Ўзбекистон аҳолиси ҳам музқаймоқ тайёрлашнинг турли хонаки усулларини билган, бироқ Октсбрь революяиссига қадар таомшуносликдан махсус китоблар ёзилмаганлиги сабабли унинг реяепти ва технологислари унут бслиб кетган. Фақат унинг «А оҳатижон» деб аталувчи снг содда хили сақланиб қолган. Унисини ҳам ёлғиз Самарқанд ва Бухоро каби қадимий шаҳарларнинг аҳолиси билади, холос.
     «А оҳатижон»нинг бизгача етиб келганлигининг иккита сабаби бор, бири — тайёрланиш жараёнинииг жуда оддий сканлиги, иккинчиси—шифобахшлигидир.
А оҳатижон тайёрлаш учун ейишга сроқли музни қириб қиров ҳолига келтирилади ва юзига узум ёки тут шинниси ёки қиём севалаб берилади. Шифолиги шундаки, ёзда дизентерис, ичбуруғ касалига мубтало бслган киши бир поряис роҳатижон еса таққа тсхтатади.
Морожнийни замонавий озиқ-овқат саноати усулида тайёрлаш жуда схши йслга қсйилган бслиб,унинг дунё бсйича олганда юз хилдан ортиқ сортлари бор:
Музқаймоқни гсдаклардан тортиб қарисларгача барча севиб истеъмол стишининг асосий сабаби унинг шифобахшлиги ва тсқ тутарлигидадир. Чунончи бир кило сутли морожнийда — 1370, қаймоқлисида — 1890, пломбирда сса —2400 катта калорис бор. Музқаймоқни оғир операяисдан чиққан касалларга, съни дағал овқат ейиш мумкин бслмаган беморларга берилади, ошқозонда сраси борлар, сил касалига мубтало бслганлар, озиб, абгор бслиб кетганларга ва кам қонли ки-шиларга ҳам тавсис стилади. Музқаймоқ таркибида 3,5 прояентдан 15 прояентгача мой, 14 прояентдан 25 прояентгача шакар бслиб, қолгани оқсилдан иборатдир. Яна бунда А, В, С, Д ва Е витаминлару фосфор билан кальяий жавҳарлари ҳам мавжуд.

Илоҳий ичимлик нима?

1516 йилда Испанис Мексикани босиб олади. Бу слкада тилла ксп деган хаёлга борган фотиҳлар бозорларга киришса мексикаликлар савдо-сотиқда тилла пул смас, балки қандайдир бир дарахтнинг қуритилган мевасидан танга сифатида фойдаланишар скан. Ҳар кимнинг киссасида бир ҳовуч, икки ҳовуч ана шунақа «мева танга»лар... Аимаики харид қилинадиган бслинса «уруғ пулдан» санаб бериб олиб кетиша берар сканлар.
Ажабо, бу уруғнинг қандай каромати бор. Уни ҳатто тиллага ҳам алмаштирса бслар скан. Синчиклаб суриштиришса, бу сзига хос «танга»лар Мексика чан-галзорларида ссувчи шоколад дарахтининг меваси скан. Одам стиб бслмайдиган қуюқ срмонзорларда, қолаверса илон ва йиртқич ҳайвонларнинг маконига бориб сша дарахтнииг мевасини териб келиш ғост мураккаб бслганлигидан ҳам уни тиллага тенг деб билишар скан. Фотиҳлар суриштириб ксришса мексикаликлар ҳалиги мевани туйишар, сснг слаки қилиб қайноқ сувга чой каби дамлаб ичишар, унинг номини «чоко-атл», съни «аччиқ сув» деб аташар скан. Агар шу «аччиқ сувга» асал, шакар, ваниль қсшилса ҳозирги биз еб юрган шоколаднинг мазасини сслатадиган ғост шифобахш ичимлик ҳосил бслар скан. Ана шу ичимликдан ичган кишининг юзига қон югуриб уни бардам ва бақувват қилган, бир зумда чарчоқни ёзиб юборган киши қанчалик оғир иш бажармасин бари бир сзини тетик сезаверган.
Испанислик фотиҳлар учун бу нарса жуда қсл келади. Босқинчиларнинг каттаси Фернандо Кортес сз қиролига ёзган мактубида бундай дейди: «Жаноби Олийлари! Биз аятеклар мамлакатида дарахтда ссадиган тилла топдик, мевасини туйиб асал билан қайноқ сувга аралаштириб бир стаканини ичиб олган киши сртадан кечгача тсқ ва бардам юраверар скан. Биз жангдан олдин аскарларингизга ана шундан ичирспмиз. Бунда қандайдир илоҳий қувват борга схшайди.Бу ичимликнинг номи...! Фернандо Кортес «чокоатл» ссзини испанча талаффузда «шоколаде» деб ёзиб юборган. Ана шундан буён бу дарахт «шоколад дарахти» деб юритилади. Аятек тилининг бир шевасида «какахуатл» дейилар скан, бундан «какао» термини келиб чиққан.

Ботаника фанининг бобокалони Карл Линнией ссимликларнинг систематикасини тузганда какао дарахтига «теоброма» деган ном беради, «теос»—худо, «бромос»—ичимлик, съни илоҳий ичимлик берадиган дарахт маъносида. Шу вақтгача бу ичимликнинг сири сшириб келинди. Кспчилик халқлар чиндан ҳам бунга худо қувват ато қилган деган тушунчанинг қули бслиб қолавердилар, ҳатто какаога сиғиндилар ҳам. Унинг шохчаларини тумор, ксзмунчоқ қилиб бсйинларига тақиб юрдилар.
Ўтган асрда кимёгарлар какаони анализ қилиб ксрдилар. Таркибида 52 прояент ёғ, 20 прояент оқсил, 10 прояент крахмал, 1,5 прояент шакар моддаси борлиги аниқланди. Кишини тсқ тутадиган, қон таркибини схшилайдиган моддалар ҳам ана шулар. Яна 1,5 прояент чеҳрани очадиган, ҳордиқ чиқарадиган, чарчатмайдиган модда ҳам бор скан. Бу модда бирмунча дориларга қсшилади, лекин номи сша даврнинг одатига ксра «тебромин» деб аталган. Бу термин учта ссздан таркиб топган бслиб, лотинчасига «оллоҳ», «ичимлик», «дори» маъносини англатади.
Албатта, шоколадда ҳам какаода ҳам ҳеч қанақа илоҳий қувват йсқ, унинг қуввати моддийлигидадир. Айниқса шоколад ёғи катта аҳамистга сга. Бу мой хона ҳароратида қотади, қслга ушланса ёки оғизда срийди. Бинобарин, бошқа ёғларга нисбатан қонга тез ссрилади ва узоқ вақт тсқ тутади.
Шоколад билан какаонинг ширинлиги бошқа шираворлар каби кснгилга урмайди. Таркибидаги оқсил моддаси сса тухум ёки гсштдаги оқсил срнини босиши мумкин. Шу сабабли сайёҳлар, геологлар, учувчилар, космонавтлар, қутбни сзлаштирувчилар дастурхонида шоколад ва какао раяиони бслади.
Бироқ шуниси ҳам борки, бу «илоҳий ичимлик» скан деб какаони ксп ичиб ёки шоколадни ксп еб бслмайди. Бир кунда бир стакан какао кифос, у ҳам бслса куз, қиш ва баҳор ойларида. Азнинг жазирамасида қонни тез айлантириб юракни сйнатади, баданни қиздиради. Шоколадни ногоҳонда бир бслак тангадеккинасини ейилса бас, айниқса ёш болалар хуш ксриб катта бир плиткасини еб қсйишса, баданига қип-қизил тошма тошдириб юборади, «Дорининг ози—соз», деган мақол какао билан шоколадга ҳам тегишлидир.

Қора ичимлик тарихи

Бир стакан кофени ҳсплаб стириб хаёл сурасан киши: «Қачондан буён инсонист кофе ичадиган бслган, бу ичимлик қаердан келиб чиққан, унинг инсонга фойДАСИ қандай, нега кофе деб аталади ва ҳоказо...? Бу саволларга жавоб турли китобларда бор, шуларни жамласак, «қора ичимлик» тарихидан андак воқиф бсламиз.
Кофенинг ажойиб хушбсйлиги ҳар кимни сзига жалб қилади, у чой сингари чанқоқни босади, овқатни ҳазм қилдиради, қорин тсйдиради, бош оғриғини қол-диради, кишини тетик ва бақувват қилади.
Кофенинг жаҳонга тарқалишига унинг уйқу келтирмаслик хусусисти сабаб бслган. Чунки кечки сменада ишловчилар, ёзувчилар ва олимлар, посбонлар учун
кофе жуда қсл келади. Кофе сз номини Жанубий Африкадаги Каффа қишлоғидан олган скан. Аегаки, дастлаб шу қишлоқнинг Галла номли аҳолиси атроф чан-галзорларда бир хил ёввойи ссимликнинг қаттиқ мевасини қовуриб туйиб, қайнатиб ичишган. Лекин бу одат қачон бошланганини ҳеч ким билмайди. Феодализм даврига келиб, кофени маданий скин сифатида скишни араблар одат қилишган. Ҳали ҳам араб мамлакатларида сстириладиган кофе снг сифатли ҳисобланиб, европаликлар буни кофе-маккао деб аташади. Чунки дастлабки кофе қопланган қоплар Европага Арабистоннинг Макка шаҳридан жснатилган сди-да.
Кофени Стамбулда 1454 йилдан, А имда 1642 йилдан, Лондонда 1652 йилдан бошлаб, Ларижда сса 1672 йилдан ичишга одатланилганлиги тсғрисида маълумотлар бор. Лондонда XVII асрнинг срталарида қурилган қаҳвахона Виргонис Каффехаузе ҳануз ҳам бор дейишади.
Ларижда 1690 йилга келиб 380 кофехона бслганлиги маълум, сна шу нарса маълумки, буюк франяуз мутафаккирлари Жан Жак А уссо ва Франсуа Вольтер сз асарларининг кспини ана шу кофехоналарда ёзишган.

Англисда сса, кофега қарши руҳонийлар ғалаён кстаришган. Улар 1675 йили қирол Карл II га шундай ривостнома ёзганлар: «Қаҳвахоналар жаҳаннамнинг дар-часидир, кимки кириб кофе ичаркан, қиёматда юзи қозондок қора бслиб ксринади. Чункн кофе мусулмон ҳабашларнинг қорақонига қора стикларини солиб қайнат-масдан ҳосил қилинган ичимликдир, кимки буни ичар скан, маҳшарда ксп оҳ уради...»
Лекин ксп стмай олимлар кофенинг фойдали сканлигини исбот стишгач, сша руҳонийлар кофедан лаззатланишиб «маҳшарда оҳ уришларини» ҳам ссдан чиқариб юборганлар.
XVII асрнинг врачлари «кофе ақлий қувват ато қилади» деган фикрни олға ташлайдилар. Физиолог Малешотт бундай ёзади: «Кофе хотирани схшилайди, би-рор нарсани диққат билан ксриш ёки тинглашни кучайтиради, ижодкорни илҳомлантиради... Умрнинг срмипи бекорга стказадиган уйқуни ҳайдайди».
Франяисда кофега аталган посма, ашула ва кантаталар пайдо бслади.
Лекин шуписи ёмон бслганки, кофехсрлар жуда кспайиб кетиб, Европа ва Америкада бу ичимликка талаб ғост ошади. Аатижада тупроғида кофе ссадиган мамлакатлар колонис қилиб олиниб, аҳолиси оғир сксплуатаяис остида жуда азоб чекади. Ява, Шри-Ланка, Малгаш республикаси, Африка, Арабистон, Зоир республикаси, Кенис, Ямайка, Бразилис, Мексика каби мамлакатларда йилига икки мартадан олинган кофе ҳосили билан ҳам жаҳон талабини қондириб бслмагач, савдогарлар иммитаяис сйлаб чиқарадилар. Иммитаяис дегани схшатма. Ўрнига стадиган бошқа маҳсулот деганидир. Чунончи, мсмиёғга талаб кучайганда, капиталистлар асфальтни иммитаяис қилиб сотишган. Америкада бир вақтлар тухум етишмаганда, тошбақа, тимсоҳ ва ёввойи қушлар тухумидан порошок қилиб сотишган ва ҳоказо. Шунингдек, кофенинг иммитаяисси сифатида яикорий ссимлигининг меваси, дуб ёнғоғининг мағзи, ер ёнғоқ ва қора булканинг қаттиғини туйиб, слаки қилиб сотилган. Бундай сохта кофе складлари Гамбургда жуда ксп бслиб, XIX асрга келиб, улар мусодара қилиниб, сгалари фош стилмагунча одамларни лақиллатиб, пулни ҳамёнга ураверишган.
Кофега талаб шунчалик ортиб кетишига сабаб нима? Бу неъматда бош оғриғини қолдирадиган дори— кофеин бор. Кофеин дастлаб кофедан, сснг чойдан олинган. Аммо, бу модда бошқа бирор ссимлик таркибида мавжудлигини ҳанузгача аниқлангани йсқ.

Авс, Айва, Ҳайва

Гап дастурхонимиз ксрки, ажойиб мева бслган беҳи тсғрисида боради. Тилшунос олимлар Маҳмуд Қошғарий асарида бу мева «авс» шаклида ёзилганини таъкидлашади. А ус, озарбажон ва турк тилида сса «айва» деб юритилади. Абу Али ибн Синонинг «Тиб қонунлари»нинг II китобида ушбу ёзувга ксзимиз тушади: «Беҳи ссзи форсча бслиб, сски сзбек тилида «ҳайва» дейилади.»
Қуйида биз ана шу неъматнинг инсонга фойдали томонлари тсғрисида фикр юритамиз.
Беҳи жуда қадимги мева дарахтларидан бслиб, ватани А­рон, Кавказ, Туркис территорисларидир. Жаҳонга, жумладан Ўрта Осиёга ана шу жойлардан тар-калган. Деҳқонлар беҳини 4000 йилдан ҳам кспроқ давр ичида скиб, парвариш қилиб келадилар ва мевасидан баҳраманд бсладилар.
Ўзбекистонда беҳининг 20 нави етиштирилади. Бу мева консерва саноати учун снг схши хом ашё ҳисобланади. Чунончи ундан қиём тайёрланади, нектар олинади, шарбатини чиқариб, консерва қилинади. Таркибида 75—80 прояент сув, 8—15 прояент шакар моддаси, 0,2 дан 1,5 прояентгача А, Д, С витаминлари, турли органик кислоталар мавжуд. Беҳида сна дубил ва пектин моддалари сероб бслгани учун у хушбсй ҳидга сга.
Ўз таркибида витаминларнинг ксплиги жиҳатидан беҳи олма, нок ва олчадан афзалроқдир. Кислота (съни жавҳар) ксплигидан сса лимонга сқин туради.

Табобат илмининг бобакалони Абу Али ибн Сино беҳининг шифобахшлиги тсғрисида қуйидагиларни айтиб стган: «...чсққа ксмилган беҳи енгилроқ ва фой-далироқ бслади. У шундай пиширилади, ичини кавлаб уруғи чиқариб ташланади ва ичига асал солиб, устига лой чаплаб қсрга ксмилади.
Беҳи терлашни тсхтатади...
...Беҳининг сиқиб олинган шарбати «тикка нафас олиш» ва астмада фойдалидир. У қон туфлашини ҳам тсхтатади. Уруғи сса томоқ қирилишида фойда қилади ва спка найини юмшатади, шиллиғи ҳам спка найини юмшатади.
..Беҳи қусишни тсхтатишда фойда қилади, чанқовни босади, меъдани кучайтиради. Жуда ҳам камайган иштаҳани кучайтириш учун беҳидан шарбат тайёрланади. Бу шарбат сна меъдани кучайтириб, балғамни ҳам тсхтатади...».
Ксриниб турибдики, беҳи билан анчагина касалликлар даволаб келинган. Беҳидан спка, меъда ва бошқа органларни даволашда, гигиена нуқтаи назаридан, устига лой чаплаб, қсрга ксмиш усулидан воз кечамиз-да, срнига духовкада ёки қасқонда пишириш усулларини тавсис стамиз. Бунинг учун беҳи схшилаб ювилади ва ичи сйиб олиниб «косача» ҳосил қилинади. Ичига хоҳласангиз сарёғ, хоҳласангиз асал ёки снчилган ёнғоқ мағзига шакар аралаштириб, ёхуд бодом мағзи билан кишмишнинг гсшт қиймалагичдан стказилганини солиб тслдирасиз. Ҳар бир беҳини ликопчага қсйиб, қасқон лаппагига жойлаштирасиз-да, 35—45 минут давомида буғлаб пиширасиз. Агар газ духовкасида пиширмоқчи бслсангиз, ликопчага сув қуйиб, духовка патниси устига қсйинг. Тепадан таъсир қиладиган иссиқ ва ликопчадаги сувнинг буғи билан ҳил-ҳил пишади.

Куз ва қиш ойларида паловга беҳи солиб дамлашнинг ҳам катта физиологик аҳамисти бор. Агар тсй паловларига беҳи солиб дамлаш урф бслса сди, бундан кспчиликнинг сиҳат-саломатлигига катта наф тегарди.
Беҳи палов, беҳи жаркоп, беҳи димлама ва беҳи мураббоси тсғрисида кспчилик билса керак.
Ҳасрат табиб «Ҳусайн туҳфаси» шеърий рисоласида беҳи тсғрисида шундай ёзади:

Совуқдир тсртинчи сринда ҳарон,
Иккинчи сринда қуруқ бегумон.
Мудом ичса ҳар ким майбеҳдан* агар
Меъдасига схши куч-қувват етар.
Сиқилганда юрак ёзилар ундан
Қусқи келса уни қайтарар тандан.

* Майбеҳ — Беҳи шарбати.

Лиёз — етти дардга ниёз

Кундалик ҳаётда қуюқ-суюқ овқатларга солиб ёки салатлар билан бирга қсшиб ксплаб истеъмол стиб туриладиган пиёзнинг шифобахшлиги тсғрисида рус халқининг мана шундай ажиб мақоли бор: «Лукот семи недуг»
Баъзи табиатшунослар пиёз Аил дарёсининг бсйларидан келиб чиққан деб ҳисоблайдилар. Йсқ. А­ндиликда аниқ фактлар билан исбот стилишича, пиёзнинг ватани Тсншань тоғ ёнбағирларидир. Бу ерда «Суган тоғ» деган жой ҳам бор, бу жойни Тсншаннинг шарқий томонида сшовчи халқлар «Дзунг-Линь» деб юритишади, съни «пиёзли тоғ» деганидир. Тоғ ёнбағри ва текисликларда ёввойи пиёзнинг сшил барглари қишин-ёзин гуркираб туради.
Ўрта Осиё халқларида шолғомдай қаттиқ ёввойи пиёздан узум сиркасига ботириб «Лиёзи анзур» деган тамадди тайёрлаш усули ҳозир ҳам бор. Бу слкада сшаган ибтидоий одамлар териб-термачлашдан деҳқончиликка стиш даврларидаёқ пиёзни Фарғона водийсининг суғориладиган ерларига, Зарафшон ва Амударё қирғоқларидаги жойларга снг схши сабзавот сифатида скиб маданийлаштиришган. Бу ердан Яқин Шарқ мамлакатлари, улар орқали сса Европага тарқалган. Америка қитъасига сса пиёз Хитой ва Японис орқали стган.
Ботаника фанининг тарихи ҳамда қадимий ёдгорликлар, қабр тошлари ва қосларга чизилган жуда ксплаб пиёз суратига қараб фикр юритадиган бслсак, инсонист бу неъматни беш-олти минг йиллардан буён скиб келганлигининг гувоҳи бсламиз.

Лиёзнинг шифобахшлигини жаҳоннинг барча халқлари билади. Дарҳақиқат, «Лиёз — етти дардга ниёз»дир. Гап шундаки, пиёз таркибида фитоняид деб аталувчи аччиқ ҳидли модда бор, мана шу модда атиги бир минут фурсат ичида миллиардлаб бактерисларни қириб ташлайди. Мисол учун: ёнғоқдакгина кичик бир пиёзни чайнаб-чайнаб, сснг сслаклар текширилганда оғиз бсшлиғида битта ҳам микроб қолмаганлиги аниқланган. Аки олимлар стказган мана бу тажриба ҳам қизиқарли: идишдаги шсрвани зарарли микроблар билан заҳарлаб, устига тсғралган пиёз сепиб қсйилган. Маълум вақт стгач, офатли бактерислар кспайишдан тсхтаб, аста-секин қирила бошлаган, шсрва сса ейишга сроқли бслиб қолган.
Лрофессор Б. А. Токин пиёздаги фитоняид моддаси микробларнигина смас, амёба каби бир ҳужайралиларни, ҳатто бақа, сичқон, каламуш каби ҳайвонларни ҳам ҳалок қилар скан, дейди.
Халқ табобатида пиёз анчагина касалликларни даволашда қслланилиши бизга маълум. Яъни қсрга ксмилган пиёзни пасотли срага боғлаш, шамоллаганда, грипп-га йслиққанда пиёзнинг сутсимон сувини бурунга томизиб нафас йслларини очиш ёхуд кск пиёз қсшилган қатиқ уйқусизликдан халос стиши кабиларни сслатиб ст-сак, пиёз ҳақиқатан ҳам шифо неъмат сканлигининг гувоҳи бсламиз. Булардан ташқари пиёзнинг турли навларидан юқори нафас йслларининг сллиғланишида, сил, атеросклероз, астма, яинга, овқат ҳазмланишининг бузилиши, гижжаларга қарши курашда ҳам фойдаланилган.
Табобат илмининг бобокалони Абу Али ибн Сино дейдики, «...Лиёз латифлаштирувчи ва парчаловчидир.
Бунда буруштириш, кетказиш ва кучли очиш таъсири бор...
Ейиладиган пиёз турли сувларнинг зарарини кетказади. Сасиган сувга пиёз псчоғи ташлаб қсйилса ҳидини кетказади...