— Siz... chindan ham tarki dunyo qilganga o‘xshaysiz, — dedi Xauston bir zumlik sukutni buzib.
— Ko‘rib turganim bu buzuq dunyo — dunyo emas, do‘zax. Do‘zaxdan battar. Janob Xauston, siz o‘zgarib qolibsiz. Muddaongizni anglamay qoldim?
— Hayronligingizni sezib turibman, hoji. Daf’atan maqsadga ko‘chmayotganimning boisi bor. Taklifimni qabul qilishingizga ishonmayroq turibman.
— Sabab?
— Bu ancha og‘ir ish. Sizni qiynab qo‘yishim mumkin.
Bu gap Mirkomilboyga malol kelib, bir qo‘zg‘alib oldi.
— Ayting! — uning ovozidagi amirona ohang Xaustonga yoqdi.
— Sizni Afg‘oniston safariga taklif etmoqchiman. Kobulda bir oz turib, so‘ng Hindiston orqali Angliyaga, o‘g‘illaringiz yoniga olib boraman.
Farzandlarining eslatilishidan boyning yuragi hapriqib ketdi. Bu taklif uchun mehmonni bag‘riga bosgisi ham keldi. Lekin bu oniy tuyg‘u edi. Shamolday g‘uv etdi-yu, o‘tdi-ketdi. Tuyg‘ulari o‘sha onning o‘zida aqlga bo‘ysundi. Xauston boyning yuzi bir dam yorishgani, so‘ng nigohi yana sovuq tus olganini sezdi. «Bu odamni laqillatish qiyin», deb qo‘ydi o‘zicha.
— Lekin... — dedi u o‘smoqchilab.
— O‘sha «lekin»dan boshlasangiz durust edi gapni, — dedi boy.

— Bir-ikki yumushni sizning yordamingizsiz bajarish mumkin emas. Endi ochiqroq tushuntiray: Afg‘onistonning yangi amiri nodonlik qilib Leninga xat yuboribdi. Rossiyaga do‘st bo‘lish niyati bor. Avvalgi amir Farg‘onadagi islom lashkarlariga xayrixoh edi. Bunisi aksi bo‘lib chiqdi. Agar Leninning choparlari Kobulga yetib borsa, Buxoroning Toshkentga yurishiga ishonch qolmaydi. Ikki amir bir yoqadan bosh chiqarsa, nur ustiga nur bo‘lardi. Bugun Turkijroqo‘mda Afg‘onistonga boruvchi elchilar nomzodi tasdiqlanishi kerak. Biz elchilarning yo‘lga chiqishini kechiktirishimiz shart. Ishning bir tomonini pishitganmiz; ular orasida ishonchli odamlarimiz bor. Eng muhimi, elchilar orasida yerli millat vakillari bo‘lmasin. Fikrimni anglagandirsiz?
— O‘zbeklardan kim borarkan?
— Asadulla Mir’alam. Eski tanishingiz. Yanglishmasam, «Ulamo» jamiyati uni o‘limga hukm qilgan edi. Hukm ijrosi cho‘zilib ketmadimi?
— Hukmdan qochib qutulmas. Lekin... u bormasa, boshqasini yuborishar?
— Biz esa vaqtdan yutamiz. Afg‘oniston amiriga ular emas, avval biz ro‘para bo‘lishimiz shart.
— «Biz» deganiniz kim?
— Ma’zur tuting, so‘zdan adashdim. Men «siz» demoqchi edim. Turkiston a’yonlari nomidan amir bilan siz muzokara yuritasiz. Amirga bolsheviklar bilan yaqinlashuvning zarar ekanini aytib, ishontirish kerak.
— Mulohaza qilib ko‘rishim lozim buni...
Xauston, «ha, albatta», deganday bosh liqillatib qo‘ydi.

Mirkomilboy o‘n yettinchi yilning bahorida, Xauston niqobini yechib, asl qiyofasiga kirgandan beri bir narsani ko‘p o‘ylaydi: bu odam «avag‘amning avag‘asi, umurtqamning sho‘rvasi»dan battar bo‘laturib, Turkiston taqdiri uchun buncha qayg‘urmasa? Ikki yil avval xuddi shu uyda Xauston bu savolni o‘rtaga qo‘yib, o‘zi javob qilgan edi. Mirkomilboy uning so‘zlarini yaxshi eslaydi: «Biz yurtimizni Buyuk Britaniya deb ataymiz. E’tibor qiling: Bu-yuk Britaniya! Siz Buyuk Turkiston sultonligi bunyod etmoqchi ekansiz, nechun biz ko‘mak bermaylik? Niyatimiz beg‘araz, ishonavering. Shubhalanishingiz o‘rinli, bir davlat ikkinchisiga bemaqsad yordam bermaydi. Turkiston, mening nazarimda, mana shu dasturxonday to‘kin. Maqsadimiz kamtarona — iltifot etgan choqlaringizda shu dasturxondagi ne’matlardan bahramand bo‘lish. Biroq biz dasturxoningizga quruq kelmaymiz: pilla olamiz — shoyi beramiz, paxta olamiz — gazlama beramiz, mashinalar beramiz. Mana, janobi Mirkomilboy hoji korxonasiga bizning mashinalardan o‘rnatsa, o‘n hissa kuchayadi. Bu yaxshimi yo yomonmi?» Ha, Xauston shunday deb ishontirmoqchi bo‘lgan edi. Tan olish kerak, ishonishgan ham edi. Keyinroq loyqa suv tinib, ariq tubidagi haqiqat ko‘rindi. Savolga javob juda oddiy edi: Turkistonni Rossiya qo‘lidan tortib olib, Angliyaga tobe qilish. Mirkomilboyning buni anglab yetishi uchun ko‘p fursat talab etilmadi. U buni anglab yetgani bilan sir boy bermadi, arqonni uzun tashladi. Boy boshqa narsaga hayron: «Turkiston qo‘ymidiki kim yetaklasa ketaveradigan. Tobe bo‘luvimizga nima uchun qattiq ishonishadi bular?» Mirkomilboy hozir ham shu savol atrofida aylanib, Xaustonning asl maqsadini tushunmoq istardi. Angliyaga, o‘g‘illari huzuriga olib borishga va’da qilishi — qarmoq uchidagi chuvalchangdek gap, Mirkomilboy nodon baliq emaski, bu qarmoqqa ilina qolsa. Afg‘onistonga borish, amir bilan yuzma-yuz bo‘lish Turkistonga nima naf beradi? Hoji shuni anglab yetishi kerak. U hozir ming o‘ylagani bilan bari bir aniq maqsadning ildiziga yetib borolmaydi. Chunki Afg‘onistondagi voqealardan u to‘liq boxabar emas. Amirning o‘z chodirida o‘ldirilganini, o‘rniga uchinchi o‘g‘il taxtga o‘tirganini biladi xolos. Angliya bilan urush boshlanib ketgani, bu urushda afg‘onlarni yengish qiyinlashib borayotgani, Hindistondagi g‘alayonlar inglizlarni ancha shoshirib qo‘yganidan bexabar.

Tulki ming bir hiylaga ega bo‘lsa ham, qopqonga tushib qoladi. Mirkomilboy tulki qismatiga sherik bo‘lishni istamaydi. Shu uchun o‘zicha ajoyib bir qarorga keldi:
— Janob, mening yurtdan uzoqlashish niyatim yo‘q. Bu tuproqning pokizalanishiga umidim bor hali. Afg‘onistonga jo‘nashimni ma’qul ko‘rar ekansiz, mayli, siz aytgancha bo‘la qolsin. Ammo Kobuldan Hindistonga, undan Angliyoga yurishni rejangizdan chiqarib tashlang. Ishni bunday qilamiz: siz yurtingizdagi baobro‘ janoblarga yetkazing: o‘g‘illarim Hindiston orqali Kobulga kelsinlar. Vazifangizni ado etganimdan so‘ng, birgalikda Toshkentga qaytamiz. Ma’qulmi?
Xauston kulimsiradi.
— Biz uchun bundan oson ish yo‘q. Asadulla Mir’alam taqdirini birga ham etamiz. Men Toshkentdan chiqib ketaman. Sizni Buxoroda kutib olaman. Avvalgiday ishonchli odamlar bilan bog‘lanib turamiz.
Xauston bu yerdan shom qorong‘isida chiqib ketmoqchi edi. Shu sababli shoshilmadi. Ikkovlon «dunyoning ishlari»dan gaplashib o‘tirdilar. Bu til uchidagi dilkash suhbat edi. Aslida har birining xayoli boshqa gaplar bilan band.
Mirkomilboy, garchi safarga rizolik berib qo‘ygan bo‘lsa-da, Xaustonning yashirin maqsadlarini izlardi.

Xauston esa uy egasining makkorligiga ham qoyil qolib, ham g‘ashi kelib o‘tirar edi. Xauston umrining anchasi Sharqda o‘tdi. Kerak paytida gadoga hamtovoq bo‘ldi, keragida manman degan boylarning burnidan ip o‘tkazib istagan yo‘rig‘iga soldi. Ko‘pni ko‘rdi, ammo Mirkomilboydayini ko‘rmadi. Bu odamni hatto ChK ham yo‘q qila olmadi. U yoqda muxtoriyatchilar, bu yoqda osipovchilar, tvochilar badnom bo‘lib ketdilar. Manman degan siyosatchilar, rahnamolarning biri avaxtada chiriyapti, biri sarsonlikda yuribdi. Hoji esa suvdan quruq chiqdi. Uning Qo‘qonga borganini, bu yerda Osipov bilan aloqada bo‘lib turganini juda oz odam bilardi. Biladiganlarning ham og‘zi mahkam edi. Xauston yuragida bir og‘ir dard bor edi: u sharqliklarni odam o‘rnida ko‘rmas, uning uchun eng og‘iri — buni oshkor eta olmas edi. Kasb-kori shunga majbur qilardi. Tagi past odamni ko‘pchilik orasida ulug‘lab, «nasli toza aslzoda» ekanini isbotlagandan, tug‘ma ahmoq odamning «behad o‘tkir zehni» haqida gapirgandan keyin haromga qo‘l urganday ijirg‘anardi. Uning yuragidagi dardlar yurtiga yo‘llangan maktublarga ko‘chardi, Toshkentda boshpana topgan o‘zga xorijiylar bilan suhbatlarda picha forig‘ bo‘lardi.
Lekin istisno tariqasida ayrim odamlarni yoqtirib ham qolardi. Mirkomilboy nomi ana shu kichik ro‘yxatga kirgan edi. Boy faqat oyoq ostiga qaramasdan, uzoqni ko‘zlardi. Uzoqni mo‘ljal qilganlar, Xaustonning nazarida o‘tkir mulohazali bo‘lishadi, bular bilan ish pishitsang qoqilmaysan. Xauston o‘n yettinchi yil voqealarida bu odamning qo‘llagan yurishlariga besh ketdi. U hokimiyat uchun kurashgan jamiyatlarga hotamtoylik qildi. Ammo o‘zi hokimiyatga intilmadi — chetda turdi. «Men boyman, men hukmdor bo‘laman», deganlarning nechtasi in-iniga kirib ketdi. Hokimiyat bolsheviklardan tortib olinganda ham bu hoji davlat boshiga intilmasdi. Ikki zavodni uch, uchni to‘rt qilardi. Pul buning qo‘lida bo‘lgandan keyin hokimiyat boshlig‘i kimning nog‘orasiga o‘ynardi? Pul qayoqqa oqsa — baxt shu tomonga oqadi. Mirkomilboy buni boshqalardan ko‘ra yaxshiroq bilardi. Xauston uning shu ziyrakligiga tan berardi.

Mana hozir ham uning javoblargia lol qolib o‘tiribdi. Xauston bu yerga kelishida aytadiganlarini ming taroziga solib ko‘rgan, Mirkomilboyning tuzoqni izlab qolishini ham hisobga olgan edi. O‘ylay-uylay Angliyaga, o‘g‘illari huzuriga borishni tuzoq o‘rnida ishlatishga qaror qildi. O‘ylagani to‘g‘ri bo‘lib, hoji ilindi. Shu sababli ham Xauston uning shartiga ko‘na qoldi. «E, boy, — deb o‘yladi u, — makrning ham chegarasi bor. Xaustonni laqillatadigan sharqlik hali dunyoga kelmagan. Sen yurtni to‘rqovoqdagi bedana deb o‘ylaysan shekilli. Bugun to‘rqovoqni Peterburg qo‘lidan olib bizga in’om etmoqchisan. Lekin bilib turibman, uni ertaga Istambulga uzatishdan toymaysan. Buyuk Britaniya bog‘idagi to‘rqovoqlarning birida Hindiston, ikkinchisida Eron, uchinchisida Afg‘oniston sayrab turibdi. Xotiring jam bo‘lsin: Turkiston ham ular yonida umrbod qoladi. Angliya qudrati qayoqda-yu, sening xomxayoling qayoqda!..»
Xauston shomda o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Uni hovligacha kuzatib chiqqan Mirkomilboy xayrlashish uchun uzatilgan qo‘lni olib, darrov qo‘yib yubormadi.
— Janob Xauston, siz o‘g‘illarimning taqdirini pesh qilib, bu o‘yinni yutdim, desangiz yanglishasiz. Mening o‘g‘illarimdan ko‘nglim to‘q, ular xor bo‘lmaydilar. Nazarimda, afg‘on amirini yo‘ldan qaytarish sizga juda zarur. Buning uchun o‘g‘illarimni garovga qo‘yishdan qaytmadingiz.
Xauston ishtoni yirtiqligi ma’lum bo‘lib, siri ochilgan odamday shoshib qoldi. E’tiroz bildirmoqchi edi, boy og‘iz ochirgani qo‘ymadi.

— Men amir bilan muzokara yuritishga tayyorman. Ammo bilib qo‘ying: o‘g‘illarimni Kobulda ko‘rganimdan keyingina ishga kirishaman. «Mirkomilboy qo‘rqyapti», deb o‘ylamang. Nimadan qo‘rqaman, bir boshga bir o‘lim. Xohlasam, siz aytganday Angliyoga jo‘navorishim ham mumkin. Sizning boylaringizdan kam emasman. Ammo... — hoji tin oldi, — men umrim bo‘yi ko‘p narsalar bilan savdo qilganman. Foyda tushadigan joydan qaytish yo‘q. Lekin... yurtimni savdoga qo‘yishni sira o‘ylamaganman. Shu fikr xayolimga kelgan bo‘lsa, kalomullo ursin. Endi men bilan ish yuritganingizda shularni hisobga olib qo‘ying...
Mirkomilboy shunday degach, mehmonning qo‘lini bir siltab, qo‘yib yubordi. Xauston tang qotdi: bu o‘sha, o‘zi bilgan boymi? Uning zehniga yuqori baho bergan edi, ammo bu darajada bo‘lishni kutmovdi. Chindan ham boy bilan endi teppa-tengiga muomala qilishi kerakmi? Ba’zan shunaqa yon bosishga ham to‘g‘ri keladi. Nachora!
Muhiddin Xaustonning orqasidan soyadek ilashib, Eskijo‘vagacha bordi. Mehmon izvoshga o‘tirgandan keyin bir oz sabr qildi-da, so‘ng izvosh kira qilib, uning izidan jo‘nadi. Xaustonning uyiga xojasi bilan ketma-ket yetib bordi.

Unga qarab turib, Xauston o‘zicha mamnun bo‘ldi. Bu ayiqdy yigitni Qo‘qonda Ergashning changalidan tortib olgan edi. Hamma Qo‘qon dardida yurganda bu yigit Ergashga atalgan qiz bilan ovora bo‘libdi. Qo‘rboshining qahriga uchragan odamning birontasi shu paytgacha tirik qolgan emas. Muhiddinning qismati ham shu bo‘lardi. Baxtiga shu inglis oraga tushdi. Mana bir yildan oshdi, Muhiddin xizmatlarini beminnat ado etib yuribdi. Nechta odamning kallasini olib bir tuki qilt etmagan bu yigitga qarab turib, ba’zan Xaustonning yuragiga qo‘rquv oralardi: bu xumday kalla ichida nima xayol borligini qaerdan bilsin? Otasini chavaqlashdan toymaydigan odamdan har narsani kutish mumkin. Shu sababli ham Xauston unga hamisha yumshoq gapiradi. Ko‘nglini og‘ritmaslikka harakat qiladi. «Cho‘pni xor tutma, ko‘zingga sanchilur», deb bekorga aytmaganlar-ku, axir!
Ko‘rinishi qahrli bo‘lgan bu inglisning yaxshi muomalada yurishi Muhiddinga ta’sir qilgan edi. U Ergash qo‘rboshining odam bolasi bajarishi mushkul bo‘lgan yumushlarigacha eplab kelardi. Ammo yaxshi gap eshitmasdi. Qo‘rboshi juda erib ketgan taqdirda: «Obbo zang‘ar-e, boplabsan», deb qo‘yardi. Xizmatlarining oqibati nima bo‘ldi — jonini bitta qizga olmadi. Bu inglisni Xudo yetkazdimi, bilmaydi, har holda shu odam bo‘lmasa bitta qizning oh-vohiga jonini tikib, bu dunyodan ko‘z yumib ketaverardi. Muhiddin Xaustonni avval xaloskorim deb sig‘ingan bo‘lsa, endi uni avliyoday aziz ko‘rardi. Yaxshi gap bilan ilon inidan chiqadi, deyishadi. Buni qarangki, yaxshi gap bilan kallakesarning ham yuragini zabt eta olish mumkin ekan.
   

Muhiddin uy ostonasida to‘xtab, amr kutdi. Kutilmaganda Xauston yonidan joy ko‘rsatib, «o‘tir», dedi. Muhiddin chang etigi bilan gilamni bosib o‘tib, ko‘rpachaga chordana qurdi. U har safar shunday qiladi. Har safar Xaustonning g‘azabi keladi. Ammo indamaydi: gilam jondan aziz emas-ku!
— Bir yumush bor, — dedi Xauston. Muhiddin unga baqrayib tikilib qaradi. Bu qarashga inglis dosh berolmay nigohini chetga oldi. — Bir odamning do‘ppisi kerak.
— Shuning o‘zimi! — dedi Muhiddin yayrab jilmayib. — Qo‘limdan kelmaydigan ishmikan, depman. O‘sha odamni ayting, boshini olib kelay, do‘ppisini o‘z qo‘lingiz bilan oling.
— Sen Xudo yarlaqagan odamsan. Olloh yomonlarning jonini sening qo‘ling bilan oladi. U dunyo-bu dunyo kam bo‘lmaysan. Shu ishni qilganingdan so‘ng, istasang, uch-to‘rt kun Farg‘onangga borib kel, keyin olis safarga jo‘naysan.
— Farg‘onada menga nima bor, xo‘jayin, siz qaerda bo‘lsangiz men ham shundaman.
— Qoyilman, senga. Qulog‘ingga quyib ol: Mirobod mahallasiga borasan. Asadulla Mira’lam deganni topasan. Uyi boloxonali deyishadi. Boloxonasida dahriy tomoshalar ko‘rsatarkan, topishing oson bo‘ladi. Ammo ehtiyot bo‘l: ovoz chiqmasin. Bolsheviklarning kerakli odami u. Do‘ppisini olishga urinma. Kuli ko‘kka uchsa ham mayli. Undan nom-nishon qolmasligi kerak. Bu ishni qoyillatganingdan keyin Mirkomil hoji otang bilan safarga jo‘naysan.
   

Muhiddin, angladim, deganday o‘rnidan turib, qulluq qildi. Belbog‘i orasidn oshiq olib, «gardkam!» deb gilamga tashladi-da: «Yo Jamshid, nafasingdan!» — deganicha tepdi. Oshiq yumalab borib olchi turdi. Xauston kulumsiradi. Muhiddin har safar shunday qiladi. Har safar oshiq olchi turgach, ko‘ngli xotirjam bo‘lib, xizmatni ado etishga jo‘naydi.
U oshiqni olib, o‘pib qo‘ydi-da, yana belbog‘iga qistirib, Xaustonga qaradi.
— Xo‘jayin, picha aqcha kerak.
Xauston uning maqsadini darrov fahmladi; u pulni oladiyu Kallaxonagami, Langargami boradi. Oshiq tepib, avval atayin yutqizadi, keyin qimorbozlarning xonumonini kuydirdi. Keyin qarzga botgan, xotini yoki qizini yutqazgan besh-olti chapanini ishga soladi. Bir falokt bosib ish pachava bo‘lsa ham shularning o‘zi balogardon. Mol egasiga o‘xshamasa xarom o‘ladi, deganlaricha bor. Muhiddin ehtiyotkorlikda xo‘jasidan qolishmaydi. Xauston mana shunisidan mamnun.