— Moskva yo‘li berk... Valixonga boshqa odam boradi. Buxoroda Xauston degan inglis hammasining hisob-kitobini qilib bergan. U Toshkentdan odam kutayotgan edi. Kimligini bilmayman. O‘sha odam kelsa, ular ham Afg‘onistonga yo‘l oladilar. Men... sizlarni yo‘q qilishim kerak edi.
— Bir o‘zingiz-a? Sherigingiz kim?
— Sherigimning kimligini bilmayman... bir odam bor yana, g‘ayridinlardan... Endi vasiyatimni bajo keltirasizmi... qasam iching...
— Istagingizni oilangizga yetkazaman.
— Ilohim Toshkentga omon-eson qayting...
Asadulla tashqariga chiqdi. «Meni o‘ldirishi lozim bo‘lgan odam, endi omonlik tilasa?! Ajab dunyo bu...» — dedi u o‘zicha.
Ko‘p o‘tmay afg‘onlar Said G‘afforbek jasadini ham quyruqdagi murdalar yoniga qo‘ydilar.
Oqshom tushishi bilan kema daryo o‘rtasida langarandoz qildi. Marhumlarni sohilga dafn etdilar. Tun tahlika bilan kechdi. Tong yorishar-yorishmas langar ko‘tarildi. Qosh qoraymay turib Termizga yetdilar. Yaradorlarni qal’a gospitaliga jo‘natgach, Xmarin Asadulla bilan birgalikda temir yo‘l bekatiga borib nazoratchiga Ko‘shkka borajaklarini ma’lum etdi.
— Poezdingiz Toshkentga jo‘nab ketgan, — dedi nazoratchi. — Faqat xarob vagonlarim bor.
Nazoratchi o‘qlar teshib o‘tgan, ayrim yerlari kuygan, derazalari singan vagonlarni ko‘rsatdi. U yer-bu yerini tozalab, ertalabga tayyor qilishini aytdi.
— Asadulla Mira’lamovich, siz Ushinskiyning nomzodiga qarshi chiqqan ekansiz. Buni eshitib, milliy adovat deb o‘ylagan edim, yanglishgan ekanman. Siz uni yaxshi bilarkansiz, — dedi Xmarin.
— Buni nimaga eslab qoldingiz?
— Men o‘zimni oqlamayman, lekin ko‘proq o‘sha aybdor, uning gaplari me’damga tegdi.
— Nikolay Zaxarovich, bir-birimizni ayblamaylik. Oldinda hali uzoq yo‘l bor.
— Siz hukumat a’zosisiz, shu odamni orqaga qaytarib yuborsangiz-chi?
— Haqqim yo‘q, Nikolay Zaxarovich. Menga bunday huquq berilmagan. Undan tashqari u firqa guruhiga bosh.
— Mushkulimizni oson qilib bo‘lmas ekan, azizim, — dedi Xmarin afsuslanib.

Asadulla unga qarab turib, dastlabki uchrashuvini esladi. O‘shanda Xmarin Asadullada noxush taassurot qoldirgan edi. Ikki oy avval Turkiston Tashqi ishlar xalq nozirligiga chaqirilganda Asadulla yana Ishoqxonni jo‘natish masalasida gaplashmoqchidir, deb o‘yladi. Biroq xonaga kirishi bilan nozir uning qo‘liga arabcha imloda chiroyli qilib yozilgan maktub tutdi.
— Afg‘onistonning yangi amiri Moskvaga maktub yuboribdi. Shu yerda tarjima qilib, radiotelegraf orqali yetkazamiz. Sizga Nikolay Zaxarovich yordam beradilar. Tanishing: Xmarin, Nikolay Zaxarovich. Rossiya imperiyasining Erondagi elchixonasida mas’ul vazifada ishlaganlar. Diplomatlar ichida birinchi bo‘lib Sovet Rossiyasiga xizmat qilish istagini bildirganlar. Inglizlarning tazyiqi tufayli Eronni tashlab kelishga majbur bo‘lganlar.
— Siz men bilan istasangiz forsiyda, istasangiz rus tilida gaplashavering, — dedi qotmadan kelgan, orasta kiyingan, hali qirqni qoralamagan Xmarin unga qo‘l uzatib:
— Forsiyni sizchalik bilmasam kerak, har holda usta ko‘rmaganman, ko‘p so‘zlashmaganman ham, — dedi Asadulla.
Ko‘z qarashlaridan kiborligi sezilib turgan Xmaringa bu gap xush yoqib, jilmaydi.
— Boshladik bo‘lmasa, — dedi u Asadullani yozuv stoliga taklif qilib. — Xo‘-o‘sh, amirning birinchi gapi shunday, — Xmarin oyoqlarini chalishtirib olgancha og‘zaki tarjima qila ketdi. Asadulla esa yozib bordi. Maktub yarimlaganda Xmarin maktubni Asadullaga uzatdi. — Bir chekib olay, o‘zingiz ermak qisib turing.
— Shu yerda chekavering, Nikolay Zaxarovich, — dedi nozir kuldonni u tomon surib. Xmarin minnatdorchilik bildirib, papiros tutatdi-da, ko‘zini sal qilib, Asadullaga razm soldi.
Asadulla uning nayrangini fahmlab, ichida kulib qo‘ydi-yu, sir boy bermay ishni davom ettirdi. «Podsho xizmatida bo‘lgani uchun nozir unga ishonqiramay, meni chaqirtirgan. Bu dimog‘dor janob haligi gapimga ishonib, endi meni sinab ko‘rmoqchimi?.. «Asadulla xat mazmunini yaxshi tushunsa-da, so‘zlarni ruschada qiyomiga yetkazib ifoda etishga qiynaldi. Shuning uchun tarjimani daf’atan boshlay olmadi. Xmarin unga e’tibor bermaganday xotirjam papiros tutataverdi. Asadulla uzoq o‘ylab, maktub tarjimasini davom ettirdi.

«... Oliy hazratlari, mening buyuk va qadrli do‘stim, Buyuk Rusiya davlatining prezidenti! Siz insoniyatning do‘stlari bo‘lmish o‘z yo‘ldoshlaringiz ila baqamti adolatli va oliyjanob vazifani — odamlarning farog‘ati hamda farovonligi xususida qayg‘urmoqni zimmangizga olganingiz boisi va dunyodagi yurtlar, dunyodagi xalqlarning ozodligini, teng huquqliligini ovoza etganligingiz uchun men mustaqil va ozod Afg‘onistonning shu do‘stlik xatini taraqqiyot yo‘liga intilmish afg‘on xalqi nomidan ilk bora sizga yubormagimdan sarfarozdirman.
Sof yurakdan bildirgan hurmat-ehtiromim buyuk do‘stim tomonidan lutfan qabul etilajak, deb hohish bildiraman va chin yurakdan ishonaman.
Hijriy sanasining 1337 yili, rajab ul murajaba oyining 6-kuni, ya’ni nasariy sanasining 1919 yili, 7 apreli.
Sizning do‘stingiz Omonullo».

Asadulla xatni nozirga uzatdi. Nozir ko‘zoynagini burniga qo‘ndirib, tezgina o‘qib chiqdi.
— Demak, uchinchi maktubimiz hali ularga yetib bormabdi. Lekin... niyatlari yaxshi, juda yaxshi. Nihoyat, mustaqillik nima ekanini anglashibdi.
Xmarin Asadullaning tarjimasini o‘qishga oshiqsa ham sirtiga chiqarmadi. Stol ustidagi ikkinchi xatni olib, ko‘z yugurtirdi.
— Bunisi «umrlari uzoq bo‘lgur tashqi ishlar ministriga», «umrlari uzun bo‘lgur amirning» pok niyatlarini tasdiq etuvchi noma. Horijiya noziri Mahmud Tarzi imzolagan. Sharqliklarning odati shunaqa. Har bir so‘zi takallufga to‘ydirilgan, gaplari yolg‘onmi, chinmi ajratib bo‘lmaydi. Umuman... diplomatiya tiliga juda mos.

Bu gap Asadullaga malol kelib, manzirat qilib o‘tirmadi:
— Janob Xmarin, — dedi u norozi ohangda, — buni Yevropada aytsangiz yarashardi.
— Ha, ha, Nikolay Zaxarovich, — dedi nozir uning gapini bo‘lib, — kesatiqlaringiz o‘rinsiz.
— Kesatayotganim yo‘q, meni kechiring, — dedi Xmarin o‘rnidan turib. — Chindan ham diplomatiya tili takallufga boy bo‘lishi kerak. Qoidasi shunaqa. Umuman... diplomatiyada soxtalik mavjud. Genri Uolten degan diplomatning bir gapi bor: «Elchi o‘z davlati manfaatlari yo‘lida boshqa mamlakat ahlini ustalik bilan aldash uchun horijga yuboriladigan rostgo‘y, halol odamdir», deydi. Jan Labryuyer esa: «Diplomatning vazifasi o‘zi aldanmagani holda boshqalarni alday olishdan iborat», deydi. Satou esa...
— Janob Xmarin, qo‘ying bu gaplarni. Kim o‘zi ularingiz?
— Ularmi? — Xmarin nozirga qarab, yelka qisdi. — Ular mashhur diplomatlar. Biri ingliz, biri frantsuz...
— Ana ko‘rdingizmi, o‘zgalarni aldash ularga yarashadi, bizga emas.
— Siz, Asadulla Mir... kechirasiz...
— Mira’lamovich, deb eslatdi nozir.
— Ha, Mira’lamovich, diplomatiya siyosatidan bexabar bo‘lsangiz kerak. Har bir davlat, kim boshqarishidan qat’i nazar, o‘zga davlatlar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishga majbur. Diplomatik aloqalarning ea o‘z qonun-qoidalari bor.

— Aldashni asos qilib olgan qoidalarimi? Yo‘q, bu bizga to‘g‘ri kelmaydi. Eski dunyoning bunday diplomatiyasi bizga to‘g‘ri kelmaydi.
— Yangisi, ma’quli bormi?
— Unisini bilmayman. Lekin... bo‘lishi kerak, bo‘ladi. Bir-birini aldash bilan qanaqa do‘stlik o‘rnatish mumkin, hech tushunolmayapman.
— Bu haqda keyinroq bafurja mulohaza qilamiz, — dedi nozir, ularni murosaga keltirish niyatida. — Hozir Tarzining maktubini tarjima qili beringlar. Shu bugunoq Moskvaga yetkazishimiz kerak.
Asadulla Turkijroqo‘m majlisida Xmarin nomzodini eshitganida, bir narsaga hayron bo‘lgan edi: shu paytgacha podshoga astoydil xizmat qilgan, kimlardir asos solgan diplomatiya qoidalarini to‘g‘ri deb biluvchi bu odamga shunday vazifani qanday ishonib topshirishdi ekan? Faqat shaxsiy taassuroti emas, balki mana shu mulohazalar paydo bo‘lgani uchun ham Xmarin nomzodi Asadullada ikkilanish uyg‘otgan edi. Tal’at maqsumning, so‘ng Rafiq Irisovning gaplaridan keyin bu ikkilanish qayta uyg‘ondi. Karki sari yurishga o‘zi buyruq bergani holda aybni o‘zgaga yuklashi esa shubha eshigini ochib yubordi...
Tunni kemada o‘tkazdilar. Kun yoyilganda «majruh» vagonlarga joylashib, «qaydasan Ko‘shk», deb yo‘lga chiqdilar. Shuvalovning yarasi xavfli emas ekan, doktorlar uning safarga chiqishiga monelik bildirmadilar.

4

Ko‘shk yo‘li bexatar bo‘lsa-da, Asadullaning yurak-bag‘rini ezib yubordi. Yo‘l chetlarida urush dahshatidan darak berib turuvchi kuygan uylar, qoraygan o‘choqlar, so‘ppayib qolgan mo‘rilar, yaqin-yaqin yerdagi inson mozorlari, hayvonlarning o‘limtiklari... Go‘yo bu qumlik ulug‘ mahshargoh ko‘rinadi. Mana shu kuygan uylar odamlarning baxti edi. Bu uylarga ham qaldirg‘ochlar bahor keltirar edilar. Bu uylarga ham qaldirg‘ochlar oz bo‘lsa-da baxt, oz bo‘lsa-da shodlik olib kirar edilar. Endi uylar kuygan. Endi qaldirg‘ochlar yo‘q. Insonlarning notinchligi beozor qushlarni ham to‘zitgan. Qayg‘uga bandi bo‘lganda ko‘zga tor ko‘ringan bu uy baxti chechagi kulganida olam qadar keng, olam qadar go‘zal ko‘rinardi. Endi bu odamlar qayda? Tirikmi ular? Yo mozoristonni makon qilganmilar? Yo ayriliqning temir tirnoqlari orasida nola chekib, bu yerlardan bosh olib ketganmilar? Bundagi qaldirg‘ochlar qayda? Qay yerlarda osoyishtalik izlab charx urayotgan ekanlar?
Asadulla shu o‘ylar girdobida turib, o‘z uyini esladi. O‘sha qorayib, tutayotgan uyini, supa ustini, supada jizg‘anagi chiqib yotgan xotini, unga yopishgan kenjasini esladi. Ko‘z oldidagi hamma narsa ayqash-uyqash bo‘lib ketdi. Xarobazorlar yerdan uzilib, vagon bilan yonma-yon chopayotganday, «menga qara, mendan ko‘z yumma, meni unutma», deb nola qilayotganday bo‘ldi. Xarobalar «yugura-yugura» charchaganday, ortda qolib ketdi. Ana shunda... bolalari ko‘rindi. Shod, chaq-chaqlab o‘ynayotgan bolalari emas, kuygan azoblangan bolalari ko‘rindi. Ular tinmay yugurishadi. Nimadir deb baqirishadi. Asadulla eshitmaydi. Poezd g‘ildiraklarining taraq-turuqidan boshqa tovush qulog‘iga kirmaydi. G‘ildiraklar esa bir me’yorda, «Bu nimasi? Bu nimasi?», deb ovoz chiqarayotganday...

Asadulla anchagacha shu tuyg‘ularga bandi bo‘lib turdi, keyin o‘zini bosib, fikri tiniqlashgach, xayoliga satrlar quyilganini o‘zi ham sezmadi:

Gullar xazon o‘lmish, tikoni qolmish,
Bog‘lar barbod o‘lmish, xazoni qolmish.
Zolim falak bu ellarga qahr etmish,
Xonavayron, singan qozoni qolmish...

Ko‘pdan beri, ayniqsa, uyi yongandan beri xayoliga she’r kelmagan edi. Dahshatli manzaralar uni kutilmaganda she’rga qaytardi. Lekin bu oniy holat uni tezda tark etdi. Ko‘kragidagi og‘riq qo‘zg‘alib, ko‘zlarini yumdi. Shuvalovning maslahatiga ko‘ra, yaxshi kunlarni, baxtli damlarni eslashga harakat qildi. Dahshatga tirik guvoh bo‘lib turganingda quvonchli damlarni eslashga urinish bachkana tuyularkan. O‘zining harakatidan o‘zi nafratlanib, ko‘zini ochdi: ro‘parada Zikriyo afandi ko‘zini yumib yotardi. Pastki o‘rindiqda boshi bog‘loqliq Shuvalov o‘yga tolgan. Ushinskiy tirsagiga tayanib, nigohini tashqariga tikkan. «U ham xarobazordan dahshatga tushganmikin? Indamay qolgani qiziq. Axir temir emas, odam-ku, yuragiga nayza botgandir, jim ketishi shundandir. Yo boshqa sababmi? Rafiq aytgan g‘ayridin shu emasmi? Shuvalov asosan shundan shubhalanyapti. Ushinskiy Karki yo‘lidan boramiz, deb turib olganidan keyin shubhasi yana ham ortdi. «Boz gardad ba asli xud hama chiz, zari sofiyu nuqrau arziz»1, deyishlari bejizmas. Mana, Said G‘afforbek — Rafiq Irisov so‘nggi nafasi oldida asliga qaytdi-ku? Ushinskiy asl qiyofasini qachon ko‘rsatadi? Agar Shuvalovning shubhasi to‘g‘ri chiqsa, ko‘p vaqt niqobda yurmaydi, safar oyoqlamay o‘zini o‘zi fosh etishga majbur bo‘ladi. Balki u dushman odami emasdir? Bu ahvolda qancha yuradi? Yurt boshiga musibat tushgunchami? Ha, bunaqalar musibatning ilk daqiqasidayoq boshqa tomonga o‘tishga mamnuniyat ila shay turishadi. Eng xavflisi ham shu — ko‘zingning yog‘ini yeb yuradi, suyansam suyanchig‘im, yopinsam yopinchig‘im, deganingda ham suyanchiqsiz, ham yopinchiqsiz qolasan.

Ushinskiy lip-lip o‘tayotgan yo‘l chetidagi xarobazorga ko‘zlarini tikib o‘tirgan bo‘lsa-da, xayoli boshqa yoqda edi. «Mira’lamovning fe’lini bilardim, bularga qo‘shilmasligim kerak edi. Sodiqligimni ko‘rsataman, deb topshiriqqa bo‘ysunishim — mening kaltabinligim. Sodiq odamdan qachon minnatdor bo‘lishibdi? Sodiq odamning qismati bir — bevaqt sharafsiz o‘lim. Bular safiga o‘tgan edim, menga kim qo‘yuvdi sadoqatni ko‘z-ko‘z qilishni. Sadoqatlilarning o‘n to‘rttasi yotibdi yer tishlab. Shularni ko‘rib ham aqlim kirmabdi-ya. Umuman, o‘yindan chiqishim kerak edi. Payt poylashim kerak edi. Endi kech... Manavi jandarmdan ehtiyot bo‘lishim kerak. Menga kun bermaydi endi...»
Shuvalov ko‘zlarini yumib yotgani bilan uyg‘oq edi. U Orenburgni, unda qolgan xotini, bir o‘g‘il, bir qizini o‘ylardi. Oilasini Moskvaga jo‘natolmay qoldi. O‘rtoqlari va’da berishgani bilan ko‘ngli notinch. Agar Dutovning odamlari sobiq jandarm Shuvalovning bolshevik ekani, hozir Turkiston ChKsida xizmat qilayotganidan xabar topishsa oilasini omon qo‘yishmaydi. U oilasini Moskvaga, undan Tulaga, otasining huzuriga jo‘natmoqchi edi. Yo‘lning xatarga to‘la ekanini bilardi, ammo o‘zga chorasi yo‘q edi. Shuvalovning ham qalbida ayriliq jafosi bor edi, shu sabab Asadullaning dardini eslasa, oilasi yodiga tushaveradi. Nazarida bolalarini ataman Dutov tiriklayin o‘tga tashlaganday bo‘ladi. Hozir ham xayolini shu mash’um fikr yoritdi. Seskanib, shart ko‘zini ochdi.
— Kuningiz xayrli bo‘lsin, — dedi Ushinskiy, xuddi uning uyg‘onishini poylab o‘tirganday, — yaxshi tushlar ko‘rdingizmi?
Shuvalov yomon xayolini haydamoqchi bo‘lganday, boshini silkib, kerishdi.
— Bunaqa shohona vagonda faqat shohona tush ko‘riladi. Agar lozim bo‘lsa, aytib berishim mumkin.
— Vitaliy Sergeevich, piching qilmang.
Shuvalov uning ko‘ziga tikilib, yovuzlik uchqunini ko‘rmadi. Xayolida kutilmaganda uyg‘ongan gap o‘ziga ma’qul kelib, soxta jilmaydi.
— Piching qilayotganim yo‘q, Veniamin Samoylovich, tushimda izimizga tushgan ayg‘oqchini naq peshonasidan otib tashlabman. Mening tushim hamisha o‘ngidan keladi.

— Ayg‘oqchi? — Ushinskiy sarosimalandi. Barmoqlari yengil titradi. Buni Shuvalov ham, tepada kuzatib yotgan Asadulla ham sezdi.
— Ichimizda ayg‘oqchi bor ekanmi?
— Kim aytdi? — dedi Shuvalov uning ko‘ziga tikilib.
— O‘zingiz, hozir aytdingiz-ku?
— E, omon bo‘ling, men tushimni aytdim sizga.
Shuvalov shunday deb kuldi-da, Ushinskiyning yelkasiga ohista urib qo‘yib, dahlizga chiqdi.
Asadulla ularning suhbatiga aralashmadi.
Ko‘zini yumib yotgan Zikriyo afandi bo‘lib o‘tgan suhbat tubida og‘ir tosh yashiringanini sezdi. «Oralarida ixtilof bor. Ushinskiy deganlari boshqacha odam. Shuvalovning turgan-bitgani sir. Xmarin, kiborligi demasa, bama’ni, bilimdonga o‘xshaydi. Xonimchaning sirli qarashlari, nozli kulishlari g‘alati, bu Ovrupo odamlari uchun g‘ayritabiiy emas, ammo sharqliklarga hazm bo‘lishi qiyin. Safarga ayolni olib nima qilardi. Shuni deb g‘alva chiqmasa edi. Ixtilofga barham bera olishmasa, oqibat nima bo‘ladi? Yurt ahvoli nima kechadi?»
Zikriyo afandi yo‘lga chiqqanida Kobulga yetib borishni, Hindiston muvaqqat hukumati a’zolariga vakola hay’atini tanishtirishni orzu qilgan edi. Bularning ahil emasligini sezib, ko‘ngliga g‘ulg‘ula tushdi. Biri bir g‘oyani, ikkinchisi ikkinchi g‘oyani aytib tursa, hukumat a’zolari nima deyishadi?
Poezd xarish bo‘lgan bedavo otday sudralardi. Vagon dam-badam silkitganda chalqancha yotgan Sinelnikovaning ko‘kraklari yupqa ko‘ylakni titratadi. Qo‘llarini bolish qilib olgan bu zebo ayol eshik o‘rniga tortilgan pardaga ko‘z tikkan. Kimningdir, kim bo‘lsa mayli, kirib kelishini kutadi. Avvaliga Asadullaning kirib kelishini istadi. Beva erkak ayol imosiga ilhaq bo‘ladi, lekin bu Mira’alamovichdan sado chiqmaydi. Shoir bo‘lib sevgi haqida she’r bitmagan erkak erkakmi? Sinelnikova shuni o‘ylayverib, boshi qotib ketdi. Oxiri Asadulla haqida o‘ylamaslikka qaror qildi. «Bu erkak bilan zerikkan mahalda faqat adabiyot haqida suhbatlashish mumkin», deb qo‘ydi. «Veniamin Samoylovich — tayyor pishgan osh. Istasam yeyman, istasam chaynab, tupurib tashlayman, istasam itlarga beraman... Bunaqa shilta, arzon-garov odamlarni itga bergan ma’qul. Ungacha silab-siypab turish kerak. Muhojirning ishi oson. Nafasim tegsa, boshi aylanib, tiz cho‘kkanini o‘zi ham bilmay qoladi. Chekist — chaqilmaydigan yong‘oq. Unga qip-yalang‘och ro‘para bo‘lsang ham, avval hujjat tekshiradi. Bunaqalardan uzoqroq yurgan ma’qul. Xmarin... O, u mening sodiq qulim bo‘lishi kerak. Hozir go‘yo men sichqonu u qorni to‘q mushuk. Nima ham qilardik, mushuk janoblarining qorni ochar, keyin izimdan emaklab qolarlar...»
   

Shundoqqina qo‘shni xonada Xmarin oyoqlarini chalishtirib yotgan holda papiros tutatardi. Siniq derazadan kirayotgan iliq shamol papiros tutunini bir onda to‘zitib, ko‘zdan yo‘qotardi. «Biz ham tutunga o‘xshab qoldik, — deb o‘yladi u, — Rossiya to‘zib ketdi. Bechora Rossiya. Shunday qudratli mamlakatning parokanda bo‘lishi mumkinligi g‘alati hol. Aqlga sig‘maydigan hodisa. Tarixning qaltis xatosi. Imperator-ku, ildiziga qurt tushgan, chirib ado bo‘lgan daraxt edi. Kerenskiy hukumati-chi? Nimaga anqovsiradi? Nima uchun hokimiyatni boy berib qo‘ydi? Na siyosatdan, na davlat yuritishdan xabari bo‘lgan odamlarning qo‘li baland kelsa?! Ushinskiy deganlarini elchixonaga farrosh qilib olmas edim. Endi menga aql o‘rgatmoqchi. Nodon! Unga faqat Shuvalov bas keladi. Har holda dvoryan dvoryan-da. Muomalasidan bilinib turibdi. Bolsheviklarga nimaga aralashib qolgan ekan bu? Yana ChKga... Mira’lamov pokiza odam ekan. Unga diplomatiyani o‘rgatmasa ham bo‘ladi. Sharqli ziyolilar muomalasining o‘ziyoq diplomatga xos. Boshiga og‘ir kulfat tushsa ham bildirgisi kelmaydi. Bu odam loydan emas, toshdan yasalgan bo‘lsa kerak. Muhojirning fe’li ham Mira’lamovga o‘xshaydi. Buning xomxayolligiga hayronman. Hindistonni Angliya changalidan tortib olib bo‘larkanmi? Hindiston — Angliyaga bir umrga berilgan ne’mat. Afg‘oniston ham uzoqqa bormaydi. Bu urinishlari avvalgi buyuk Rossiya davrida naf berardi. Bolsheviklar inglizlarga qarshi nima qila olishardi? Diplomatlar vagonining ahvoli bu. Yaxshi hamki shu vagonlarda Kobulga kirib bormaymiz. Yo‘qsa... E, Tangrim, Rossiyada nima qasding bor edi? Men nima gunoh qilgan edim. Men sargardonlikni emas, saroylarda viqor to‘kib yurishlarni umid qilib edim-ku? Yuragim kechagina to‘lgan kosa yanglig‘ edi. Bugun egasiz bo‘sh yotoqqa aylandi. Goho ravshan, goho xira bu olamdagi dabdabalar momaqaldiroqday o‘tkinchi ekan-da, a? Rossiyaning qudratini qaytarib ber, Tangrim. Iso Masixning jonini qaytarib bergansan-ku, uning ummatlariga ham ishonchni, qudratni qaytar...! «Xmarin xayolidan shu gaplar o‘tib beixtiyor o‘rnidan turdi-da, shoshilib cho‘qinib qo‘ydi. U xudojo‘y emas, cho‘qingan onlari kamdan-kam bo‘lardi. Hozirgi ishi bir ozdan so‘ng o‘ziga ham nasha qilib, achchiq kulimsiradi. «Asablarim charchabdi. Bu odamlar bilan muomala qilish uchun temir asab kerak. Yaxshi ham Valyushani yonimga oldim. Lekin... xonimning ko‘z suzishlari sal boshqacha bo‘lyapti. Ogohlantirib qo‘yishim kerak... «Imro‘z bukush chu metavon kusht. Otash chu baland shud jahon so‘xt»1, deganlari rost...»
Xmarin shu qarorga kelib, o‘rnidan turdi.