Ziyo shohichi:
—Bizning bu holga tushishimiz uz fe'li xuyimizdan.

Akram hoji:
—To'g'ri.

Homid ham boshqalardan qolishmas uchun: «Xudo kofirning dunyosini bergan» deb qo'ydi.

—Manimcha, o'risning bizdan yuqoridalig'i uning ittifoqidan bo'lsa kerak,— dedi Otabek,— ammo bizning kundan-kunga orqag'a ketishimizga o'z ora nizo'imiz sabab bo'lmoqda, deb o'ylayman, boshqa xil aytkanda Ziyo amakimning fikrlari qisman' to'g'ri. Oramizda bu qo'rqunch holatka baxaqqi tushunadirg'an yaxshi odamlar yo'q, bil'aks buzg'uchi va nizo'chi unsurlar tomir yoyib, har zamon sodda xalqni xalokat chukurig'a qarab tortadirlar. Bu kungi kora chopon va kipchoq nizo'larini sizga bir timsol o'rnida ko'rsatayin: o'ylab ko'rilsin, bu nizo'lardan bizga qanchaliq foyda va qipchoq og'aynilarg'a nima manfaat xosil bo'lmokda? Faqat bundan foydalang'uchilar ikki xalq orasig'a adovat urug'ini sochib yurg'uchi bir necha e'vogar boshluqlarg'inadir. Masalan Musulmonqulni kim holis odam, deb o'ylaydir?— uning yurt uchun qon to'kishdan boshqa nimaga foydasi tegdi? Musulmonqul o'z g'arazi yo'lida orada yo'q nizo'larni qo'zg'ab kuyavi Sheralixonni o'ldirdi, gunohsiz Murodxonni shahid etdi, qo'y kabi yovvosh Toshkand hokimi Salimsoqbekni o'ldirib, o'rniga Azizbekdek zolimni belguladi va o'zini mingboshi e'lon qilib, aqlsiz bir go'dakni (Xudoyorni) xon ko'tarib el elkasiga mindi. Tuzuk, agar Musulmonqul bu ishlarni bir yaxshi maksadni kuzatib qilg'anda, zolimlarni o'rtadan ko'tarib, yurtka osoyish berganda unga kim nima deya olur edi? Holbuki, Toshkand tarixda misli ko'rilmagan Azizbek kabi vaxshiyni faqat shu Musulmonqul qo'lidan oldi. Basharti Musulmonqul chin inson bo'lsa, insondan vaxshiy tug'ilg'anini hech kim eshitkan chiqmas. Modomiki, o'z g'arazi yo'lida istibdod orqali el ustiga hukmron bo'lg'uchilar yo'qotilmas ekanlar, bizga najot yo'qdir, magar shunday ‘garazchilarni ular kim bo'lsalar ham ish boshidan quvlash va ular o'rniga yaxshi va holis odamlarni o'tquzish najotimizning yagona yo'lidir.
   

Otabek majliska tamoman yangi va eshitilmagan fikrlarni so'zlab ketdi, ular bekning og'zig'a anqayishib qolg'an edilar. Darhaqiqat o'z ora bitmas nizolarning asli mansha'ini ul yax-shi onglab tahlil qilar va durust qiymat berar edi. Uning shu yusun mulohaza va fikrlari majliska chuvalg'an ipning uchini topib bergandek bo'lib, lafzan bo'lmasa ham ma'nan ularning taxsin va olkishlarini oldi.

Otabek xuftan namozi uchun tahorat olishg'a mehmonxonadan chikg'an edi, uning keticha:
— Otaning bolasi-da,—deb Ziyo shohichi mehmonlarga qarab qo'ydi.
— Umri uzoq bo'lsin,—dedi Akram hoji,—yigitlarimiz ichida eng aqllig'i ekan... Agarda xon ko'tarish manim qo'limda bo'lsa edi, xon qilib Otabekni ko'tarar edim... O'zi o'qug'anmi?

Bu maxtovlar bilan terisiga sig'may ketkan Hasanali javob berdi:
— Toshkand Beklar begi madrasasining peshqadam mullabachchalaridan edi, lekin uch yilcha bo'ldi, ho'jamiz madrasadan olib savdo ishiga ko'ydilar.

— Xudo har narsadan ham bergan yigit ekan,— dedi qutidor. Ahli majlis Otabekni ko'klarga ko'tarib maxtar edi, lekin Homid bu maxtashlarg'a ishtirok etmas va nimadandir g'ijing'an-dek ko'rinar edi. Shu orada qutidorning «uylanganmi?» deb Hasanalidan so'rashi Homidga yana boshqacha holat berdi. Hasanalining surag'uchig'a bekning qiz yoqtirmaslig'ini sabab ko'rsatib shu kungacha uylanmay kelganligini tafsili bilan hikoya qilib berishidan so'ng ul toqatsizlang'andek bo'ldi:

— Balki begingizning tama'lari xon qizidadir,—dedi istexzo bilan Homid,— bundog' yigitlar uylanganlarida ham kishi qizini umr bo'yi azob ichida o'tkazadirlar...

Sababiga tushunish kiyin bo'lg'an bu istexzoga qarshi Hasanali sukut qilmadi:

— Men uning xon qizini olish maqsadi borligini bilmayman,—dedi kulimsirab,—biroq ul xon qizini olsa arzimaydirgan yigit emas... Xatto zarharid quli bo'lg'anim holda menga ham kattig' so'z aytishdan saqlang'an bir yigit o'z nikohida bo'lg'an ozod bir qizg'a albatta zahmat bermas, deb o'ylayman. Ba'zi xotin uradirgan va xotin ustiga xotin olib, xotinlarig'a zulm qiladirg'an xayvonsifat kishilardan bo'lib ketishi menimcha ehtimoldan juda uzoqdir, inim mulla Homid...
   

asanali o'tkan faslda Homidning o'z og'zidan xotinlariga qarshi qamchi ishlatkanini eshitkan edi. Shunga binoan uning bu oxirg'i jumlasi Homidni yerga qaratib, lom deyishka majol bermay qo'ydi. Ziyo shohichi qaynisi Homidga «tuzatildingmi»? degandek qilib qaradi va Hasanalidan afu so'radi:
— Kechirasiz, ota,—dedi,—bizning Homidboy shunaqa qo'lansa gaplar uchun yaratilg'an odam.

Qutidor ham Hasanalining ko'nglini ko'tarib tushdi:
— Gapingiz to'g'ri, ota,—dedi,—Otabek xon qizig'a loyiq bir yigit ekan.

Bahslashish uchun Homidga yo'l qolmag'an edi. Bir turlik iljayib yer tegidan Hasanaliga ko'z tashladi.
   

Oshdan keyin boshlab Homid, so'ngra boshqa mehmonlar tarqalishdilar. Otabek bilan qutidorning yo'llari bir bo'lg'anlikdan birgalashib ketdilar. Qutidor havlisiga qayrilar ekan, bek bi-lan xayrlashdi:

— Albatta birisi kun biznikiga marhamat qilasiz, tuzikmi?
— Xo'b, amak.
— Bizniki mana shu burchakdagi eshik... Qaytag'a bu kun biznikida qolsangiz bo'lmasmi-a?
— Rahmat... Xayr, salomat bo'lingiz.

Ular to'xtab so'zlashqan o'rinlaridan xayrlashib uzoklashg'ach shundagi bir burchakdan choponig'a burkangan bir kishi chiqib, xaligilar kelgan tomong'a qarab yurdi...

3. BEK OSHIQ

Saroy tinch uyquda, tun yarim. Hasanali hujraning uzun burama qulufini ochib ichkariga sham' yoqdi va bekning to'shagini yozib uning kirib yotishini kutib turdi. Ammo Otabek nima uchundir tez kira bermadi. Hujra eshigini ochilg'anidan, sham' yoqilib, o'rin yozilg'anidan go'yo xabarsiz kabi ustunga suyalg'ancha qotib turar edi.
— O'rningizni yozdim, bek.

Otabek bu so'z bilan hujraga kirdi va borib to'shagi yonig'a ulturdi. Hasanali bekning yeshinib yotishini kutib turar, chunki uni yotquzib yokilg'an sham'ni o'zi bilan narigi hujraga olib chiqmoqchi edi. Biroq Otabek to'shagi yonig'a o'lturdi-da, yana o'ylab qoldi...

Otabek bir necha kunlardan beri Hasanalining ko'ziga boshqa-cha ko'rinar edi.
   

Hasanali Otabekda shu kungacha ko'rilmagan qiziq bir holatka besh-olti kundan beri ajabsinib yurar edi. Hasanalini ajabsindirgan holat ham bekning shuning singari xayol ichida barchani unutib qo'yishi va boshqa ishlarga e'tibor va parvosizligi edi.

Hasanali bekning hozirg'i ipidan-ninasigacha bo'lg'an qiziq holini uzoq kuzatib turdi. Lekin Otabek xayol surishdan zerikmasa ham Hasanali kuzatishdan zerikdi:

— Menda yumishingiz yo'qmi? Otabek bu gapni onglamadi shekillik Hasanalining yuziga ko'tarilib qaradi-da, yana ko'zini bir nuqtag'a tikib qoldi. Bu holatdan Hasanalining andishasi ortib, bekning bunchalik angravlanishig'a qanday ma'no berishni ham bilmas edi. Otabek shu holda tag'in kanchag'achadir o'lturdi, nihoyat uyqudan uyg'ong'an kishidek so'chib o'zini kuzatkuchiga qaradi:

— Chikib yotmaysizmi?
— Menda yumishingiz yo'qmi?
— Nima yumishim bo'lsin, sham'ni ham olib keting.

Hasanali sham'ni olib, o'z hujrasiga chiqdi. Uning hujrasi Otabekniki bilan bir qatorda bo'lib, gazmol, poyafzal va shuning singari mollar ila to'lg'an va Otabekdan boshqa, alohida hujrada turishi ham shu mollarni saqlab yotish uchun edi. Xasanali o'rnini yozar ekan «tavba» deb qo'ydi.

Yo'qorida suzlang'anidek Otabekdagi bu holatni birar xaftalardan beri payqasa ham hozirg'idek andishaga tushmagan va bun-chalik diqqat etmagan edi. Xujazodasidagi bu holat uni har turlik mulohazalarga olib keta boshladi. To'shagi ustiga o'lturib, oq soqolini o'ng qo'li bilan tutamlab o'ylar edi: savdo tug'risida birar xato qildimi, Ziyo shohichinikida taomdan tuzukroq totinmadi, birar og'rig'i bormikin... Musofirchilikda og'risa... Ammo bu mulohazalarining bittasiga ham o'zi kanoatlanmadi. Zero savdo to'g'rilari undan yashirin emas, og'rig'anda ham albatta shikoyat eshitar edi.
   

O'ylab-o'ylab bir narsaga ham aqli etalmagach, o'rnidan turib toqchada yonib turgan sham'ni o'chirdi. Hujra orqa-o'ngni ajratib bo'lmaslik qorong'ilandi. Qorong'ida turtinib hujra eshigiga keldi-da, avaylab g'ijirlatmay eshikni ochdi va sekingina tashqarig'a bosh chiqarib saroyni kuzatdi. Kishi yo'qliqqa qanoat hosil etib, mahsichan oyog'ini ohista qo'yib Otabek hujrasining yonida to'xtadi, saroyni yana qarab chiqdi. Saroy qop-qorong'i, tinch uyquda, ammo bu tinchlikni saroy otxonasidagi otlarning kart-kurt xashak chaynashlari va atrofdagi xo'rozlarning qichkirishlarig'ina buzar edilar. Hasanali sekingina daricha ostig'a yotib hujra ichiga quloq soldi. Hujra ichi tinch edi. Oradan uch-to'rt daqiqa fursat o'tib hujradan ship etkan tovush eshitmadi. Tag'in bir necha daqiqa quloq uzmay turib, so'ngra o‘rnidan qo'zg'almoqchi bo'lg'an edi, ichkaridan «ufff» degan ixrash eshitdi. Hasanalining quloqlari tikkayib o'rnidan turdi, ko'zi olalang'an edi:

— Bek og'rik,—dedi ko'ngildan va jazmlanib hujra eshigi-ga yurib keldi. Eshikni ochib Otabek yonig'a kirmakchi edi. Eshikni itarishka borg'an qo'lini qoldirib «balki og'rik emasdir» deb to'xtaldi. Yana kiraymi, yo'qmi, deb ikkilanib turg'andan keyin yurib o'zining hujrasiga keldi. Ammo Otabek to'g'risidag'i tashvishi boyag'idan o'n kayta ortqan edi. Yeshinib uxlarg'a yotqan bo'lsa ham bekning xususi uni ko'z yumg'ali ko'ymadi. Bek to'g'risida har turlik xayollarga bormoqda edi. Yusufbek hojining: «O'g'lim, YOsh, sen dunyoning issiq-sovug'ini tatig'an va manim ishongan kishimsan. o'g'limning har bir holidan xabar olib turish sening vazifangdir», deb ta'kidlashi, Otabekning onasi — O'zbek oyimning yoshliq ko'z bilan: "œSeni xudog'a, Otamni senga topshirdim!"—deb yolborishlari, zorillashlari uning quloqlari ostida takrorlang'andek bo'lar edilar. Uxlab ketalmadi. Ko'ynakchan egniga choponini yopinib o'rnidan turdi, hujradan chiqib Otabek darichasi ostig'a yana kelib o'lturdi.

Tun ayoz, izg'irik yel to'rt tarafka yugurib jon achitmakchi bu-lar edi. Hasanali yarim yalang'och holda junjayib daricha ostida, izririk kuchog'ida o'lturar edi. Ul yegan sovug'ig'a iltifot etmas, vujudini izg'irikka topshirib, fikrini hujra ichiga yuborg'an edi. Hujra ichiga bir muncha quloq solib ulturgandan keyin, uzun tin olib boshini tirqishdan uzdi, Otabekning pishillab uxlag'an tovshini eshitib bir darajada tinchlandi. Vasvasadan ariyozg'an bo'lsa ham o'rnidan kuzg'almadi, nima uchundir tag'in ham sovuqqa junjib o'ltura berdi. Oradan yana bir necha daqiqa fur-sat o'tib, Hasanali tamom tinchlandi, ham turib ketmakchi bo'ldi va shu holatda ichkaridan uykusirash eshitdi:
— «... qora ko'zlari, kamon qoshlari .. .»

— A-a-a,— dedi Hasanali va qaytadan qulog'ini tirqishg'a olib bordi. Endi uning butun borlig'i quloq bo'lib aylangan, uzini unutib barcha diqqati hujra ichiga og'qan edi. O'rtadan ko'b fursat o'tmadi, boyag'i uyqusirash yana takrorlandi:

— «Oy kabi yuzlar, kulib boqishlar, cho'chib qochishlar... Uff». Hasanali uchun birinchida onglashilmay qolg'an ma'nolar bu keyingi gap bilan yeshildi. Hasanali endigi o'lturishni ortiqcha topib o'rnidan turdi, hujrasiga kirar ekan boshini chayqab uzicha so'zlandi:
— Bek oshiq.