сснг йслга қсйилган. Бу кспгина тарихий китобларда ёзилган. Мана шунинг сзидан ҳам маълумки, шоли бизга Хитойдан стмаган, чунки бу мамлакат билан алоқа бошлангунга қадар шоликорлик Ўрта Осиёнинг сзида анча авж олган бслади.
Шоли Ҳиндистондан келган деган версис сса анча тсғрироқдир. Агар шундай бслса, у Бақтрис (Афғонистон) ва Ҳиндиқуш тоғлари орқали стган бслади. Буни Лингвистик маълумотлар ҳам бир қадар тасдиқлайди. Масалан, қадимги ҳинди санскрит тилида скиладигаи гуруч уруғи «шоли» деб аталади. А­нди афғон, тожик ва сзбек тилларида ҳам бу дон «шоли» шаклида бир хил аталади. Яна санскрит тилида гуруч «брише» деб юритиларкан. Худди шу нарса афғон тилида «беренж», тожик тилида «биринч» ва сзбек тилида «гуруч» деб аталадики, булар сртасида ғостда сқин акустик ва транскрипяион схшашлик борлиги аниқ сезилиб турибди.

Лрефоссор С Л. Толстов Ўрта Осиё халқларининг анчагина манзилларида варварлик даврининг қуйи босқичига оид қазув ишлари олиб борган сди. 4 ва 5 сонлари билаи белгиланган Жанбас қалъа манзилларини олим Келтиминор маданисти деб атади. Ушбу маданист срамиздан аввалги IV асрнинг охири ва III асрнипг бошларига тсғри келади. Бундаги топилдиқлар орасида сша даврнинг сзига хос унча сайқал берилмаган кели (сғирча) нинг тош сопи сътиборимизни сзига тортади. Мана шу топилдиқ ҳам узоқ стмишдаги Ўзбскистон ғаллакорлиги (шоликорлиги) дан бир далолат.
Варварликнинг срта босқичига тсғри келган 6 сонли Жанбас қалъада ҳам тошдан ссалган дон снчигичнинг синиқлари топилган. Буни 1945—1946 йилларда сша жойда илмий ишлар олиб борган профессор  Я. Г. Гуломов Сусрғон маданисти деб номлади. Сусрғониннг мис ва сопол буюмлари ҳам сша пайтда деҳқончилик анча ривож топганлигидан далолат беради.
   Ўрта Осиёда сунъий суғориш анча кенг ривож топгани туфайли хсжаликнинг бошқа соҳаларида бслгани каби ғаллакорликдек қийин соҳада ҳам қулларнинг меҳнати асосий бслиб қолади. Бу даврларда барча дон скинлари билан бир қаторда шоли ҳам анча ксп скилган бслиши керак.
А­рамизнинг VI асрларидан сътиборан Ўрта Осиёда феодализм даври бошланиб, унинг ксп асрлик тарихи орқали то бизнинг давримизгача етиб келган шоликорлик касбини авлод-аждодларга мерос қолдирган деҳқон боболаримиз турли навлардаги шолиларнинг ҳақиқий селекяионерлари ҳисобланадилар.
Маданийлаштирилган снларча навлар билан бир қаторда Ўрта Осиёнинг ушбу жайдари гуручлари: арпа-шоли, буғдой гуруч, қирмизи шоли, хсжа Аҳмат, оқ шоли, девзира, қазақи шоли, сзбеки шоли, қора қилтириқ ва бирмунча бошқа навлари борки, булар ҳануз ҳам скилади.
Шундай қилиб, Ўрта Осиё бутун Осиё қитъаси тарихида сунъий суғоришга асосланган деҳқончиликнинг снг қадимги маркази ҳисобланади. Олтин тупроққа оби ҳаёт сувини бериб, ёввойи шолини маданийлаштириб дурдона гуручга айлантирган унинг инжу сратувчи меҳнаткаш бобокалон деҳқонлари ҳам шу ерликдир.

Лалов ош — халқ ижоди

Ҳузур қилиб паловни еб стириб оғзаки гурунгларда: «Бу неъматни ким ижод қилган скан?»— деган савол туғилиб қолади. Бунда ҳар ким ҳар хил фикрни айтади. Бировлар: «бу таомни Луқмони Ҳаким ижод қилган», деб тилимиздаги «бир луқма ош», «луқмадан ҳалол», «палов ҳокимлар овқати» каби ибораларга тасниб «исботламоқчи» бслишади.
Аки «Тожик пазандалиги» китобининг автори Содиқ Аминовнинг фикрича, «паловни Афлотун ижод стган» смиш. Чунки,— дейди у киши,—бу таомнинг «палови Афлотуни мусаллам» деган хили бор. Лекин Содиқ Аминович паловнинг бу хилини сз китобларига киритмаганлар ва «Афлотун палови» нинг реяепти ва технологисси ҳақида тсхталиб стмаганлар ҳам.
Шуни айтиш керакки, паловни Ўзбекистондан хорижда алоҳида шахс ижод стиб бу ерга олиб келиб тарқатган смас. Қолаверса бу таомнинг масаллиғи хилма-хил сканлиги, уларнинг ҳар бирининг пишиш жараёнини белгилаш, тсғраш усулларини аниқлаш сша масаллиқларни бир-бирига қсшиб бағост лаззатли, мураккаб химисвий бирикма ҳосил қилиш, пишириш усулининг мукаммал, пухта сканлиги, палов турининг анча ксплиги ва ҳар бир турдагиси бир-биридан кескин фарқ қилишлиги каби бир қатор омиллар ушбу таом бир кишининг ижоди бслиши сира-сира мумкин смаслигини ксрсатиб турибди.

Лазандалик санъат скан, бунда ҳам ижод бслади. Лазандаликдаги ижодкорлик худди бошқа санъат жанрларидаги каби халқ ҳаёти, урф-одати, халқ ижодкор-лигидан келиб чиқади ва ҳамма вақт сша халқ сшаб турган мамлакат ва даврнинг иқтисодий асосларига таснади. Ижодни албатта алоҳида шахслар амалга оширади, аммо лекин сша шахслар сз ижодини халқнинг тажрибасидан келтириб чиқармаган бслса, йсқ деганда, кспчиликнинг амалий фаолистига тасниб иш тутмаса, бундай ижоднинг умри қисқа бслади. Яна ҳар бир ижодкор сз ижодининг самарасини халққа манзур тушира олиши керак ва халқ уни қсллаши керак. Халқ қсллаб-қувватлайдиган нарса сса омманинг юксак дид-табиати, унинг меҳнати самаралари, ҳаёт кечиришга ва маданистни олға суришга бслган интилишларига мос тушмоғи жоиз.
Мана шундай бслмаса ҳар қанақа ижод, шу жумладан, таомшуносликдаги ижодкорлик ҳам узоқ стмишдан, то ханузгача сақланиб қолмаган бслур сди. Бинобарин, паловни биз халқ ижодидан келиб чиққан таом дейишга ҳақлимиз. Уни тайёрлаш усули (технологисси) ни ва зарур масаллиқлар (реяептураси) ни мукаммал бир даражага келтиришда турли касб сгаларининг ҳиссалари бор сканлиги сз-сзидан маълум бслиб турибди. Асрлар мобайнида ғаллакор, боғбон, чорвадор, деҳқон ҳам, косиб ва пазанда ҳам, уй бекаси-ю, шифокор табиб ҳам, кимёгар ва илми ҳикмат сгаси бслмиш аллома ва бошқа мутахассислар ҳам сз амалий фаолистларининг бир қисмини паловпазликка бағишлаганликлари турган гап. Лаловни халқ бирданига ижод стган смас, балки жуда ксп асрлар давомида бунинг реяепти ва технологиссини мураккаблаштириб борган. Аввалига гуручни қуруқ қайнатиб бунга сабзавотлар ва гсштни қсшиб ейиш одати бслган бслиши мумкин. Худди шундай одатни биз Шарқий, Жанубий ва Марказий Осиё халқларининг пазандалигида учратамиз. Корес, Хитой, Японис, Индонезис, Бирма, Вьетнам, Ҳиндистон ошхоналарида гуручни қуруқ пишириш ҳанузгача сақланиб қолинган.