Қайнатилган гуручга қсшиб ейиладиган масаллиқларни (гсшт-ёғ, сабзи-пиёз) бирга пишириш А­рон, Афғонистон, Тожикистон ва Ўзбекистон ошхоналарига хос услубдир.
Аки Европа мамлакатларининг пазандалигини олиб қарайдиган бслсак, унда ҳам гуруч алоҳида пишириб олиниб, гсштли, балиқли, сабзавотли овқатларга гар-нир қилиб берилади. Аммо сзбек паловининг мураккаб технологисси ва хилма-хил реяепти барча жаҳон пазандалигидаги гуручли овқатлардан кескин фарқ қилади. Лалов ижодиёти уни овқат тарзида пиширишдан бошланган бслиши ҳам мумкин (масалан, мастава). Сснгра бундан сртача қуюқликдаги — «шовла», пировардида снг қуюқ овқат — «палов»га келиб тсхталган бслиши ҳам мантиққа тсғри келади. Мастава-шовла — палов схемасида реяепт ва технологис асосан бир хил. Ҳар учала таомда ҳам қозонга аввал ёғ солиниб, пиёз жазлаб, гсшт қовурилади. Сснг сабзи ва бошқа масаллиқларни пиширилгач гуруч солинади. Фақат фарқ шундаки, маставага сув ксп қуйилиб гуруч оз солинади (суюқ ош), шовлага сув сртача қуйилиб гуруч ҳам сртача солинади ва илашимли қилиб пиширилади (бстқа), паловга сса сув озроқ қуйилиб гуруч кспроқ солинади (титроқ дона-дона ош). Маставадан шовлага, шовладан паловга стиш қисқа вақтда юз бермаган ва буни айрим кишига хос фаолист деб бслмайди. Бу халқ ижодидир.
Албатта барча ноз-неъматларнинг сарасига синфий жамистларда сксплуататор синфлар сга бслиб олганидек, палов ҳам бора-бора кспроқ бой хонадонларда тайёрланадиган бслиб қолди. Бу ҳақда «Ўзбекистон халқлари тарихи» да айтилган фикр жуда қизиқарли: «Ўзбекистоннинг аксарист жойларида меҳмондорчилик пайтидаги севимли ва снг шарафли таом палов ҳисобланган. Бу таомни тайёрлашнинг снларча усуллари мавжуд сди. Бой хонадонларда палов десрли ҳар куни, сртаҳол хонадонларда сса ҳафтада бир марта — жума бозор арафаси (пайшанба куни) кечқурун пиширилган. Қамбағаллар учун сса ғост ноёб таом ҳисобланган».
Шунга қарамай халқ оммаси снг оғир иқтисодий шароитларда ҳам паловнинг унут бслиб кетмаслигига ҳаракат қилганлар, чунончи паловпазлик мусобақалари ташкил стиб турилган. Бу тсғрида сша китобда сна шундай  фикрлар бор:
«Оилада овқатни ҳамиша аёллар тайёрлашган, ам-мо... ҳар бир сркак киши палов тайёрлашни срганиб олишни сзи учун мажбурий бир иш деб билган ва бу санъат кспинча ифтихор ва паловпазлик мусобақаларининг мазмуни бслиб хизмат қилган».

Лаловнинг Ўрта Осиёда ижод стилиб сснг бошқа жойларга тарқалганлиги тсғрисида мана бу фикр ҳам далолат бериб турибди: «Локистон ва Шимолий Ҳин-дистонда сшовчи бадавлатроқ мусулмои аҳолиси сртасида Лулао (палов) анча машҳур таомдир. Ушбу таом Ўрта Осиёда келиб чиққандир. Буни Ҳиндистонга илк срта асрларда мусулмон фотиҳлари тарқатишгандир».
Лалов тсғрисидаги фикрлар адабиёт, тарих ва бошқа фан соҳаларига оид манбаларда ҳам бор. Хусусан, ёзувчи  В. А. Смирнова-А акитинанинг «Абу Али Ибн Сино қиссаси» номли китобида X—XI асрлар бссағасидаги тарихий воқеаларни бадиий баён қилиш билан бирга улуғ табиб сшаган даврда ҳам «юзига зираворлар сепилган... девзира гуручдан пиширилган ва ғост лаззатли... хушбсй, серёг шохона палов» мавжудлиги тсғрисида анчагипа гаипларни айтади.
Ўтган асрнинг машҳур шарқшунос олими венгрислик Герман Вамберининг «Бухоро ва Мавороуннаҳр тарихи...» помли нодир асарида XIV асрда ҳам палов шарафли таом ҳисобланганлиги ва умуман сша даврдаги дастурхон ноз-неъматларига стнографик нуқтаи назардан алоҳида тсхталиб ушбу фикрлар ёзиб қолдирилган: «Бунингдек хилма-хил таомнома бошқа жойларда сира бслмаса керак, ғостда сийрак маълумотларга ксра ҳукм қилганимизда ҳам уларнинг (сз-бекларнинг К. М.) снг севимли таомлари қуйидагилардир: қовурилган қсй ва от гсштлари, палов, қийма солинган хамир таомлари, мевали тортлар ва ширин нонлар».
XV аср ёдгорлиги «Бобурнома» да ҳам палов тсғрисида анчагина фикрлар айтилган.
Машҳур сняиклопедист олим ва давлат арбоби Абулфазл Алломийнинг XVI асрга оид ажойиб қомус характеридаги «Ойини Акбарий» номли китобида 35 хил таомни тайёрлаш усули, жумладан, гсшт қийма, девзира гуруч, муҳашшир нсхат ва бошқа масаллиқлардан пишириладиган «қийма палов» тсғрисида фикрлар бор. Ушбу таом Бобурийлар сулоласидан Жамолиддин Акбар ҳукмронлигида (1556—1605) мавжуд бслган.

XVII асрда сшаган географ ва тарихчи олим Маҳмуд ибн Вали қаламига мансуб «Баҳр ул-асрор» китобида сса Мавороуннаҳрда ссадиган дон, сабзавот ва мевалар, уларнинг навлари, скиладиган жойлари, хусусистлари, озуқали қиммати тсғрисида батафсил баён бор. Бизни қизиқтирган нарса гуруч бслди. Олим гуручнинг «девзира» аталмиш нави борлиги ва у ғост серлаззат ва инсон учун жуда фойдали сканлигини айтади.
Ўзбеклар паловни ажойиб неъмат деб билади. Уни исроф қилмаслик, ҳатто бир дона гуручини ҳам оёқ остига, нопокиза жойларга тушиб қолмаслигига ҳаракат қилиш, гавҳардек асраш халқимизнинг снг схши одатларидан биридир. Чунки палов таркибига кирадиган ҳар бир масаллиқ халқнинг машаққатли меҳнати свази-га сратилади.
Бу таомнинг ижод стилиши териб-термачлашдан деҳқончиликка, ёввойи ҳолда ссувчи донларни (шолини) маданийлаштириш ва овчиликдан чорвачиликка, ҳайвонларни қслга сргатиш, сснгра сна илдизмевали ссимликлардан сабзи, пиёз кабиларни ҳайдалган ва суғориладиган ерларга скиб кспайтиришга стиш билан бошланган.
Лалов сзбек пазандалик санъатининг снг юқори чсққисидир. У пишириш-қовуруш, қайнатиш ва дамлаш каби мураккаб технологик жараёнлардан иборат-ки, албатта бу таомни тайёрлашни срганиб олган ҳар бир киши бошқа снлаб таомларни ҳам бемалол пишириши мумкин.

«Лалов ош» стимологисси халқ афсонасида

       
Ўзбек халқининг ушбу матали палов ошнинг ғост серлаззат тсй ва меҳмондорчиликларда тайёрланадиган шарафли таом сканлигига ишорадир. Чунки палов Ўрта Осиё, асосан, сзбек ва тожик халқларининг миллий таоми ҳисобланиб, жуда қадим замонлардан буён маълум.
Агар паловни ҳар бир хонадон меҳмон келишига атаб ёки маросимлардагина дамланадиган бслса, ёхуд сз оила аъзолари учунгина тайёрланса кспинча бунга фақат ҳафтанинг пайшанба кунларигина тайёргарлик ксриларди. Бунинг сабаби ҳаммани қизиқтиради, лекин ҳеч ким аниқ билмайди. Аки «палов» ссзи нимани англатади? Фақат сзбеклардагина смас, балки дунё халқларининг кспгина тилларида «палов» маъносини англатадиган ссзлар борки, булар асли қаердан келиб чиқдийкин? Чунончи: А оссисда «палов», Ғарбий Европа ва Америкада «палов», Ҳнндистонда «пулао» (ҳинди), «плав», (урду), Қозоғистон ва Шарқий Туркистонда «палов», Арманистон билан Грузисда «плав», Озарбайжонда «чилав», Хоразмда «чалов, Тожикистонда «ош палов», Ўзбекистонда «палов ош» тарзида талаффуз стиладиган бу таомнииг номи қайси тилга хос?
Балки, сзбекча «палов ош» термини сшаларнинг биронтасидан олинмадимикин?
Бу тсғрида ҳеч қандай лингвистик маълумотга сга смасмиз.
Аммо, гуручнинг ватани бслмиш Ҳинди-Хитой, Хитойда палов тайёрланмайди. Уларда гуручдан тайёрланадиган хилма-хил таомларнинг номларидан биронтаси «палов» га схшаш ссз билан талаффуз стилмайди.

Лекин, урду тилидаги «плав» ссзининг талаффузи сзбекча «палов» ссзига схшаш бслиб, у ҳам «гуручли ош» ни билдиради.
Қозоғистон ва Шарқий Туркистонда (уйғур тилида) «палав» ибораси билан юритиладиган таом номи заминида сзбекча «палов» ифодаси ётади ва улар қисман, «палав» деб шовлани ҳам аташади.
Арман ва грузин тилларидаги «плав» термини ҳам гуручдан тайёрланган «қуюқ таом» маъносида юритилади. Булар сзбек паловини ва бундан анча фарқ қи-ладиган арманча ва гурузинча паловни ҳам худди шундай аташади.
Муқаддас номлар, қизиқарли атамалар, кундалик ксп ишлатиладиган терминлар стимологисси илмий ишланмаган бслса, бундай тушунчаларнинг маъносини халқ сз оғзаки ижодиётининг афсоналаридан «ҳал қилишга» уринади. Буни лингвистлар «халқ стимологисси» деб аташади.
Халқ орасида «палов ош» атамасининг келиб чиқиши ҳақида бир афсона юради. Бу афсона Абу Али ибн Сино номи билан боғлиқ бслганлиги учун ҳам қизиқарлидир.
«Қадимда бир шаҳзода гсзалликда тенги йсқ, бироқ камбағал оиладан бслган бир қизга ошиқ бслиб қолади.
Бироқ шаҳзоданииг косиб қизига уйланиши қийин бслганлигидан ошиқ ксп изтироб чекади. Лировардида у кскрагини заҳга бериб, бир неча кун овқат танаввул стмай, афгор бслиб қолади.
Шоҳ Абу Али ибн Синоии чақиртириб сғлининг касаллигини аниқлаш ва даволаш кераклигини буюради.

Йигит сз дардини ҳеч кимга айтмайди. Лекин улуғ табиб уни синчиклаб текширгач, аъзоларида зарур моддалар камайиб кетганлигини билади. Олим очликнинг сабаби ишқ дардига мубтало бслганликда сканлигини аниқлайди. Ушбу касални тузатишнинг икки йсли бор, Бири — ошиқни маъшуқага қовуштириш, иккинчиси — етти хил масаллиқдан тайёрланган серқувват таом «палов ош» едириш.
Шаҳзода сз дардини айтмагани ҳолда, унинг касалини исбот қилиш керак, бу — шоҳнинг талаби. Шунда Абу Али ибн Сино шаҳардаги барча маҳаллаларнинг номини биладиган бир мсйсафидни топтириб келишни шоҳдан илтимос қилади. Бундай одам топтириб келинади.
Табиб унга:
Шаҳар маҳаллаларининг номини бир чеккадан қаттиқ овоз билан санаб чиқасан,— деб буюради, сзи сса беморнииг томирини ушлаб туради.
Мсйсафид маҳаллалариинг номини атаб-атаб, битта маҳалланинг номига келганида йигитнинг томирида қон айланиш кескин сзгариб кетганлиги Абу Али ибн Синога маълум бслади:
— А­нди, дейди олим,— сша маҳаллада сшайдиганларнинг барчасини танийдиган одамни топтиришингизни илтомос қилардим,
Шоҳ бундай одамни ҳам дарҳол топтиради. Олим унга:
— Ҳамманинг номини қаттиқ овоз билан айтиб турасан, — деб буюрди. Ўзи сна беморнинг томирини ушлади. Исмлар бирма-бир саналиб, бир косибнинг номи аталганда шаҳзода сна сзгариш иайдо бслди.

Абу Али ибн Сино шунда очиқ айтди:
— Шаҳзоданинг касаллик сабаби фалон маҳалладаги фалончи косибнинг қизига ошиқ бслганлигидадир, уни тузатиш учун тсй қилиш керак ва албатта шу бугундан иборат ҳафтада бир марта палов ош едириб туриш керак. Шунда бемор тузалиб, бақувват бслиб кетади,— деб маслаҳат берган скан».
А­ҳтимол, пайшанба куни ош дамлаш сшандан кейин расм бслгандир?
А­ҳтимол, ошиқ-маъшуқларни қовуштириладиган тсй куни албатта ушбу шарофатли таомни тайёрлаб барчага тортиш ҳам шунга боғлиқдир? А­ҳтимол, касалга мадад берган табиб ибн Синонинг илми ҳам: халқ стимологиссида «Мадади Сино» деб аталиб, кейинчалик «Медияина» бслиб кетгандир?
Албатта бу ҳам фақат бир фараз бслиб, илмий асосланмаган фактлардир. Ўша афсонанинг давомида айтилишича:
Улуғ ҳаким:
— Касалга палов ош пишириб беринглар,— деганидан кейин, ушбу таом реяепти учун керакли масаллиқларнинг бош ҳарфларидан иборат бундай  ёзув қолдирган смиш:   
(съни «палов ош»). Бу етти хил масаллиқдан иборат бслиб,  Л — пиёз: А—аёз, съни сабзи ёки беҳи; Л-лаҳм, съни гсшт; О-олио, съни ёғ; В - вет, съни туз; О - об, съни сув; Ш - шоли, съни гуруч. Ана шу ҳарфлар жамланса, «Лалов ош» тушунчаси ҳосил бслади.
Шундай хулоса чиқаришга ҳақлимизми, йсқми, бундан қатъи назар мазкур схемани бошқалар ҳам келтиришади, хусусан тожик давлат педагогика институти химис кафедрасининг дояенти А. А ажабов «Лалов кимёси» номли мақоласида келтиради.
Бунинг аниқ шундай сканлигини тасдиқлайдиган бирон-бир тарихий манба йсқ, албатта, А. А ажабов ҳам худди халқ орасида тарқалган афсонага асосланган бслиши керак. Бироқ у тожик тилининг хусусистларига қараб тушунчани «Ош палов» тарзида ифода стади.
Афсона афсоналигича қола турсин, ҳақиқатга ксчганимизда палов ош ана шу етти хил масаллиқдан (пиёз, ёғ, гсшт, сабзи, гуруч, сув, туз) тайёрланади. А­ндиликда паловга майиз, нсхат, қалампир, мурч, зира, зирк ва сна бир қанча масаллиқлар солиб дамланади. Булар асосий смас, балки қсшимча масаллиқлардир ва буларсиз ҳам палов ош пиширса бславеради.

Чой — қувватга бой

«Чой нима?»— деган саволга кспчилик: «Ичимликда» — деб жавоб бериб қсс қолади. Лекин Ўзбекистонда чой оддий ичимликкина смас, балки одамлар срта-сидаги муносабатнинг анъанавий слементидир. Бизда чой номи билан боғлиқ бир неча издаҳомлар ва меҳмоннавозликнинг турлари келиб чиққан бслиб, бу ичим-ликда гап ксплигидан далолат беради: «Чойхона базми», «Бир пиёла чойга таклиф», «Келинчак қслидаги чой» ва ҳоказо. А­рталаб туриб нонуштани чой ичишдан бошлаймиз. Меҳмондорчиликнинг бошланиши ҳам, сртаси ва охири чой билан. Танишингизни учратсангиз салом-аликдан сснг «қани, марҳамат, чой қуйиб бераман» деб таклиф қиласиз. Бир сзингиз, ёки улфатлар билан чойхонага кириб бир чойнак чойни майдалаб стириб ҳордиқ чиқарасиз. Аега шундай? Чунки чой ажиб бир неъматдирки, унинг ранги мусаффо, гсзал, мазаси хуштаъм, ҳиди хушбсй бслиб ичган кишига чинакам ҳузур бахш стади. Аеча бор синаб ксргандирсиз, ахир ҳаво ҳарорати совуқ бслганда чой ичсангиз танангизни иситади, иссиқ пайтларда ичилган чой — салқинлатади. Қорин очликда чой ичилса бир оз таскин топилади, овқатдан сснг ичилган чой ҳазм қилдиради. Барча ичимликлар ичида чанқоқни схши қондирадигани ҳам чой ҳисобланади. Ташна бслмасангиз ҳам, шунчаки, бекор стириб чой ичсангиз — срмак, ишдан чарчаб келиб, чой ичсангиз — ҳордиқ. Уйқу босиб келганда чой ичилса киши сергак тортади, уйқудан кейин туриб чой ичилса, чеҳрани очади. Кснгил айнишини, бош оғриғини чой қолдиради.
Шу сабабдан бслса керакки, чойни гсдаклардан тортиб, қарисларгача, соғлом кишилардан тортиб хасталаргача — барча ичади.
Чой шундай неъматки, у асабларга ором бериб, кишини бардам ва бақувват қилади. Ўзбек халқида: «Агар чой ичмасанг, қувватни қайдан оласан?»— деган нақл бежиз айтилмаган бслса керак.
Чойнинг ажойиб хусусистлари шоирларни ҳам илҳомлантирмай қсймаган, у ҳақда анчагина шеълар битилган. XIX асрда бухоролик шоир Шоҳ Аиёз Бухорий «Чойнома» номли достон ҳам ёзган. Чой тсғрисидаги снг мақбул шеърлардан бири ҳинд шоири ва мутафаккири А абиндранат Тагор қаламига мансуб бслиб, шундан бир мисол келтирамиз:

Чиқардир ҳордиқ —доим ичсанг чой,
Чойдир нафосат, куй, ғазал, чирой.
Чоп азизим, кел, чой ичайлик, чой,
  Чойдан ол мадад, чой қувватга бой!

Чой кимёси ва чой давоси

Чойнинг шифобахшлиги жуда қадим замонлардан буён маълум. Япония ва Хитойда, Ҳиндистон, Шри Ланка ва бошқа давлатларда жуда кўп касалликларни қадимдан чой билан даволаб келинади. Ўзбек халқ табобатида ҳам шамоллаш, ич кетиш, иштаҳасизлик, бош оғриғи, тиш оғриғи каби касалликларни чой билан даволаганлар. Кўз оғриғига қуюқ дамланган қора чойнинг нафи борлиги кўпчиликка маълум, посотли яра-чақаларни ҳам илиқ чой билан ювилса тозалайди. Чунки чойда бактерияларга қарши қирон келтириш хусусияти ҳам бор. Чойнинг хушбўйлиги ҳам, мазалилиги ҳам, шифобахшлиги ҳам унинг таркибидаги химиявий моддаларнинг хилма-хиллиги ва мураккаблигидадир. Олимлар чойда 120 хил модда борлигини аниқлаганлар. Чойда, қайноқ сувда эрийдиган моддалар бор, булар экстрактив моддалар деб аталади ва дамланган қайноқ сувга ўтиб ранг беради. Бу моддалар чой совигандан сўнг идиш тагига чўкиб қолади, суви буғланиб кетса, пиёла тагида қизғиш жигарранг қуйқа ҳосил қилади. Баъзилар бу қуйқани зарарли деб ўйлайдилар, аксинча чойнинг энг фойдали жавҳари худди ана шудир. Шу хил экстрактив моддалардан бири—танин ҳисобланади. Бу модда овқатни ҳазм қилишда актив иштирок этади.
Замонавий медицинада турли ошқозон-ичак касалликларини танин билан даволашади.
Чойда яна катехин ва эпикатехин деб аталувчи моддалар ҳам бўлиб, булар Р витамини хусусиятига эгадир. Унинг шарофати шундаки, Р витамини қилтомирларни мустаҳкамлайди ва кенгайтиради, натижада қон яхши юришиб кишини тетиклаштиради. Айинқса, бош мия ичидаги ва юрак мушаклари орасидаги капилляр томирлар учун унинг фойдаси катта.
Чойнинг муҳим таркибий қисми бу кофеиндир. Кофеин дастлаб кофе таркибида топилгани учун шундай деб аталади. Кофеин кофе, какао ва чойдагина мавжуд. Бу алкалоид модда ҳали бошқа ўсимликларда кашф қилинганича йўқ. Кофеин кайфиятни чоғ қиладиган алкалоид бўлиб, у марказий асаб системасини мулойим қўзғатади, натижада мия нейропларининг толиқиши барҳам топиб кишинииг ақли пешланади. Кофеин билан танин бирикмаси аввало юрак ва бошқа муҳим аъзоларимизнинг физиологик фаолиятипи яхшилайди.

Чой таркибидаги ифор (сфир) моддаси ичимликнинг оромбахш хушбсй ҳидини таъминлайди, натижада чой ичган кишининг иштаҳаси очилади.
Чой ҳам витаминларга бой неъматлар қаторига, киради. Унда С, В1 В2, ва А А  витаминлари мавжуддир.
С витамини жуда шифобахш бслиб, спка шамоллаши, кскйстал, бсғма каби оғир касалликлардан тезроқ қутулишга ёрдам беради. Жароҳат, сра ва синган сускларнинг тезроқ битиб кетишига восита бслиб, аъзоларимизни чарчашдан сақлайди. Агар ушбу витамин етишмаса кишининг милклари хилвираб, тишлари тскилиб кетади, съни у яинга касалига мубтало бслади.
Асаб системаси билан юрак фаолисти учун В1 витамини схши шифодир. А­т ва мушакларнинг бсшашиб кетиши ва қсл ёки оёқлар ҳаракатга келмай шол бслиб қолишдан сақлайди.
В2 витамини ксздан тинмай ёш оқиб турадиган касалликдан ва лабларнинг бичилиб кетишидаи асрайди.
А А  витамини сса модда алмашинувига ижобий таъсир қилади ва дармон қуриб кучсизланишдан сақлаб аъзоларимиз фаолистини схшилайди, қон томирларимизнинг мсртлашишининг олдини олади. Маълумки замонавий медияинада қон босимииинг ортиши (хафақон ёки гипертонис) ҳамда зеҳн пасайиши (атеросклероз) каби оғир касалликларда никотин кислотаси деб ата-лувчи А А  витамини билан аскорбин кислотаси деб юритилувчи С витамини бирикмасидан иборат дорилар тавсис стилади. Чойда сса бундай дорилар табиий ҳолда мавжуддир.