«...Бир туп турп турипти...»

                                          Мана шу ажойиб сабзавотни етиштириб берган деҳқонларимизга минг раҳматки, серсув, нокдаккина турпдан ксп баҳраманд бсламиз. Лекин шу неъматнинг тарихини, химисвий таркибини, шифолик хусусистларини ҳам билиб қсйишимиз керак.
Турп бутгулдошлар оиласига мансуб икки йиллик, илдизмевали, кскат ссимлиги дейишади ботаниклар. Унинг асли ватани Японис бслиб, тақрибан 300 йил муқаддам Ўрта Осиёга келтириб скиладиган бслинган. Буни «шарқ турпи», «дунган турпи» деган ном билан атаганлар. Аммо қарийб бир аср илгари у «Марғилон турпи», «Олтиариқ турпи» каби снги номлар олди. Чунки Фарғона водийсининг ана шу ерларининг тупроғи ва суви тури етиштириш учун жуда мос келиб қолган: ҳосили ҳам схши, снг муҳими таъми лазиз, тахирлиги, ҳам аччиқлиги ҳам мутлақо йсқ бслиб, нозик сти сувликкина, картиллама, ширин бслади. Лсчоғи сшил тусда, сти оч сшил, оқишроқ, ҳиди унча билинмайди, аммо қирганда ва қирқганда бу ҳиди сезилади, уни совуқ сувга ботириб, сснг ювиб юборилса бу ҳид йсқолиб кетади. Бундай турпни еган киши ҳузур қилади. Фарғона водийсидан бошқа жойларга скилган турп негадир аччиқ таъм, тахир мазага сга бслиб, сти ва сирти оқ, дағалроқ ҳиди қсланса бслади ва кишида иштаҳа қсзғатмайди.
Шарқий Осиёда турпнинг пссти ҳам, сти ҳам қип-қизил, худди помидорга схшаган нави етиштирилади. Унинг оч сариқ ранглиси ҳам бслади. Шулардан снг сараси спон нави бслиб, у Сакурадзима оролида етиштирилади ва ҳар бир донаси 20 килограммгача тош босади. Баъзи олимларнинг фикрича турп Ўрта денгиз ҳавзаси, қадимги Греяис, А им ва Мисрда бундан 5000 йил муқаддам ҳам скилганлигини қайд қилишади. Бу фикр ҳам тсғри, лекин у ерларда сстириладиган сзига хос мустақил нав бслиб, пссти қора, сти оппоқ, мазаси аччиқроқ бслади. Турпнинг ана шу аччиқлигида ҳам бир манфаат бор. Қора турп Европа мамлакатла-рида ҳанузгача ҳам скилади, химисвий таркибида минерал моддалар, дармондорилар ва беқарор аминокислоталар ксп бслганлигидан сиқиб олинган суви пешоб ҳайдовчи дори сифатида аптекаларда сотилади.

Турпнинг турли мамлакатларда сстириладиган турли навларининг таркиби ҳам турлича бслади, албатта. Шулардан срта ҳисобда олиб қарасак: 86—87 прояент сув, 1 —1,5 прояент ҳужайра моддаси, 1,5—2 прояент оқсил, 0,5—1 прояентгача шакар моддалари, бирмунча минерал тузлар, калий, кальяий, фосфор, магний, марганея, темир, микрослементлардан сса йод ва кобальт бор. А витамини жуда кам, В витамини сира йсқ, аммо С витамини 40 миллиграмм прояент бслиб нақ лимонга тенг ва бодрингдагидан 8 марта ксп. Турп таркибида ферментлар ҳам бслиб бу неъматни ғост ҳазмли қилади. Жуда ёғли овқатлар билан ейилган турп аъзоларимизда модда алмашинувининг бузилишидан сақлайди. Турпнинг ҳидли бслиши ҳам унинг ёмон сифати ҳисобланмайди. Бу унинг таркибида ифори мойлар борлигидан даракдир. Глюкозоидлар билан бирлашган ифор мойи турпнинг сзига хос мазасини билдиради.
Албатта турпнинг химисвий таркиби фақат бизнинг давримиздагина срганилди. Қадимда турп минглаб марта синовдан стказилиб у ёки бу дардга даво сканлиги аниқланган. Олимлар сз фикрларини кспинча наср билан смас, назм билан баён стганларки, у хотирада узоқ сақланган. Масалан, «Мажмуи ҳикост ва тиб» ки-тобида назмий мулоижалар берилган бслиб, унда турп тсғрисида бундай байтлар бор.

Гар саримсоқ пишириб турп уруғи бирлан киши,
Еса буйрак тошидан бслмас анинг ҳеч ташвиши.

Аки:

      Ҳар кишииинг оғзидан сув оқибон дод айлагай,
Турпни туз бирлап қсшиб есинки, озод айлагай.

А­нди Абу Али ибн Синонинг «Тиб қонунларига» мурожаат қилсак, унда аллома ёзади: «Турпнинг сиқиб олинган суви ва уруғининг ёғи қулоғдаги ел (бод) га жуда фойда қилади... Суви ксзга томизилса, тозалайди. Турпнинг қайнатилгани сски йсталга ва кскракда тспланган қуюқ қаймусга фойда қилади... Турп овқатдан кейин ейилса, ични юмшатади». Ибн Сино турпни заҳарларга қарши дори сканлигини алоҳида таъкидлаб стади. «Турп афо илони чаққанда фойда қилади. Агар турпни қириб чаённинг устига қсйилса, чаён слади. Турп суви синаб ксрилганда бу жиҳатдан сна кучлироқ бслиб чиқди. Турп еган кишини чаён чақиб олса зарари унча бслмайди». Турпнинг бу хусусисти нимада сканини ибн Сино фақат тажриба қилиб билган, бироқ чаённи ундаги қайси модда слдиради буни билмаган. А­ндиликда Б. Л. Токин турп таркибидаги бундай модда фитоняид сканлигини илмий асослаб берди.
Турпнинг ҳосисти жуда ксп. Унинг бошқа томонларини қадимги табиблардан Юсуф бин Муҳаммад Юсуфий ҳам синаб ксрган. У сзининг «Яхши нарсаларнинг фойдалари» номли тиббий рисоласида бундай ёзади:

Турп есанг йсгалга схши даводир,
Лешоб равон бслар, ксз сса равшан.
Белга куч-қувват ато қилади,
Мум бслсанг, гсёки бсласан оҳан.

Саккара, суккар, шакар, сахар...

Кспгина кашфиётлар сингари қанд ҳам тасодифий кашф қилинган. Одамзод қандсиз сшай олмайди, негаки ширинлик бошқа таомларга нисбатан жуда тез ҳазм бслиб, қонга схши ссрилади. Шунинг учун ҳам ақлий ва жисмоний меҳнат қилувчилар, ёш гсдаклар ҳамда қарислар ширинлик истеъмол қилиб турмасалар, дармонсизланиб қолишлари мумкин.
Баъзи физиологларнинг фикрича, узоқ вақт қанд емаслик ҳатто фикрлаш қобилистини ҳам сусайтирар скан. «Ундай бслса, қанд кашф қилингунга қадар одамлар нима еб тирикчилик қилишган?» деган савол туғилади. У пайтда кспроқ ёввойи ҳолдаги асал ейилган. Турли масаллиқларнинг таркибидаги глюкоза, фруктоза, сахароза крахмал ва бошқа умумий номи карбонсув деб аталувчи моддалар танаввул стилган. Бундай модда ҳамма меваларда: узумда, қовун-тарвуз, нон, гуруч картошка, маккажсхори, ошқовоқ, лавлаги, қсйингчи, истеъмол стиладиган ссимлик масаллиқларининг кспчилигида мавжуддир. Қанд моддаси сна қсқон жсхори ва шакарқамиш поссида ҳам ксп бслади.
Қанд дастлаб Ҳиндистонда кашф қилинган. Лекин қачон кашф қилинганлиги номаълум. Аммо ҳинд тилида қанд «саккара» деб аталади, шундан сзбекча «шакар» ва русча «сахар», арабча ва немисча «суккор» атамалари келиб чиққанлиги юқоридаги фикрнинг далилидир.
Фотиҳ Искандар Зулқарнайн лашкарлари Ҳиндистон тупроғини топтаб юрганларида ҳиндлар қандайдир бир қамишни снчиб, қайнатиб шинни олиб, уни оппоқ қандга айлантиришларининг гувоҳи бсладилар. Аскарлар орасида Теофаст исмли бир ботаник бслиб, шакарқамишнинг тузилиши, биологисси ва қандай иқлимий шароитларда ссишини дастлаб қаламга олади. Шундан бошлаб қанд Европага келтирилади. Айниқса, чой, кофе, какао ичиш одат бслгандан кейин қандга талаб ғостда ортди.
Ибн Синонинг бу неъмат ҳақида ҳам айтганлари бор: «Суккарқамиш шакари... юмшатувчи, тозаловчи ва ювувчи... Тозалаш ва жило беришда шакар асалдан қолишмайди. Шакар сскирган сари латифлиги орта боради... Елимга схшатиб қамишдан олинган шакар ксзни тозалайди... Кскракларни юмшатиб ғижжилашни кетказади... Шакар тиқилмаларни очади»...

Сут ва унинг шифолиги

Сут нима?—деган саволга оддийгина қилиб «смизувчи ҳайвонлардан соғиб олинадиган оқ рангдаги суюқлик-да»—деб жавоб бериб қсс қолиш мумкин. Ас-лини олганда сса сут инсон организми учун жуда зарурдир. Тсғри, шу оқ суюқликнинг 87% и сувдан иборат, аммо қолган 13% и оқсил, ёғ, шакар, минерал моддалар ҳамда витаминлардан ташкил топган. Инсон организми учун зарур бслган олтита модда сут таркибида мавжуд. Идишга соғилган сут бир оз тиндириб қсйилса, «бет олади» — широбча ҳосил қилади. Олимлар ана  шу широбчани микроскоп остига қсйиб кузатганларида унда жуда майда шарчалар мавжудлигини пайқадилар. Бир томчи сутдаги мавжуд юз миллиондан ҳам кспроқ ана шу доначалар ёғ сканлиги маълум бслди. Сутни бир оз ачитиб қайнатилса кскимтир сувга ва пахтасимон оппоқ парчаларга ажралади. Ана шу парчалар оқсил моддаси бслиб олимлар буни козеин деб атадилар. Сутда сна альбумин ва глобулин номи билан аталган оқсиллар ҳам бор.
Оқсил — ҳаётимизнинг асоси, бу неъматнинг срнини ҳеч нарса боса олмайди. Бир литр сутдаги оқсил саккизта тухум оқсилига баробар келар. Қатиқда гсшт ва балиқдагидан кспроқ оқсил бор. Сут-қатиқ оқсили нон ва бошқа барча оқсилли масаллиқлардан ксра тез ва осонроқ ҳазм бслади.
Сутда сна шакар моддаси ҳам борки, буни билиш учун сут зардоби узоқ қайнатилади ва у қуйилиб оч жигар ранг тусга кирганда оловдан олиб музлатилади. Маълум муддат стгандан кейин у майда, новвот ранг кристалларга айланади. Мана шу модда сут қанди — лактозадир. Зардоб олимларга ксп моддаларни аниқлашга ёрдам берган. Ҳалиги кристаллга айланган зардобии сна оловга қсйилса уқаланиб кукун ҳолига келади. Анализ қилинса унда бир оз оқсил, ёғ ва шакардан ташқари сна темир, алюминий, магний, кальяий, фосфор ва ош тузлари мавжудлиги аниқланган.

Сутнинг бешинчи таркибий қисми витаминлардир. Сут биокимёвий анализ қилинганда таркиби А, В, С, Д витаминларга бой сканлиги аниқланган. Азда схши кскатларни еган сигирлар сутида витаминлар бундан ҳам ксп бслади.
Сутнинг олтинчи таркибий қисми — сувга сна қайтамиз. Бунда водопровод суви ёки тоза булоқ сувини тушунмаслик керак. Сут суви снг соф химисвий сув (А20) бслиб, ҳалиги беш хил моддани сзида ажойиб тарзда синтезлайди. Сут сувисиз биз сша моддалар мазасини билмаган бслар сдик.
Сутнинг таркибий қисми ҳали тсла срганилган смас. Аммо одамлар сутни жуда қадим замонлардан буён истеъмол қиладилар. А оссисда, Украинада, Қозоғистонда, Кавказда, Ўрта Осиёда, Монголисда, Арабистонда, Греяисда, Ҳиндистонда ва бошқа кспгина чорвачилик билан азалий машғул бслган мамлакатлар территориссида олиб борилган археологик қазилмалар натижасида топилган сут солинадиган, қатиқ ивитиладиган, пишлоқ тайёрланадиган идишлар ва сут сми-зувчи ҳайвонлар сускларига қараб сутни одамлар беш минг йил муқаддам ҳам истеъмол қилганлар, деган хулосага келинди. Бизга тарихдан маълумки, ибтидоий чорвачиликни бошлаган одамлар дастлаб сут смизувчи ҳайвонларни қслга сргатишган. Дастлаб от, тус, сигир, қсй, счки, буғу, сшак, фил каби сут смизувчи ҳайвонларни қслга сргатилганда улардан олинадиган сутни ксзлаб смас, гсшт, ёғ, тери, жунини ксзлаб ҳамда кучидан фойдаланишни ксзлаб иш ксрган бслишлари керак. Бузоғини смизиб турган сигирни ибтидоий аждодларимиз ҳам смиб ксрган бслишлари ва сутнинг нақадар лаззатли ва фойдали неъмат сканлигини билиб олган бслишлари ҳам мумкин.

Сутнинг шифобахшлик хусусистини дастлаб бундан 2500 йил муқаддам машҳур грек табиби Гиппократ кашф қилган. Бир зодагон йигитча буйрак касалига гирифтор бслганида Гиппократ унга «Ааҳорда сут ичгин, тушликка ҳам сут ич, кечқурун ҳам сут ич—шифо топасан,— дейди. Аввалига сшак сутининг сувга аралаштириб ичишни, 10 кун стгач фақат сигир сути ичишни тавсис қилади. 1 ойга қолмай касал тузалиб кетади.
Гиппократ ёлғиз буйракнигина смас, асабий касалликларни, ошқозон-ичак, юрак ва қонтомир касалликларини ҳам сут билан даволаган.
Қадимги Мисрда палаж касаллигини сшак сутидан илиқ ванна қилиб тузатишган. Сутнинг шифолигини биз шарқ табобатининг бобокалони Абу Али ибн Сино асарларидан сқиймиз: «Сут уч хил моддадан таркиб топган: сувлилик, оғиз ва ёғ моддасидан. Сигир сутида ёғ моддаси ксп бслади. Тус сутида ёғ ва оғиз моддаси оз ва сзи жуда суюқ бслади. А­чки сути сса мсътадилдир. Қсй сути қуюқ ва ёғли, аммо сигир сути ундан ҳам қуюқроқ ва ёғлироқ бслади. Бис сути сса тус сутига схшаш суюқ ва сувли бслади».

X—XI асрлар бссағасида сшаган ибн Сино Бухоро атрофида махсус майдонлар танлаб унга турли доривор ссимликларнинг уруғини септирган ва униб чиққан стлар билан сигирларни боқтирган. «Сут берувчи ҳайвон схши стлар билан боқилиши керак»— дейди аллома. Сснгра «Бсғозлик даври хотинларнинг ҳомиладорлигидан узоқроқ ёки озроқ чсзилган ҳайвонларнинг сути ёмон бслади. Шунинг учун бсғозлик муддати жиҳатидан инсонга сқин турган ҳайвоннинг, масалан, сигирнинг сути снг схши ҳисобланади». Абу Али ибн Сино сутнинг моҳисти, табиати, хоссалари тсғрисида гапириб унинг инсон озиқланиш аъзоларига, шиш ва тошмаларга, жароҳат ва сраларга, бсғинларга, бош аъзоларига, ксз аъзоларига, нафас аъзоларига шифолиги ҳамда иситма ва заҳарларга қарши даволиги тсғрисида жуда ксп ёзган. Биз булардан фақат баъзиларинигина келтириш билан кифосланамиз: «Сут кекса кишиларга уларнинг табиатида ҳсллик (мижоз) ҳосил қилгани учун ва уларда бсладиган қичимани йсқотгани сабабли фойда қилади. Аммо уларнинг сутни ҳазм қилишларига асал билан ёрдам бериш керак. Сут кспинча сз ишини ични суриш ва ичаклардаги чиқиндиларни чиқариб ташлашдан бошлайди... Сутни шакар билаи ичилса, юзнинг рангини, айниқса хотинларни чиройли қилади... Сут қуруқ мижоздан бсладиган ғамгинлик ва васвасага ҳамда ссда сақлай олмаслик касаллигига (склерозга) схши даводир... Қсй сути сса қон туфлашга кспроқ фойда қилади. Сут спка сраси ва силга қарши ишлатиладиган дорилардандир. У билан оғиз чайқаш ва ғарғара қилиш томоқ оғриққа, томоқ шишига, тилчанинг ва бодомсимон безларнинг шишларига фойда қилади... Тус сути астма ва нафас қисишига фойда қилади... Сувли қисми кетгунча қайнатилган сут ични қотиради ва қонли ич кетишини тсхтатади. Тус сути ҳайз қонини ҳайдайди, сигир сутининг айрони сса сафроли ич кетишда фойда қилади... Қайнатилган қатиқ сафро ва қон аралаш ич кетишни тсхтатади».
Жуда ксп халқларда снги соғилган счки ва қсй сутлари, сигир сутидан қатиқ ивитиб, тус сутидан қимрон ва бис сутидан қимиз тайёрлаб жуда хилма-хил касалликларни даволаб келинади.
Доривор ссимликлар едириб боқилган ҳайвон сутига не етсин. Бу унутилган удумни ҳозирда ҳам бир синаб ксриш керакдир, балки. Лекин ҳар ҳолда чсл ва тоғларда ссган ва қуёш радиаяиссини сзига схши сингдириб фотосинтези нормал бслган ссимликларни еган ҳайвонларнинг сути снг шифобахшдир.

Қалампир ва мурч

Таомларимизни хушхср қиладиган, иштаҳабахш ана шу зираворлар тсғрисида анчагина китоблар ёзилган бслиб, илмий ишлар ҳам олиб борилмоқда. Бу асарларнинг кспида бундай зираворларнинг зараридан ксра кспроқ фойдали сканлиги тсғрисида маълумотлар бор.
Абу Али ибн Сино узунчоқ қалимпирни «дар фулфул» деб атайди. Қалампирни у снг содда дорилар қаторига қсшиб «учинчи даражали иссиқлик ва иккинчи даражали қуруқ нарса» дейди. Қалампир «... А­ритувчи ва совуқдан бслган касалларни кетказувчидир... А­чкининг қовурилган жигари сели билан бирга қсшиб истеъмол қилинса шаб ксрлик касалига нафи бор... Ҳазм қилдиради, сингдиради ва меъдани қувватли қилади».
Абу Али ибн Синонинг қалампир тсғрисида айтган фикрларидан шу нарса аниқ бсладики, айни зиравор албатта дори нарса, бироқ у касал кишига смас, балки соғлом одамларгагина доридир. Ошқозон ва ичак касалларига чалинганлар, ҳомиладор ва смизикли аёллар буни вақтинча емай туришлари керак. Аммо шамоллаган одамларни терлатишда қалампирнинг фойдаси зср.
Келинг, снди мурч билан сқиндан танишайлик. Бунинг учун пича унинг тарихига мурожаат стайлик. Ушбу неъматнинг асли ватани Ҳиндистон, Шри Ланка ва Ява оролларидир. Ўрта асрларда мурч олтин каби қимматбаҳо бслган.
Географик кашфиётлардан Васко де Гама, Магеллан, Қолумб кабилар фаолистининг бир чеккаси «Зираворлар ороли» бслган Ҳиндистонга снг қисқа йсл топиш сканлигини ҳам ҳисобга олайлик-а!

Аима учун мурч шу қадар қимматли? Бу саволимизга ҳам табобат илмининг бобокалони бундай жавоб қилади:
«...Фулфул—мурч» шифоларнинг шифоси бслиб, иссиқлиги ва қуруқлиги тсртинчи даражададир...
... Мурчда тортиб олиш, ссриш ва тозалаш хусусистлари бор. Уни майизга қсшиб чайналса, аъзолардаги ҳар қандай шилимшиқ моддани чиқариб юборади, у оғриқии босадиган ва нервларни иситадиган воситалардан ҳисобланади ҳамда тамомила соғлом кишилар учун нафи тегади...
... Сода билан бирга қслланилган қора мурч баҳак касалини даволайди. Мурч семиз одамни оздириш хусусистига ҳам сга.
... Асаб ва мушак тсқималарини қиздиришда бунга етадиган дори йсқ...
... Сиркага қсшилган мурчнинг тишларга ҳам фойдаси бор...
... Яланадиган дориларга қсшиб ишлатилган мурч йстални ва кскракда пайдо бсладиган оғриқни қолдиради... Уни асалга қсшиб танглайига босилса, ангинани даволаб, спкани ҳам тозалайди.
...Мурч овқат ҳазм бслишига ёрдам қилади ва иштаҳани очади: уни снги узилган лавр спроғи билан бирга ичилади. Бу ичакларда пайдо бсладиган санчиқни ва қорин шишиб кетишини тсхтатади. Қора жигар шишиб кетса мурчни сиркага қсшиб ичиш ёки суркаш билан даволанса бслади...
Демак, қалампир билан мурч зираворгина смас, балки доривор ҳам скан. Бироқ Абу Али ибн Сино айтганларига асосланиб, ҳар ким сзича дори тайёрлашини маслаҳат бермаймиз. Аегаки, ҳар қандай дорининг ҳар қайси касал учун аниқ меъёри бслади.