Суви бурунга томизилса, мисни тозалайди. Бошнинг оғирлашганида, қулоқ шанғиллашида, йиринг ва сув пайдо бслганида қулоққа пиёз сели томизилади.
Лиёз суви ксзни равшан қилади. Сариқ касалига ҳам пиёз фойдали.
Лиёз селини туз билан бирга қутурган ит тишлаган жойга суртилса фойда қилади....».
Лиёз сабзавот сифатида шолғомсимон, тухумсимон, ксп срусли, кск пиёз (барра), саримсоқ ва лукпор каби турларга бслинади. Ҳар бири сз навбатида снлаб навларга сга бслиб, булар турли тупроқ ва об-ҳаво шароитларида сстирилади.
Лиёзнинг кимиёвий таркиби, сндиликда тсла срганилган бслиб, унда ксп миқдорда шакар моддалари, азот, витаминлар (А, В, В2, С), ҳар турли егулик жавҳарлар, минерал тузлар, фитоняидлар, ифори мойлар, ноазот (скстроактив) моддалар ҳамда клетчатка (ҳужайра) моддаси мавжуд.
Ушбу фойдали моддаларнинг миқдори пиёзнинг нави, сстириш услуби, тупроқ таркиби, об-ҳаво шароити ва сақлаш методига боғлиқ бслади.
Ўрта Осиёда скиладиган тухумсимон, шолғомсимон ва ноксимон пиёзларда ва саримсоқда юқорида санаб стилган моддаларнинг ҳаммаси тсла бор, чунки бу пиёзлар қуёш радиаяиссининг максимал фойдали таъсири остида ссади. Қолаверса С ва В витаминлар саримсоқда, кск ва лукпор пиёз баргларида икки баробар ксплиги аниқланган.
Лиёзнинг овқатда қслланилиши жуда кенг бслиб, уни хомлигича қайнатилган ҳолда, қовуриб ҳамда сабзавотларни тузлаш ва сиркалашда қсшиб истеъмол стилади. Лиёз таомларга лаззат бахш стади, овқатнинг схши ҳазмланишига восита бслади, меъда-ширасини ксплаб чиқаради, иштаҳа қсзғайди ва аъзоларга ором беради.

Лиёзсиз тайёрланган таом тузсиз овқат каби ста бемаза бслар сди. Доим ва ксплаб пиёз еб юриш сиҳат-саломатликнинг ва ички аъзоларнинг схши ишлашига гаровдир.
Табиб Муҳаммад Юсуфий «Тибиий рисоласи»да пиёз тсғрисида шундай ёзади:

Овқатингга ҳар куни сен
                              ташласанг ксп-ксп пиёз
Луштга қувват бахш стиб,
                              дилда ҳиссинг қсзғатар.

Ҳаким Шохобиддин табибнинг «Сабзавотлар ҳақида»ги рисоласида ҳам:

Лиёз киши пуштин оширар сғлон,
Жигарга тозалаб берар схши қон.

дейилган. Ҳар ҳолда «пиёз — етти дардга ниёз» деган рус халқинииг мақоли бежиз айтилмаган скан.

Ошқовоқ — қишнинг қовуни

Сершарбат қовун ва тарвуз хазанагидан сснг резавор истеъмоли ошқовоққа ксчади. Маълумки, серёғ, сергсшт таомлар билан бирга резавор еб юришнинг ғост муҳим физиологик аҳамисти борлиги ҳақида ҳурматли шифокорларимиз ксп айтишган. Табобат илмининг бобокалони Абу Али ибн Сино: «Қовун танани тозалайди» деб бежиз езмаган.
Ошқовоқ ҳам, қовун ҳам битта ботаник оилага — қовоқгулдошлар оиласига мансубдир. Бироқ фарқи шуки, қовун сершарбат, мулойим, пиширмай еса бсладиган, таркиби шакар моддасига бой. Ошқовоқ сса қаттиқ, сти зич, хом еб бслмайди. Аммо таркибини текширган олимларнинг айтишича, қовундаги шакар моддаси (асосан глюкоза, сахароза ва фруктоза) 6% дан 18% гача бслса, ошқовоқдаги шакар моддаси 4% дан 12% гачадир.
Оқсил моддаси қовунда ҳам, ошқовоқда ҳам бир хил. Ҳужайра моддаси биринчисида 2 прояент бслса, иккинчисида 1,5 прояент. Ксриниб турибдики, улар сртасида фарқ кам. Минерал моддалар (калий, кальяий, фосфор, магний ва ҳоказо) ҳар иккаласида бир хил. Қовунда ҳам, ошқовоқда ҳам А, В1 В2, С витаминлари бор. Ҳар ҳолда витаминдорликка келганда ошқовоқда А ва С витаминлари мслроқ.
Ошқовоқда сна аъзоларимиз учун зарур бслган пектин моддаси ҳам бор скан. Уруғини айтмайсизми, халқ табобатида гижжаларни туширадиган дори сифатида қслланилганлиги маълум. Бунинг учун тивитларидан тозаланган уруғ намакобда ювилади ва қизитилган қозонга солиб, ковлаб-ковлаб қиздирилади. Осони духовка патнисига солиб қовурилса ҳам бславеради. Дорилиги шуки, доим еб юриш билан гижжалардан қутилиш мумкин ва оғиздаги қсланса ҳидни ҳам йсқотади.

Ошқовоқнинг сттиздан ортиқ нави мавжуд. Турлари уч хил: емишлик, хашаки ва идиш-асбоб тайёрланадигани. Шу охиргисининг номи қовоқ. Ичи бсш, сирти  ёғочсимон қаттиқ бслганлиги учун уруғлари шилдираб туради. Шаклининг ҳар хиллигидан фойдаланиб аҳоли ундан хурмача, ёғ идиш, чилим, носқовоқ, қошиқ, чсмич, ликоп, тсрқовоқ, чолғу асбоблари (карнай, ноғора, дутор) кабилар тайёрлаган. Кейинги йилларда негадир қовоқнинг бу хили скилмаспти. Идиш ва асбоб ксп ишлаб чиқарилаётгани учун унга сҳтиёж бслмаса керак.
Ўзбекистонда ошқовоқнинг қуйидаги навлари скилади: дастор, сомса ошқовоқ, чилим ошқовоқ, картошка ошқовоқ, палов кади, А—бешинчи, бодоммазали, витаминли, каратинли, томоша қовоқ (патиссон), қовоқча (кабачка) ва бошқалар. Латиссон билан кабачканинг ёш мевалари консерваланган ҳолда истеъмол қилинади. Бошқа навларининг фақат етилганигина мазалидир. Бундан бизда ҳар хил овқатлар тайёрланади: манти, сомса, сутли суюқ ош, қаймоқ шсрва, ширгуруч, кадибийрон, ошқовоқ схнаси, ошқовоқ балиш, мошқовоқ, қаймоқли пюре ва ҳоказо. Ҳатто қадимда паловга қсшиб ҳам пиширишган.
Абу Али ибн Сино ошқовоқ тсғрисида ажойиб фикрлар айтган:
«...Ошқовоқни қайнатиб шарбати ичилса, йстал ва кскракда пайдо бслган оғриқни қолдиради...
...Хом (пиширилмаган) ошқовоқдан олинган шарбатни бурунга томизиш билан тиш оғриғини тсхтатиш мумкин...
...Ошқовоқ киши ошқозони учун ғост фойдалидир, У намлантирадиган ва чанқоқни босадиган дорилардан биридир...

...Ошқовоқни қайнатиб, асал билан еса, нафи катта бслади...»
Табиб Ҳаким Шаҳобиддин «Сабзавотлар ҳақида» номли шеърий асарида ошқовоқ тсғрисида бундай ёзган:

Совуғу, бод қсзғар танда ошқовоқ,
Совуқ мижозлилар емасин мутлоқ.
Иссиқ мижозларга ксп фойдастар
Ҳалқум билан танни сна юмшатар.

Ошқовоқни ёш гсдаклардан тортиб қарисларгача тез-тез еб туриши керак. Сутга қайнатилган ёки палла-палла қилиб қасқонда буғлаб қаймоқ суртилгани ҳам лаззат бахш стади, ҳам саломатлик ато қилади. Мана шу овқатлар халқ табобатида ёш организмнинг тсғри ссишига ва қариган аъзоларнинг фаолистини чсзишга восита бсладиган бир шифо тарзида истеъмол қилинган.
А­ндиликда шифохоналаримизда ҳам ошқовоқ таомлари юрак-томир касалликлари билан оғриганларга дори сифатида едирилмоқда. Бу сна гастрит, ошқозон жароҳати, буйрак хасталиги, йстал, астма ва томоғи пасотлаб бсғма бслганларга ҳам шифодир.
Қовун ҳам шунақа. Ҳақиқай миришкор қсли билан етиштирилган тилни тилим-тилим қиладиган қовун буйракдаги тошни майдалайди. Ошқовоқ сса қишнинг қовунидир.

Ҳидсиз саримсоқ

Лиёзбошларга мансуб икки йиллик сабзавот ссимлиги бслган саримсоқнинг асли ватани Тсншань тоғларидир. А­ндиликда у жаҳон пазандалигида жуда кенг тарқалган, чунки унинг таркибида углеводлар, оқсиллар, ҳужайра моддаси, ифори мой, витаминлар ҳамда минерал моддалар кспдир. Саримсоқ пиёз таркибида сна фитоняид деган аччиқ модда ҳам бслганлиги сабабли бу сабзавотни доривор ссимликка айлантиради-ки, айниқса грипп, спка касалликларида, ошқозон, ичак, буйрак хасталикларида, йирингли сраларни тузатишда халқ табобатида ундан фойдаланиб келинган.
Саримсоқнинг шифолиги тсғрисида Абу Али ибн Сино асарларида ҳам ажойиб фикрлар бор. Заҳириддин Бобурнинг шахсий табиби Юсуф бин Муҳаммад Юсуфийнинг «Тиббий рисоласида» сса саримсоқ ҳақида шундай дейилган:

Саримсоқ пишириб танавул қилсанг,
А­ски йсталларга қилғуси у наф.
Агар нонуштада хомини есанг,
Қориндаги қуртни айлагай у даф.

Шу қадар фойдали бу неъматни кспчилик хомлигича ейишни хоҳламайди, чунки унинг ста қсланса ҳиди бор ва бирмунча вақт оғиздан буруқсиб туради. Бу сса кишининг сзигагина смас, балки суҳбатдошининг ҳам ғашига тегади. Лиширилган саримсоқнинг ҳиди анча қирқилса ҳам, барибир батамом йсқолмайди. Масалан, сзбек пазандачилигида уни лағмонга, шсрвага, паловга солиб пиширилади. Унинг қсланса ҳиди сабабли сзбек таомларида саримсоқ кам ишлатиладиган бслиб, қолган. Аммо Японис, Корес, Хитой пазандалигида бу сабзавот жуда кенг қслланилади ва ҳомлигича ҳам ксп истеъмол стилади.

Саримсоқнинг қсланса ҳидини пиширгандагина смас, хомлигида қандай қилиб йсқотиш бир неча асрлардаи буён муаммо бслиб келарди, жуда ксп уринишлар сира натижа бермасди.
Японислик селекяионер А¦узуки Теки 1950 йилдан бошлаб ҳидсиз саримсоқ сратиш устида тинмай иш олиб боради. Бу борада у сунъий танлаш методини ҳам қсллади, пиёзгулдошларнинг бошқа турлари билан чатиштириб ксрди, турли хил сғитлардан фойдаланиб сстирди, тупроқнинг таркибини сзгартирди, вулқоний кулга скиб ксрди ва ҳоказо. Минглаб тажрибалари 30 йил деганда, охири схши натижа берди. У саримсоқнинг кимёвий таркиби, мазаси — барча фойдали хусусистларни сақлаган ҳолда, аммо қсланса ҳиди йсқолган бир навини сратди. Бундай нав чой плантаяисларида ҳар бир тупнинг қатор ораларига скилганда ҳосил бслар скан. Чой томири саримсоқ бошидаги, чой барглари саримсоқ баргларидаги қсланса ҳидни батамом нейтраллаштирар скан.
Ўзбекистонда чой скилмайди, лекин сиз қуруқ чой ҳам саримсоқ ҳидини йсқотувчи неъмат сканлигини ушбу тажрибада синаб ксришингиз мумкин: бир паррак саримсоқни хомлигича чайнанг ёки қора булка сиртига суртиб енг. Бунинг шарофати катта бслиб, оғиздаги микробларни қириб ташлайди. Ҳидини йсқотиш учун сса бир дамлам қора чойни оғизга солиб шиминг, кейин чайнанг, лекин ютиб юборманг, сснгра оғизни чайқанг, вассалом, сассиқ саримсоқ ҳидидан асар ҳам қолмайди. Саримсоқ схши неъмат, ҳидсизи ундан ҳам схши.

Лаловнинг жони

                                                   
Қадимги тиббий китоблардан олинган бу байтда сабзи одамнинг қонини тозаловчи бир неъмат сканлиги айтилади. Лазандалигимизда сабзидан асал ёки шакар қсшиб мураббо тайёрлаш усули ҳам қадимдан маълум. Лекин паловнинг дони гуруч бслса, қони ёғу, жони сса сабзидир.
Ҳамма ссимликларнинг ҳам барги сшил бслади, шу сшил барглар ичида сабзиники сзига хосдир. Чунончи ксз китоб сқишдан толиққан бслса ва хиралаша бошласа сабзи баргига тикилиб стирсангиз равшанлашади. Сабзи «сабза» ссзидан келиб чиққандир, съни баргининг сабза-сшиллигига ишора. Сабзавот тушунчаси сса сабзидан келиб чиқадики, сабзи барча сабзавотлар орасида снг ажойиби ва фойдалиси ҳисобланади. Сосбонгулдошлар оиласига мансуб бу икки йиллик ссимликиинг ватани Волга дарёсидан тортиб то Ўрта денгиз қирғоқларигача кенг майдон бслган. Мана 4000 йилдирки инсонист сабзини уруғидан скиб кспайтириш, съни маданийлаштиришни срганиб олган ва у барча мамлакатларга тарқалган. Ибтидоий термачлаш даврларида сшаган одамлар илдизмевали барча ссимликларни, жумладан сабзини ердан суғуриб олиб чайнаб ксрганлар, егулик нарса сканлигини аниқлаганлар. Шу ёввойи сап-сариқ томир дармонсизларга дори сканлигига фаросатлари етадиган бслган..
Кейинчалик деҳқончилик келиб чиққанида уруғини юмшатилган ерга скиб, кскартириб ёввойисига нисбатан йирикроқ ва мазалироқ бир неъмат сратганлари ажиб бир кашфиёт сди. Териб-термачлашдек кам унум фаолист срнига деҳқончилик каби серҳосил хсжаликнинг келиб чиқишига сҳтимол ана шу сабзи ва бошқа сабзавотлар сабаб бслгандир. Кейинчалик ибтидоий деҳқонлар фақат сабзи ва сабзавотларнигина смас, дон-дун, полиз скинлари сстиришни ва боғ-роғлар парвариш қилишни срганиб оладилар. Улар ксп минг йиллар давомида ерга ишлов бериш, уни сғитлаш, бегона стлардан тозалаш суғориш ва ер ҳайдашда от, ҳскиз каби ҳайвонлар кучидан фойдалана оладиган бсладилар.

Деҳқонлар ҳар қандай ёввойи ссимликларни маданийлаштирганларида худди яиркдаги ваҳший ҳайвон сргатувчилар каби иш тутадилар, скинни тарбислайдилар, тупроқнинг ва ҳар бир ссимликнинг одамзотга қанчалик фойда келтиришини аниқлайдилар ва уни хоҳлаганича бошқарадиган бслиб оладилар. Мисол учун сша сабзи. Бунинг навлари сндиликда юздан ҳам ортиқдир. Шакли ҳам турлича: узунчоқ, юмалоқ, банди йсғон, учи учлик—конуссимон (мирзойи нави), учи тсмтоқ, бандининг йсғонлигига баробар бодринг тахлит (мушак сабзи), ссси юмалоқ шолғомсимон (карател нави) ва ҳ. к. Ҳажми жиҳатидан ҳам сабзи ҳар хил: унинг срта баҳорда пишадиган бармоқдай келадиган майда 20—25 граммлиги ҳам бор. Лекин фақат Японисда ссадиган айланаси косадай, узунлиги бир метрча, оғирлиги 15—20 килограммликлари ҳам бор. Улкан сабзи етиштириш тупроққа обдон ишлов бериш ва махсус сғитлашга боғлиқ албатта. Япон сабзисининг агротехникаси қизиқ: ер 1,5 метр чуқурликда ҳайдалади (скскаватор билан чопилади), сғит сифатида сса чавақ балиқларни снчиб вулқон кулига аралаштириб солинади ва жуда захлатиб скилади.
Сабзининг ранги ҳам турлича: бизда унинг сариқ ва оч қизил ранглиси бслади, бошқа мамлакатларда редискага схшаган оқ сабзи, пушти ва сапсар рангдагилари ҳам бслади.
Халқимиз сабзини паловнинг жони дейишида албатта жон бор. Унинг химисвий таркибида срта ҳисобда 9—10 прояент шакар моддаси, 1 прояентгача ҳужайра моддаси (съни сабзининг скелети) 1—1,5 прояентгача азотли моддалар, бирмунча минерал моддалар ҳам мавжуд. Сабзи поливитаминли сабзавот ҳисобланади, унда А витамини 7 прояентгача, В —0,07 прояентгача, В—0,6 прояентгача, А А  сса 0,2 прояентгача ва анчагина С витамини бор. Қизил рангли сабзида шакар, азотли модда (оқсил), А витамини, тсқ сариқ сабзида сса минерал моддалар, С ва В группасидаги витаминлар кспроқ бслади. А витаминининг бир суткалик нормаси ҳар бир кишига 3 миллиграмм ҳисобида тсғри келади. Бу витамин ёғда схши срийди. Шу сабабли паловни серсабзи қилиб пишириш унинг шифолигини орттиради. Шифобахш серсабзи тсй паловига, Самарқанд ва Бу-хорода тайёрланадиган тсғрама паловлар мисол бслади. Тсй паловига сабзи гуруч билан тенгма-тенг миқдорда солинади. Тсғрама паловда сса сабзи ҳам зирвакда пи-ширилади, ҳам алоҳида идишда бутунлигича қайнатилган сабзини сомонча шаклида тсғраб тайёр паловга гарнир қилиб берилади. Яна паловнииг «Мажнун палов» деб аталадиган қадимий хили ҳам бслиб, буни дамлашда зирвакка сув смас, сабзидан сиқиб олинган шарбат қуйилади. Ҳар ҳолда паловнинг тез ҳазмланиши ва парҳез хусусистлари сабзига боғлиқ бслади. Бу хил паловларни ёш гсдаклардан тортиб қарисларгача ва ҳатто беморлар ҳам истеъмол қилса оғир ботмайди.

Илгари баъзи мурғак гсдакчаларни думба ёғли шсрвада қайнатилган ёки паловда дамланган бутун сабзи докага сраб ссрдириб боқишган. Қизиғи шундаки, бу одатнинг илмий асоси сндиликда аниқланди. Франяислик олим В. Вильморен узоқ йиллар давомида сабзи ҳақида тадқиқотлар олиб бориб уни «сабзавотлар қироли» деган хулосага келади. Бу неъматнинг таркибида ҳали срганилмаган моддалар ҳам бор скан. В. Вильмореннинг фикрича сабзидаги барча мавжуд моддалар она сути таркибига тенглаша олар скан. Сабзининг хусусисти ҳақида ибн Сино шундай дейди:
«Сабзи — ер кски. Ҳиди ва чайнами ёқимлидир. Боғларда ссадигани А им петрушкасига схшайди, у мазали ва ҳиди ёқимлидир. Учинчи хилининг посси кашнич спроғи каби бслиб, оқ гуллайди. Боши ва меваси укропнинг боши ва мевасига схшаш бслади. Уруғ дони зира каби серуруғ бслади. Ундан тайёрланган мураббонинг ҳазми енгилдир. Истисқо хасталигига (сув чечакка) фойда қилади. АВВОЙИ сабзининг уруғи ичак оғриқларини босади... Уруғи ва илдизи бсғоз бслишнинг қийинлигида фойда қилади».
Халқ табобатида сабзидан анчагина касалликларни даволашда фойдланиб келинади. Чунончи, ёғлиқ гсшт билан қайнатилган сабзи юрак-қонтомир ва ошқозон-ичак касалликларида парҳез қилинади. Сабзи мураббоси сариқ касали ҳамда жигар ва буйрак хасталигига дори бслади. Сабзи шарбати дармонсизланиш ва камқонликда қслланилади. Ўзингиз ҳам неча бор синаб ксргансиз: бир дона хом сабзи жиғилдон қайнашини тсхтатади.