— Yigitali aka, siz dehqon odamsiz, — dedi Davron, — qumlikni bora-bora butunlay yo‘qotishadi, shu ishni to‘g‘ri deb o‘ylaysizmi?
— Xalqimizning tabiatida tek turish odati yo‘q. G‘imirlagani-g‘imirlagan. Yarim quloch yer bo‘sh yotganini ko‘rsa, u-bu ekib qo‘yadi. Qumning o‘rnini ham ekinzor qilib yuborishadi.
— Shunda to‘g‘ri bo‘ladimi?
— Buning nimasi noto‘g‘ri?
— Qumliklarni butunlay yo‘q qilish iqlimga ta’sir etmaydimi?
— Buning foyda-zarari menga qorong‘i. Sizlar olim odamlarsiz. Men qaydan bilay?
Yigitali akaning bu gapi Niyoz uchun bir fatvo bo‘ldi. Niyoz har qanday davrada, har qanday sharoitda bilimlarini namoyish qilishga tirishar edi. Ko‘p hollarda (davradagilarning saviyasiga qarab) «Zamon allomasi» darajasiga ham yaqinlashib qolardi. Gap tabobatga taqalsa yangi kasalliklardan, fazoviy muammolar xususida gap ketsa, qaysi sayyorada hayot borligidan so‘z ochardi. U anoyi emas — bu yangiliklarni sira izlab, o‘qib, o‘rganmagan. Davra, gurunglarda eshitganlarini xotirasida mahkam saqlab qolardi. Qulog‘iga ilganlari endi u uchun haqiqatga aylanar, taxminlarni ertasiga boshqa davrada bor gap qilib ko‘rsatardi. Tabiiyki, uning bilimidan mukofotga mashina olgan kishi ham xabardor bo‘lib qolishi kerak. Ekspeditsiyadagilarning ko‘pi Niyozni tanimaydi. Uning bilimdon vakil ekanini shu Yigitali aka yetkazadi-da.
Niyoz so‘zni tabobatdan boshladi. Yigitali akaning xastaliklar va yangi davo usullari bilan qiziqishi tabiiy. Shuning uchun Niyoz gapirgan sari unga nisbatan bo‘lgan ilk fikrlari o‘zgara bordi. Vakilning maza-bemaza so‘zlaridan ensasi qotgan Davron esa indamay o‘tiraverdi. Niyoz ba’zan «To‘g‘rimi?», deb orqasiga qaraganda ham gapirishga hushi kelmay bosh irg‘ab qo‘ya qolardi.
— Hozir rak hech gap bo‘lmay qoldi, — dedi Niyoz yastanganicha labiga sigara qistirib. — Endi odamlar yurakdan ketyaptilar. O‘limning oltmish foizi yurakdan. Tuppa-tuzuk odam tappa tashlaydi, tamom. O‘ttiz protsent o‘lim avtomobil halokatidan. Rak bilan o‘lganlar uchinchi o‘rinda.

— Menam shunaqa deb eshitaman, — dedi Yigitali aka. — Ilgarilari to‘ppa-to‘satdan o‘lish kam bo‘lardi. Endi tez-tez eshitamiz. Bizning qishloqda-ku, unchalik emas, shaharda ko‘p deyishadi. Sababi nima ekan?
— Sababi oddiy: qon bosimi... — dedi Niyoz sigarani olib aylantirar ekan. Keyin labiga qistirib tutatdi. Yigitali aka tasodifiy o‘limning sababini bilolmay qoldi. Niyoz gapni «Amerika tomonda kechagina bo‘lgan dahshatli dovul» haqidagi yangi xabarga burdi. Davron g‘ijinib qo‘ydi-yu, indamadi.
Ishemik kasallarni keltirib chiqaruvchi omillar oddiy karrajadval kabi ma’lum bo‘lib qolgan pallada «mulla yigit»ning javobdan bo‘yin tovlashi uning johilligidan yana bir dalolat edi. «Taraqqiyotning jadalligi, havoning ifloslanishi, shaharning shovqini, ishdagi asabiy tortishuvlar, jismoniy harakatning haddan ziyod kamayib ketishi oqibatlari haqidagi maqolalar matbuot sahifalaridan tushmay qolgan. Shulardan birontasini ham tuzuk-quruq o‘qimagan bo‘lsa kerak. Qumliklarni tekislash Niyozga topshirilsa bir-ikki yildayoq saranjomlaydi. Oqibatini surishtirib o‘tirmaydi. Do‘ppiga qo‘shib faqat boshni emas, oyoq-qo‘lni ham qiyma-qiyma qilib olib keladi. Agar kattalardan birontasi qumlikni kengaytir desa, butun vodiyni quling o‘rgilsin sahroga aylantirib beradi. Biz katta avlod orasidagi qobiliyatsiz olimlardan ranjiymiz. Bu sohada qanday o‘rnashib qolgan, nima uchun zukko ustozlar ularga yo‘l ochib berishgan, deb bosh qotiramiz. Mana javob: Niyoz ilm dargohiga qanday kirdi, qanday yuribdi. Uning porloq istiqboli ham tayin. Hech qachon xor bo‘lmaydi. Qarigan chog‘imizda bir yosh yigit kelib: «Niyoz Mansurov degan savodsiz odam arxeologiyada nima qilib aralashib yuribdi?», deb qolsa javob bera olamizmi?»
Qumlik ortda qolgach, Davron yo‘l ko‘rsatib ketdi. Shunda ham Niyoz uzuq-yuluq «ilmiy» axborotlarning bir talayini aytib tashladi. Mashinalari rayon markazidagi kitob do‘koni oldida to‘xtashi bilan ichkaridan past bo‘yli, to‘ladan kelgan bir yigit chiqdi-da, ularga peshvoz yurdi. Davron bilan quchoqlashib ko‘rishdi. Qolganlar bilan ikki qo‘llab, quyuq so‘rashdi. Davron uni «Kamolxo‘ja, sinfdoshim, shu rayonga ichkuyov», deb tanishtirdi. Kamolxo‘ja mehmonlarning muddaosini eshitgach, «Avval eshikka o‘tmaymizmi?», deb so‘radi, so‘ng javob kutmay «Mayli, eshikka oqshomda o‘tamiz, men tezdayla qaytaman», deb mashinasiga o‘tirdi-da, qayoqqadir ketdi. Yarim soatga qolmay yetib keldi. Mashina tepasiga baliq ovlaydigan to‘r tashlab olgan. Yonida uzun bo‘yli oriq yigit. Davron uni darrov tanidi — Zokirali. Baliq ovi desa o‘zini tomdan tashlaydigan Zokiralini bu atrofda tanimaydigan odam yo‘q desa bo‘ladi. Kamolxo‘ja kimni ishga solishni biladi.

Zokirali Davron bilan omonlashgach, «Vaqtim ziq, bir soatga so‘rab keldim», dedi. Kamolxo‘ja «jim bo‘l», deganday qo‘l siltab uni mehmonlarga tanishtirdi:
— Muchali tuya, — deb qistirib ham qo‘ydi.
— Hayron bo‘lmaysizlar, mehmonlar, — dedi Zokirali uning haziligi javob qaytarar ekan, — kitob do‘koniga mol mudir bo‘g‘ondan boshlab muchal bitta ko‘payib qog‘an.
Hamma miriqib kuldi. Kamolxo‘ja: «Olding, tuya, olding!» deb uni yelkasiga qoqib qo‘ydi. Hamma Kamolxo‘janing mashinasiga o‘tirdi. To daryoga yetib borgunlaricha askiya tinmadi. Davronga ularning odatlari yaxshi tanish. Bu yerliklarning og‘ir hazil qilishlarini, har bir odamningn laqabi bo‘lishini Yigitali aka ham biladi. Shuning uchun u ham askiyaga qo‘shildi. Faqat Niyozgina bu ochiq og‘ir askiyaning oqibatini o‘ylardi. «Hazillari chinga aylanib kayfni buzishmasa edi», derdi. Na Kamolxo‘ja, na Zokirali Niyozning kimligi bilan qiziqdi. Davron ham uni tuzuk-quruq ta’riflamadi. Ustiga-ustak Niyozga so‘z tegmadi. U ko‘proq mana shundan ezildi. Bu quvnoqtabiat mezbonlardan nafratlandi. Ayniqsa ular askiya orasida: «Hayron bo‘lmaysizda, mehmon, hazilimiz shunaqa», deb qo‘yishganda: «Nima, men to‘nkamijozmidim, askiyaga tushunmaydigan», deb g‘ijinardi.
Mashina qumli qirg‘oqda to‘xtadi. Zokirali tushgan zahoti hech kimga qaramay to‘rni olib yoydi-da, uzilgan yerlarini ulay boshladi. To‘rni hatto baliqchilarning piriga ham bermaslik kerakligini necha bor aytib kimnidir so‘kdi. Kamolxo‘ja esa mashinaning yukxonasini ochib ikkita eski ko‘rpacha, keyin to‘rxaltadagi ichimlik va yegulik narsalarni qurib, qovjirab qolgan o‘t ustiga qo‘ydi. So‘ng ikkita piyolani to‘ldirib aroq quydi-da, birini Niyozga uzatdi.
— Oling, mehmon, tanishganimiz uchun! — U shunday deb piyolani bo‘shatdi. Gazeta ustida tartibsiz qalashib yotgan somsadan gazak qilib, Zokiraliga qaradi.
— Senam kuydirgingga ichvolasanmi? — Kamolxo‘ja undan javob kutmay piyolani to‘ldirib uzatdi.
— Ma, mehmon bilan ol. Qani, mehmon, oxirigacha, salomatlik bo‘laversin...

Niyoz qanchalik qarshilik ko‘rsatmasin, zo‘rlab oxirigacha ichirishdi. «Dam olish» shu zaylda boshlandi.
To‘r tayyor bo‘lgach, Zokirali bilan Kamolxo‘ja daryoga tushdi. To‘rni suvga tashlab, ikkovi ikki tomondan tortganicha asta yura boshlashdi. Kamolxo‘janing bo‘yi past bo‘lgani uchun qirg‘oq tomonda, Zokirali esa quyiroqda bo‘ynigacha suvga botib borardi. Chuqurroq yerga kelganda sho‘ng‘ib ketar, dam o‘tmay sayozroq joyga chiqib to‘xtab qolgan sherigiga «Yurmaysanmi!» degandek qo‘l siltardi. Ovoz chiqarmasdi. Shu zaylda ular ancha uzoqlashishdi.
Shirakayf bo‘lgan Niyoz baliqchilarga birpas qarab o‘tirdi-da, keyin turib kiyimlarini yechdi. Ehtiyotlik bilan taxlab mashina o‘rindig‘iga tashlab qaytgach, ko‘rpachaga muk tushdi. Yigitali akaga yo‘ldagi ma’ruzalarining davomini o‘qiy boshladi. Endigina dili yayrayotgan Yigitali aka uning gaplaridan bezib: «Baliqchilardan xabar olay», degan bahonada turib ketdi.
— Vodiyning odamlariga tushunib bo‘lmaydi. Haddan tashqari sermulozamat. Mehmonning atrofida parvona bo‘lishadi. Lekin yurakdan izzat qilishmasa kerak, deyman. Mulozamatlari soxtadir-a?
— Sen hamma narsani o‘z bo‘yingga qarab bichasan. Soxta muomalani senga chiqargan, hatto ayrim harakatlaring ham soxta bo‘ladi. Birovga yurakdan yaxshilik qilmaysan. Shuning uchun hamisha boshqalardan gumonsiraysan.
— Sen nima uchun ularga mening kimligimni aytmading?
— Ularga bari bir. Amaling bilan ishlari yo‘q. Sen mehmonsan, tamom!
— Qani, quy, qo‘rs bo‘lsang ham seni yaxshi ko‘raman, ichingda kiring yo‘q. Seni imkoni boricha qo‘llayman. Do‘stligimiz uchun ichaylik!
Davron aroqqa ichaymi-ichmaymi, deb tikilib turdi. So‘ng bir qarorga kelib ichib yubordi. Bir ko‘zi qisilib qolayozgan Niyoz aljiy boshladi. Davron unga ikkinchi ko‘rpachani yumaloqlab yostiq qilib berdi-da, «Cho‘milib chiqaman», deb daryo tomon yurdi.

Daryo suvi loyqa. Qirg‘oqdagi qumlarni silab erinchoqlik bilan oqadi. Ilgarilari chilla paytida ham suv mashina turgan yergacha chiqardi. Endi ancha tortilibdi. Orolgacha bemalol suzib o‘tish mumkin. Odamlar orolga kamdan-kam hollarda suzib o‘tadilar. Bolalikda jindan qo‘rqishadi, keyin ilon bor, to‘ng‘iz bor, deb cho‘chishadi. Davronning qishlog‘i bu yerdan mashinada yurilsa, ikki soatlik yo‘l. Ammo orolning shuhrati, orolda go‘yo yuz bergan g‘aroyib voqealar haqidagi mish-mishlar ularning qishlog‘igacha ham borib yetardi. Davron bolaligida uch-to‘rt marta dadasi bilan kelgan. Dadasi ulfatlari bilan baliq ovlab chaqchaqlashib ketardi. U esa qirg‘oqqa o‘tirib olib sirli orolni tomosha qilardi. Nazarida, cho‘pchaklardagi butun dahshatli mavjudotlar shu orolga in qo‘ygan edi. Yoshi ulg‘aygach, orolning husniga maftun bo‘la boshladi. Bolalik tasavvuridagi insu jinslar yerdan ko‘tarilgan hovur kabi bug‘lanib ketdi.
Orol o‘sha-o‘sha. Uzoqdan turib qarasang ko‘z to‘ymaydi. Ilon kabi buralib oquvchi daryo shu yerga kelganda ikkiga ajralgan, uch chaqirimdan so‘ng yana birlashadi. Qo‘sh kokil yanglig‘ irmoq orasidagi orol esa yashnab turadi. Na’matak, to‘rang‘i, yovvoyi jiyda, baqaterak joy talashgandek ayqash-uyqash bo‘lib ketgan. Suvga egilib turgan jiyda barglari kumush kabi tovlanadi. Atrof sokinlik hukmida. Daryoning oqishi ham, oroldagi qalin daraxtzorning epkinda tebranishi ham ulug‘vor. Davron shularga qarab qolib cho‘milishni unutdi. Xayolini motorli qayiqning ovozi buzdi. Qayiq unga qarab burilib, tumshug‘i bilan qumga sanchilib to‘xtadi. Eskirgan do‘ppisini qoshigacha bostirib kiyib olgan, shimining ikkala pochasi ham tizzasigacha himarilgan qisiq ko‘zli yigitcha sakrab tushib Davronga salom berdi-da, qo‘sh qo‘llab ko‘rishdi.
— Tartibbuzarlar kim, desam o‘zimiznikilar ekan-da, — dedi u kulib. — Zokirali akaga o‘xshaydi. Meni tanimadingiz-a, Kamolxo‘ja akaning jiyanlari bo‘laman. O‘tgan yili ko‘rishgan edik. Menam do‘konda ishlardim.
Davron uni tanigan, ammo ismini eslolmay turgan edi.
— Endi shu yerlarni qo‘riqlash menga topshirilgan, — dedi yigitcha, — yuring, orolni aylantiray.
U qayiqni orqaga itarib, chaqqonlik bilan chiqib oldi-da, motorni yurgizdi. Davron ham chiqdi.
   

— Yovvoyi sigirlarni ko‘rasizmi? — dedi yigitcha. Daron tushunmadi.
— Uch-to‘rtta sigir paydo bo‘lgan. Daryoda suv kamligida o‘tishgan. Keyin qaytib o‘tisha olmay yovvoyilashib qolishgan. Odamni ko‘rdi deguncha qochadi.
Qayiq uchli tumshug‘i bilan sokin oqayotgan suvni ikkiga ayirib ilgariladi. Tinchi buzilgan daryo uning ortidan anchagacha chayqalib turdi. Qayiq orolga yaqinlashganda Davronda g‘alati bir his uyg‘ondi: orolga tushgisi, mana shu yovvoyi chakalakda qolgisi, yolg‘iz yashagisi, dunyo tashvishlaridan, shovqinlaridan yashiringisi keldi. Nima uchundir odamlar, hatto baliq tutib yurgan do‘stlari, rais bilan kurashish o‘rniga achchiq qilib arazlab yurgan Yigitali aka, daryodagi baliqlar qo‘riqchisi bo‘lgan shu qisiq ko‘zli yigit ham ko‘ziga xunuk ko‘rinib ketdi. Yodiga tushgan barcha tanishlaridan nafratlandi. Buning uchun asos ham topdi. Davron mana shu odamlardan xayolan qochib oroldan panoh izladi. Ammo xayolini yashin kabi yoritgan bu fikr xuddi shu yashin kabi bir onda so‘ndi. Avvalo, u sira bunday qilolmasligini biladi. Istak bilan iroda o‘rtasidagi tafovutdan ko‘p qatori Davron ham bahramand. Qolaversa, tarki dunyo bilan muddaoga erishib bo‘lmaydi-ku! Aytaylik, biror kimsa yolg‘iz yashamoqqa jur’at qildi. Shu harakati bilan nimaga erishadi? Faqat ojizligini namoyish etmaydimi?! Bundan ko‘ra yomonni ochiq-oydin yomon deyishga, u bilan kurashishga intilgan afzal!
Davron oniy istagini shunday fikrlar bilan qoralab, xayolga botib o‘tirardi. Qayiq tezligini kamaytirib qalqib ketdi.
— Ana, qarang, yaqin borsak, qochadi, — dedi yigit uning o‘yga borib o‘tirganini sezmay.
Davron yalt etib u ko‘rsatgan tomonga yuzlandi. Sohilda uch sigir ularga sergaklanib qarab turardi. Qayiq yaqinlashgach, uchovi bir lahzada orqasiga burildi-da, ikki yonga qappayib chiqib turgan qorinlarini selkillatib yugurib ketdi.
Daraxtlar ularni odamlar panohidan yashirdi.
— Ko‘rdingizmi, yovvoyilashib qolgan, — dedi yigit qayiqni burib, tezlikni oshirar ekan.
— Endi ularni nima qilishadi?
— Nima qilishardi, suv sayozlashgach, qishloqqa borib sigirlar kimniki bo‘lsa, olib chiqsin, bo‘lmasa otib tashlaymiz, deb e’lon qilishadi.
— Kim?
— Ovchilar jamiyati-da. Bu yerlarni qo‘riqxonaga aylantirishar emish. Shuning uchun uy hayvonlarini boqish mumkin emas ekan. Egalari olib ketmasa otishadi, turgan gap. Bu yerda qadim jayrondan tortib yo‘lbarsgacha bo‘lgan ekan, endi shularni olib kelib ko‘paytiramiz, deyishyapti.

Qayiq suvni to‘lqinlatib qirg‘oq bo‘ylab boradi. Davron ko‘zini oroldan uzmaydi. Nazarida har bir buta ortidan sigirlar javdirab qarayotganday, «Odamdan hurkib qochib ketishdi... Odamni eng ongli, eng oliy mavjudot deymiz. Lekin ayrim harakatlarida ongning zarrasi ham sezilmaydi. Hayvonlarni ayovsiz qirib yubordi. Ilgari ochdan o‘lmaslik uchun ov qilgan. Keyin shunchaki havasga o‘ldira boshladi... O‘z nafsini qondirish uchun erkdan ayirib qafasda saqlaydigan bo‘ldi. Qazilma paytida necha xil noma’lum hayvonning, necha xil o‘simlikning iziga duch keldik. Mutlaqo qirilib ketgan hayvonlarning sanog‘i yo‘q. Yaxshi hamki, borlarini saqlash harakatiga tushildi. Yo‘qsa, yer yuzidagi hayvonot dunyosi yaqin yillarda muzeylardagi tuluplardan iborat bo‘lib qolardi... Butalar ortiga yovvoyilashgan sigirlar yashiringan. Biz yovvoyilashgan deymiz. Yo‘q, ular asliga qaytgan. Axir, qadimda yovvoyi holda yashagan-ku. Poda-poda bo‘lib, ahillik bilan o‘zlarini dushmanlaridan himoya qilganlar. Keyin esa odamlar ularni tartib bilan o‘ldirish uchun o‘z panohlariga olganlar. Endi bu hayvonlarning o‘zlarini himoya qilishlariga hojat qolmagan. Chunki nogahoniy o‘lim yo‘q. Yemish izlab sarson kezmaydilar ham. Hamma narsa muhayyo! Ana shularning bir nechasi asliga qaytibdi. Odamdan qochyapti... Ozodlikka, erkka o‘rganib, tartib bilan o‘lishdan nogahoniy fojiani afzal deb bilib, har narsani muhayyo qilguchi odamdan butkul nafratlanib, butalar orasidan panoh topib yuribdilarmi? Og‘ilxonalariga qaytgilari yo‘qmi?
Ajab, taraqqiyotning yuksak pog‘onalariga intilayotgan odamlar ham ozginagina muddatga asllariga qaytsalar nima bo‘larkin? Yo‘l qo‘ygan, yo‘l qo‘yayotgan xatolarga darhol barham berishga o‘zlarida kuch, iroda topa olarmidilar? Yolg‘onchilik, adovat, ichqoralik, amalparastlik, xudbinlik, johillik, qiypichoq bo‘lish... Eh-he, biz nazarga ilmagan xastaliklar ozmi? Shular chakalak orasidan oydinroq ko‘rinar, balki davosi ham ravshan bo‘lar... Balki... lekin odam hech qachon asliga qaytmaydi...»
— Eh-he-he-e! — Qayiqning orqa tomonida o‘tirgan yigit o‘rnidan turib qo‘l siltadi. Davronning xayoli bo‘lindi. Yigitga javob o‘rnida baqirib qo‘l siltayotgan baliqchi hamrohlariga qaradi. Orolni aylanib dam olish o‘rniga dili siyoh bo‘ldi. «Bema’ni injiqliklarim avjiga chiqyapti, nima keragi bor shunaqa xayollarni», deb o‘zini koyidi-da, o‘rnidan turib u ham qo‘l silkitdi. Tabiiyki, chakalakzorni panalab tikilib turgan sigirlarni sezmadi.
   

Baliq qovurilgach, Niyozni uyg‘otishdi. Ham araqning ta’siri, ham oftobda yotib qolganidan anchagacha o‘ziga kelolmadi. Turib, yuzini yuvib qaytguncha hech kim baliqqa qo‘l urmadi. «Ishtaha uchun» yana «oz-oz» otilgach, Niyoz asl holiga qaytdi. U qo‘liga bir parcha baliq olganicha tinmay javrar, boshqalar dasturxonga qarashni ham, qaramaslikni ham bilmay o‘tirishardi. Bu yerliklarda mehmonni gapirtirib qo‘yib ovqat yeyish odati yo‘qligini Davron yaxshi bilardi. Shu sababdan tez-tez Niyozning gapini bo‘lib turdi.
Baliq sayli shu zaylda Davron uchun ko‘ngilxunlik bilan o‘tdi. Ayniqsa Niyozning bir qilig‘i o‘lganning ustiga tepgan bo‘ldi. Orqaga qaytayotganlarida Kamolxo‘ja yaqinroq yo‘ldan ketamiz, deb eni besh qadamlar keladigan sayoz anhorga duch keldi.
— Obbo, la’nati, oqavaga ro‘para bo‘libmiz. Kechagina quruq edi, — dedi u. — Sizlar tushib turinglar-chi, bir harakat qilib ko‘ray. Balki o‘tib ketarman.
Mashina o‘tolmadi. Oldingi g‘ildiraklari narigi qirg‘oqqa tegishi bilan to‘xtadi. Birinchi Zokirali, keyin Davron, ularning ketidan Yigitali aka ham poyabzalini yechib, shimlarining pochasini himarib suvga tushdilar. Ha, ha bilan mashinani chiqarib oldilar. Keyin to‘rtovlari ham ajablanib mehmonga qaradilar.
— Ha, o‘tmaysanmi? — dedi Davron unga.
— Shamollab qolamanmi, deb...
U so‘zini tugatmay Zokirali yana qayta suvga tushdi.
— Qani, opiching, mehmon, — dedi u yelkasini tutib.
— E, Zokirali aka, qo‘yavering, o‘zi o‘tadi, — dedi Davron Niyozning qilig‘idan ranjib. Niyoz esa birpas ikkilanib turgach, opichdi. Zokirali uni olib o‘tdi. Oriq Zokiralining chillakday oyog‘iga, og‘ir yukdan egilib, qiltillab yurishiga, uning ustida chalpakday bo‘lib turgan Niyozga qarab Davronning ham kulgisi keldi, ham nafratdan bo‘g‘ildi. Kamolxo‘ja esa odati bo‘yicha Zokiralini askiya qilib kuldi. Yigitali aka askiyaga qo‘shilmadi. Achchiqlanganini yashirmasdan, indamay borib mashinaga o‘tirdi.
Kamolxo‘ja mashinasini to‘g‘ri uyga haydadi. Baland ishkom ostidagi yog‘och so‘rida joy tuzoqlik edi. Kamolxo‘janing ayoli oshxona ostonasida turganicha iymanibgina so‘rashdi-da, o‘zini ichkari oldi. Zokirali kichkina to‘r xaltadagi baliqlarni oshxonaga eltib berdi.

Qorong‘i tushgach, Davron Niyozning jilish niyati yo‘qligini sezib:
— Rejang qanday? — deb so‘radi.
— Menga bari bir, — dedi Niyoz yelkasini qisib.— Komandirovkadagi odamman...
— Biz hozir izimizga qaytamiz. Borasanmi yo?..
— Qo‘y, o‘sha qazilmalaringni, bordim, ko‘rdim, yetadi. Menga ishonaver, seni qo‘llayman. Ishing yurishib ketadi. Men shu yerdan uyga qayta qolaman.
— Qaytishga picha shoshmay turing, odamzodga dam ham kerak, — dedi Kamolxo‘ja ularning suhbatiga qo‘shilib. Buni eshitib Niyozning chehrasi yorishib ketdi:
— Ammo o‘g‘ilbola gap aytdingiz. Oshnangizga ham o‘rgating shunaqa gaplarni.
Kamolxo‘ja qancha avramasin, Davron oyoq tirab turib oldi. Oshdan so‘ng ikki piyoladan choy ichdilar-u, Niyozni Kamolxo‘janing ixtiyoriga topshirib yo‘lga chiqdilar.
— Vakil qarg‘amijoz odam ekan, — dedi Yigitali aka mashina o‘rnidan jilgach.
— Nimaga?
— Qarg‘a uchib kelsa hech kim xursand bo‘lmaydi, uchib ketsa xafa bo‘ladigan odam topilmaydi. Elning qarg‘ishiga uchragan odamni ana shunaqa — qarg‘amijoz deydilar.
Davron birovning orqasidan yomonlashni xush ko‘rmasdi. Shuning uchun Yigitali akaning gapi tasdiqsiz qoldi. U yuzini shamolga tutganicha jim borardi.
— Gaplariga qaraganda, ishlarni to‘xtatishlari ham mumkin ekan, shu rostmi?
— Rost, shuning uchun kelgan.
— Qo‘llayman, deydi, balki to‘xtatishmas.
— E, Yigitali aka, dunyoda hech narsa ko‘rmagan odamga o‘xshaysiz-a. Ishni to‘tatish masalasi unga mutlaqo bog‘liq emas. U shunchaki bir qo‘g‘irchoq. Ariq boshida boshqa zo‘rroq odam o‘tiribdi.
— Ajab odamlar bor-da, tegganga tegadi, tegmaganga kesak otadi. Bekmirzaev ham shu yerni deb talashib yurardi. Siz aytgan zo‘rroq odamga nima qutquligi tushibdi bu ishning.
— Ularning shaxsiy adovatlari bo‘lgan
— Olim odamlar shunaqa bema’ni bo‘ladi, deyishsa, qishloqdagilar sira ishonmaydi. Ular olimlarni haddan ziyod aqlli, pokiza, deb yuradilar-da. Adovat maktab ko‘rmagan, bekorchi, johillarning yumushi.

Davron kulib qo‘ydi. Yigitali akaning gapi to‘g‘ri. Uning o‘zi ham maktabda o‘qib yurgan kezlari shu fikrda edi. Institutning dastlabki kurslarida ilmiy unvoni bor o‘qituvchilar ko‘ziga farishtadek ko‘rinardi. Vaqt o‘tib, domlalar haqidagi mayda-chuyda gaplar qulog‘iga kira boshlaganda avvaliga ishonmadi. Keyinchalik olimlarning boshqa odamlardan farqi yo‘qligiga, faqat yaxshilik, ezgulik emas, yomonlik, ablahlik ham qila olishlariga amin bo‘ldi. Bolalik sururi so‘na bordi. Ayniqsa ilmiy unvoni bor ikki muallimning uch-to‘rt talaba orasida «Sendan men kuchliman», «Bekor aytibsan, ilming past», qabilidagi tortishuviga guvoh bo‘lgach, ulardan butkul hafsalasi pir bo‘ldi.
Ammo u olimlar orasida havas qilsa arzirli odamlar ham borligini bilardi. Davron dotsent Bekmirzaev haqida hamisha iliq gaplar eshitardi. So‘nggi kursda o‘qiyotganida talabalar bag‘oyat hurmat qiluvchi bu domlaning nazariga tushib, quvonchdan terisiga sig‘may yurdi. Bekmirzaev kamtar, shu o‘rinda nihoyat darajada injiq, serjahl edi. Davronni ham ba’zan g‘adablab qolardi. Biroq shogirdining xijolat bo‘lib indamay turganini ko‘rib darrov hovuridan tushar, «Ke, qo‘y, xafa bo‘lma, ammo ko‘zingga qarab ishla», deb nasihat qilardi.
Davron Yigitali akaga «Adovatlarining sirini bilmayman», deb noto‘g‘ri aytdi. Adovat sabablarini Bekmirzaevning o‘zidan eshitgan, ammo uni birovga aytishga shu topgacha hojat sezmagan edi. Bekmirzaevning noto‘g‘ri yo‘l tutgan institut rahbarlariga qarshi olib borgan kurashi, hal qiluvchi pallada yolg‘iz qolgani, maxsus komissiyaning taftishi, Bekmizraevning haq bo‘lib chiqishi, kurashdan o‘zini olib qochganlarning endi amalga intilishi hatto talabalarga ham ma’lum edi. Ko‘pchilik ular o‘rtasidagi adovatga shu, ya’ni, Bekmirzaevning amalga o‘tirolmagani sabab, derdi. Bu farazning puch ekanini Davron yaxshi bilardi. Bekmirzaev hech qachon amalga intilmagan. Institut rahbarlarini fosh qilishi ham amal uchun emas, adolat uchun edi. Rahbarlar haqida so‘z ketguday bo‘lsa, ba’zan Davron: «Aslida shu o‘ringa siz o‘tirishingiz kerak», deb qo‘yardi. Shunda Bekmirzaev bosh chayqab: «Yo‘q, mendan rahbar chiqmaydi. Bunga yarasha qobiliyatim yo‘q. Rahbar qo‘l ostidagilarni «otang yaxshi, onang yaxshi», deb ishlata bilishi kerak. Men o‘zimni tuta olmay bir-ikki baqirib, po‘pisa qilsam, eng mehnatkash odamni ham ishdan sovutib qo‘yaman. Keyin amalga sira ishonib bo‘lmaydi. Qadimda ham «Toji-taxt bevafo» deb o‘tishgan. Bo‘zchi bilganini to‘qishi kerak. Men ilm deb yuribman. Shuni eplasam ham katta gap», derdi.