— Ollohning irodasi, — dedi u bepisandlik bilan.
— Erkaklarning kamligi... balki shundandir?
— Yo‘q, bundan emas. Erkaklar muhoribada...
Mirza Qandilxonning bu holda, bu ohangda gapirishi Asadullaning g‘ashini keltirdi. Jilovni tortib, otini to‘xtatdi. Mirza Qandilxon: «Nima bo‘ldi?» — deganday unga bir qarab qo‘yib, yo‘lida davom etaverdi.
«Qishda qor yog‘ishiga, yozda oftob chiqishiga odamlar ajablanishmaydi, — deb o‘yladi Asadulla. — Xuddi shuning kabi inson bolasining xoru xaroblik ila o‘lishiga, besabab, bemaqsad qirilishiga ham ajablanishmasa, ajablanish nima ekan, dahshatga tushishmasa, faryod urishmasa...
Erkaklar muhoribada... Butkul yumushlar shu kasalmand, shu ayol, shu bola-baqra bo‘ynida. Oila boshlig‘i ne sababdan ketdi, bilishmaydi. Odam odamga yov, qabila qabilaga, yurt yurtga... Qachon barham topadi bu? Bola otasi bilan, juvon eri, ona o‘g‘li bilan shod-shodon yashaydurgon davru davronlarga yetishuv baxti qachon yuz ochadi?..»
Toshli yo‘lda ot tuyoqlaridan chiqqan ovozlar aks-sado beradi. Asadullaning nazarida bu dara, bu toshlar odamlarga faryod bilan murojaat qilayotganday: «Ey, muxtalif odam bolalari, — deyayotganday go‘yo, - na uchun siz bu qadar bir-biringizga dushman bo‘ldingiz? Tokaygacha bir-biringizga dushmanlik va haqorat nazari ila boqajaksiz. Tokaygacha hayoti ijtimoiyaning yo‘llarina darbadar bo‘lajaksiz?! Yo‘q, bu fikringizdan qaytingiz. Bu hobgohlaringizdan chiqingiz, bu mutaassiblik, bu jaholatingiz chodirin uloqtiringiz! Bir kun kelur, bu qilmishingiz, badkirdorlig‘ingizdan pushaymon bo‘lajaksiz. Lekin so‘ng o‘ngaajagingiz foyda bermas.

Na ko‘rdi dunyoda inson buzuq bu ixtilofindan,
Tug‘ildi turli sho‘rishlar maishat ixtilofindan.
Bo‘lib bir-birga dushman kun kechurdi, ko‘rmadi rohat,
Qirildi, mahv o‘ldi, kechdi ulfat ittifoqindan.
Oyildi molu sarvatdan xarif o‘ldi shaqovatga,
Yiroq ketdi adolatdan hama millat xilofindan...»

Toshlar tuyoqlar zarbidan jaranglaydi. Go‘yo faryod qiladi. Tili bo‘lganda edi bu toshlarning. Faryodiga inson bolasi chidash bera olarmidi? Ne qirg‘inlarni, ne adolatsizliklarni ko‘rmagan bu toshlar. Afsuskim, ularning zaboni yo‘q. Bo‘lganda edi, shubhasiz, Asadulla xayolidan o‘tgan gaplarni aytardi. Balki undan ziyoda qilib, inson bolasining yuragini poralaydigan qilib aytardi. Afsus, ming afsus, tili yo‘q...
Agara bu yo‘llar harb-zarb emas, faqat xolis niyatli elchilar yo‘li bo‘lsa edi, olamning kulgisi, qahqahasi o‘zgacha yangrardi. Bu toshlar faryodining unini o‘chirib, bag‘riga singdirib, yashirib yuborardi.
Tahlikali, tog‘li-toshli yo‘llarni ortda qoldirgan karvon shunday birodarlik, yaxshilik yo‘lini ochib borayotgan bo‘lsa ne ajab!

III b o b
TAHLIKA VA UMID

1

Lord Chelmsford Ravalpindidagi sulh natijalarini batafsil eshitib, jahl bilan qo‘l siltadi.
— Sharmandalik, — dedi u bo‘g‘ilib, — bu sharmandalik tamg‘asi uzoq vaqt unutilmaydi. Bu sharmandalik uchun Gamilton Grant bilan lord Chelmsfordni ayblashadi, ha, unutmang buni!
— Ser, aybnomangiz noo‘rin, — dedi Gamilton norozi ohangda. — Birinchidan, avval ham Afg‘onistonga ikki karra qo‘shin tortib, maqsadga erisholmaganmiz. Ikkinchidan, bu sulh bundan ham sharmandaliroq bo‘lishi mumkin edi. Mahmud Tarzining kelishiga norozilik bildirib yaxshi qildik. Muzokarani u yuritganda... bu sharmandalik holva edi.
— Shundaymi? — Chelmsford unga o‘qraydi. — Uning qobiliyatini shu darajada yuqori qadrlaysizmi? Hind muhojiri-chi? Oti nima edi?
— Abdul G‘ani.
— Ha. Uning muzokarada ishtirok etuviga qanday yo‘l qo‘ydingiz? U beto‘xtov qamoqqa olinishi kerak edi.
— Ser, bu mumkin emas, axir u rasmiy vakola a’zosi, qolaversa, u Hindistonda g‘ayri ishlarda ayblanmagan. Aksincha, Habibulloxon shunday ayb bilan qamoqqa olgan.
— Habibulloxonning fahmi yetgan ishga sizning aqlingiz kaltalik qilibdi-da?
— Ser, istagan diplomatingizdan so‘rang, bu ishda biz yutdik. Hayronman, Afg‘onistondan buncha qo‘rqib qolgansiz?
— Qo‘rqib? — Chelmsford jahl bilan teskari qarab oldi. — Siz pashshadan qo‘rqasizmi, Gamilton? Ha, qo‘rqmaysiz. Lekin g‘ing‘illashiga toqat qilolmaysiz. Afg‘oniston men uchun bir pashsha, bilib qo‘ying. Shunday biqinimizda g‘ing‘illashiga chidolmayman.
— Xotirjam bo‘ling, ser, iqtisodiy qamalga Afg‘onistondan kuchliroq davlatlar ham bas kelolmaydi.

— Qamal dedingizmi? Qiziq... qamal deganda chor-atrofdan o‘rab olish tushunilardi. Afg‘onistonning shimoldagi darvozasi langa ochiq tursa ham qamal deyilaveradimi? Yanglishmasam, rus elchilari Kobulga yaqinlashib qolganlar? Gamilton, mening gapim esingizdami?
— Esimda, ser, biz hamma choralarni ko‘rdik. Elchilar aylanma yo‘l bilan yurib, ko‘p vaqt yo‘qotishdi. Hammasi reja bilan boryapti. Biz qo‘ygan odam ishni puxta yurityapti. Elchilar orasida parokandalik bor. Amir bilan bir qarorga kelisha olishmaydi. Ulardan oldinroq Kobulga yetib kelgan Turkiston arboblari amirning fikrini o‘zgartirib yuborishadi.
— Gamilton, men sizga qoyilman: boshingizga kelgan har bir bema’ni orzuni haqiqatday gapira olasiz.
— Bu bema’ni orzu emas. Aniq bo‘ladigan ish.
— Bo‘lmasa-chi?
— Unda so‘nggi choraga o‘tamiz. Afg‘onistonga kelgan har bir elchi bu tuproqda umrbod qoladi.
— Terrormi?
— Nimaga? — Gamilton ayyorlik bilan kulumsiradi. — Afg‘onistonda nima ko‘p, kasallik ko‘p, dordan qochgan kallakesar ko‘p... Shu maqsadda Xaustonning Kobulda qolgani ma’qul. Siz uning qaytishiga ijozat bergan ekansiz?
— Kobulda qola tursin, deysizmi? Yaxshi. Qolsin. Elchilarning Kobulga sog‘-omon yetib kelishi — uning ham aybi. Ayblaringni birgalikda yuvinglar. Toshkentlik boyning o‘g‘illari Kobulga jo‘nadimi?
— Ha, ser. Ular otalari bilan Toshkentga qaytib, biz uchun ishlashadi. Xauston mana shu ishni juda yaxshi o‘ylabdi.

«Mening ko‘nglumki gulning g‘unchasidek tah-batah qondur. Agar yuz ming bahor o‘lsa ochilmog‘i ne imkondir», deganlaridek, Ravalpindidagi sulhdan so‘ng Mahmud Tarzining ko‘ngli xuftonligicha qolaverdi. Hatto bu tong amirni yo‘qlashni ham kanda qildi. Muhtasham xonasiga, xonani chirmab olgan yolg‘izlikka bandi bo‘lib o‘tirdi. Uzoq o‘tirdi. Aqlini tanib ko‘rgan begona yurtlarni esladi. Qorinlari to‘q edi. Muhtojlik ularga yaqin yo‘lamasdi. Biroq odam bolasi jig‘ildon bilangina tirik emas ekan. Uning kindik qoni Afg‘onistonga to‘kilmagan bo‘lsa-da, yuragi shu tomon talpinardi. Otasi uni g‘azal mulkiga boshlab, nuktadonlik ilmiga oshno qilaman deganda, xayoli uni o‘zga olamga chorlardi. Otasi unga ko‘p tanbeh berdi. U esa farangi lisonini o‘rgandi. Farangi adiblarini forsiyga o‘girdi. Farangi inqilobchilarini o‘rgandi. Otasi g‘azaliyotning nafisligini unga yuqtirmoqchi bo‘ldi. U esa she’riyatga isyonkorlik ruhini olib kirdi.
Bir kuni otasi umidlari singan odam ahvolida undan gina qildi:
— Seni nuktadon shoirlar qatorida ko‘rmakni orzu qilib edim.
— Nuktadonlik oliy xislat, — dedi Mahmudbek otasiga, — ammo yurtni ko‘ngil ishqi haqidagi g‘azallar bilan ozod etib bo‘lmaydi. Yurtni ozod etmoq uchun xalqni jaholat uyqusidan uyg‘otmoq kerak. Buning uchun faqat isyonkor she’r darkor...
Otasi bosh chayqadi-yu, indamadi. Yurtdan quvilgan, yurt sog‘inchi vujudini kemirib tashlagan shoir o‘g‘lining fikri to‘g‘ri ekanini tushunardi. Tushunardi-yu, o‘g‘li tahlikali yo‘l tanlaganidan bezovta edi.
Dunyo tasodiflarga to‘la. Ammo quvg‘in qilgan zulmkor bilan quvg‘indagi bechoraning bir vaqtda olamdan ko‘z yumishi kamyob hodisa. Afsus shuki, otasi amir Abdurahmonxon joni uzilganini bilmay ketdi. Amirdan bir kun, boringki, bir soat keyin ko‘z yumganda ham armoni qolmas edi bu dunyoda.
Mahmud Tarzi jon talvasasidagi otasining mo‘ltillagan ko‘zlarini, so‘nggi nafasida bu ko‘zlardan chiqqan ikki tomchi tiniq yoshni unutmaydi. Bu — armon, bu — ayriliq, bu — hijron ko‘zyoshlari edi. Bu yosh ko‘zdan emas, balki yurakning tub-tubidan, yurt sog‘inchi yashiringan yeridan chiqqan edi. Bu ko‘zyoshlari o‘shanda go‘yo cho‘qqa aylanib Mahmudbekning qalbiga to‘kildi. O‘shandan beri bu tomchi-cho‘g‘lar bot-bot uyg‘onadi, uni qiynoqqa soladi.

Ravalpindagi sulh natijasini eshitib shu ko‘yga tushdi.
Hojib kirib, amir yo‘qlayotganini aytganda ham o‘rnidan turgisi kelmadi. Bari bir borishi lozimligini bilib, noiloj xonasidan chiqdi.
— Bunday saodatli tong kunda otavermaydi, — dedi amir gina ohangida. — Sizning muborakbod etmagingizga zor bo‘ldik.
— Uzrliman, amir sohib, — dedi Tarzi undan ko‘zini olib qochib, - tobim yo‘qroq...
— Olloh saqlasin, — amir shunday deb, qaynotasini ikki yelkasidan ushlab, ko‘ziga tikildi. — Dilingiz bir nimadan aziyat chekdimi?
— Ha, amir sohib... Xudodan yashirmaganni bandadan yashirmayman: sulhdan ko‘nglimga aziyat yetdi.
— Sulhdan? Ajab... Ingliston bizga yon bosdi, bundan quvonmoq o‘rniga...
— Amir sohib, fikri ojizimcha, Ingliston bizni chalg‘itgan, laqillatgan. Hamonki sarhadlarimizni o‘zimiz belgilamas ekanmiz, ozodligimiz, mustaqilligimiz qayda qoldi? Ular afg‘on amirlari taxtga o‘tirar choqlarida bir oz erkalik qiladilaru, yana oyog‘imizga bosh urib keladilar, deb ishonib qolishgan. Bu uchun sizga olti oy fursat berishibdi. Nahot anglamadingiz?
— Men olti oydan so‘ng bosh urib borarkanmanmi? Men-a?!
Amir xona bo‘ylab asabiy yura boshladi.
— Yov makrini yolg‘on yashiradi. Sulhga ishonmaslik kerak. Hindistondagi g‘alayonlarni bostirib, so‘ng yana bizga hujum qilmaklari aniq.
— Bu fursatda biz qaddimizni o‘nglab olajakmiz. O‘rusiya orqali Farangistonga chiqamiz. Almoniyaga yetamiz. Ingliston hali ko‘p pushaymon yeydi, ha!
   

Omonulloxon shunday deb, yana qaynotasi ro‘parasida to‘xtadi:
— Sho‘ravi Rusi yo‘llagan vakola qachon yetib keladi?
— Bir haftalik yo‘l qoldi chamamda.
— Bir hafta... Menga yetkurgan daraklariga inonsam, ular orasinda noittifoqlik mavjud emish. Bir-birlariga-da izzat yo‘q emish?
— Ular mashaqqat ila olis yo‘l bosib kelmoqdalar. Bunday ahvolda yaqin xesh-aqrobalar orasinda ham nizo ko‘tarilmog‘i mumkin. Xulosa chiqarishga oshiqmang. Bil’aks, ular bilan qay holda muzokara yuritmoqni fikrlang.
— Turkistondan tashrif buyurmish a’yonlar vakolasi ila muzokaralarni boshlasam-chi?
— Zinhor! Bunday qila ko‘rmang, amir sohib. Avval chin vakola so‘zlariga quloq tuting. Turkiston a’yonlari vakolasi hokimiyatga erisholmagan, yuragi zada. Ko‘ngulda qoralik mavjud bo‘lishi ehtimol. Ular sizni haq yo‘ldan og‘dirishi mumkin.
— Dono fikr. Men ular bilan... bir vaqtda muzokara boshlayman. So‘ng bir vaqtda tarozi pallasiga qo‘yaman.
Tarzi Qodir og‘a hazratning kecha amir huzurida bo‘lganidan boxabar edi. Shuning uchun kuyovining bu fikriga monelik qilmadi. Amirning miltig‘ida bir o‘q bo‘lgani holda ikki quyonni mo‘ljalga olish unda xavotir uyg‘otdi. Bo‘lajak muzokaralarda tushunmovchiliklar, ko‘ngilsizliklara yuz berishi mumkinligini sezib, afsuslandi.

3

Qodir og‘a hazrat Turkiston a’yonlari vakolasining sarvari Mirkomilboyning so‘zlarini tinglab, ajablandi:
— Qalandar jonini olmoqning nima zarurati bor edi?
— Vakola ichindagi kishimizni fosh qilib qo‘ymog‘i mumkin edi.
— Chakki bo‘libdi... Olloh rahmat qilsin. Islom yo‘lida shahid ketibdi, joyi jannatda bo‘lg‘ay.
— Inshaolloh... Endi muddaoga ko‘chsak.
— Xo‘sh?
— Amir huzuriga kirmagimiz, Buxoro amiri ila so‘zlashgan so‘zlarimizni yetkazmagimiz lozim.
— Nimalarni so‘zlashdinglar?
— Turkiston taqdirini.
— Xo‘sh?
Bu afg‘onning qo‘polligidan hojining ko‘ngli og‘ridi. Afsus, afsus, davru davronlar o‘zga. Yo‘qsa bu odamlar oldida past ketib o‘tirmasdi-ya! Ammo na iloj: «Yovga chiqsang, yarog‘li chiq, yolg‘iz chiqmay, hamrohli chiq», deganlar. Turkistonning yarog‘i ham, hamrohi ham shularmi endi?..
— Buxoro amiri Afg‘oniston amirining inglislar bilan yarashmog‘ini istaydi, — dedi Mirkobilboy alamini ichiga yutib.
— Xo‘sh? — dedi Qodir og‘a hazrat o‘sha-o‘sha sovuq ohangda.
— So‘ng birlashib, Turkistonni shakkoku kofurlardan tozalab, undan so‘ng inglislarga bas kelmoq maqsadga muvofiq deydi.
— Amir bunga ko‘nmaydi.
— Sabab?
— Turkistonni kufrdan holi etiluvidan Afg‘onistonga nima naf bor?
Mirkomilboy Qodir og‘a hazratning bu qadar surbetligini kutmagan edi. Inglislar Turkistonga ko‘p emas, yigirma besh yil hukmronlik qilish badaliga olam-olam aqcha sarfladilar. Ular oldida bu afg‘onlar nima bo‘pti? Na aqchasi bor, na yarog‘i. Bor-yo‘g‘i inglislar bilan yarashib turishi kerak, vassalom. Shunga shuncha nozu firoqmi?..

Mirkomilboy shularni xayolidan o‘tkazib g‘ijingan bo‘lsa-da, ichidagini sirtiga chiqarmadi.
— Jannatmakon amir Habibulloxonning niyatlari bo‘lak edi, — dedi u, o‘zini xotirjam tutishga harakat qilib. — Farg‘ona viloyatida jihodga ko‘tarilgan islom lashkarlariga muruvvat ko‘rsatib edilar.
— Hazrat amir Habibulloxon sarhadlarni birmuncha kengaytirmoqni orzu qilib edilar. Baqo gulshaniga barvaqt chorlandilar.
Bu gapni eshitib, hojining eti seskandi: «Ishtahalari chakki emas-ku?» deb o‘ylab, g‘ijindi.
— Hazrat amir Omonulloxonda bunday istak yo‘qmi? — deb so‘radi u zahrini sirtiga chiqarmay.
— Bu yolg‘iz Ollohga ma’lum.
Shu javob bilan amirning niyatlari boshqa ekani, hazratning saroyda mavqei baland emasligi ayon bo‘lib qoldi. Shu sababli Mirkomilboy uning oldida ko‘pam past ketmadi.
Qodir og‘a hazrat savlati kelishgan bu odamning o‘ziga pishiq-puxta ekani, Turkiston a’yonlari har narsaga laqqa tushavermasligini fahmladi. U faqat bir narsaga tushunmadi: Turkistonning Inglistonga sotilgani, bu ish o‘ngidan kelmay, a’yonlarning Afg‘onistonga yuz tutganlarini bilganda vakolaning tavba-tazarru, yalinish-yolvorishlar ila murojaat etmoqlarini kutgan edi. Vakola sarvarining o‘zini tutishiga qaraganda ular yalinib emas, taklif bilan kelishgan. Agar chindan shunday bo‘lsa Afg‘onistonning xudodot yurtligi qayda qoldi? Qodir og‘a hazrat yana boshqa narsaga: muzokarani arkoni din vakili emas, e’tiborli boy yuritayotganiga hayron bo‘ldi.
Qodir og‘a hazrat shu muammolar chohida garangsidi. Shunga qaramay, amir huzuriga yo‘l olib, uni Turkiston a’yonlari vakolasi bilan muzokara yuritishga da’vat etdi: «Chiqmagan jondan umid», deb o‘ziga-o‘zi taskin berdi.
Kecha bo‘lib o‘tgan bu suhbatdan Tarzi xabar topgan edi.
Amir Habibulloxon: «Bular devor emas, quloq», deb bejiz ta’kidlamagan ekan...

IV b o b
KOBUL

1

Bodi Osiyo, Chovg‘ul, Ko‘hi Hashtro‘ va nihoyat, Qozi qal’a... Kobulga kiraverishdagi so‘nggi rabot, so‘nggi manzil. Oltmish yetti xatarli kecha, oltmish yetti tahlikali kunduz ortda qoldi. Kutilmagan hodisalar, diydor va ayriliqlar, shubhalar, muammolarga boy bo‘lgan oltmish yetti kun xotiraga, o‘tmishga hijrat qildi. Ularni sehrli ohanraboday o‘ziga tortgan Kobul, ana, qo‘l uzatsa yetguday bo‘lib, ro‘paralarida turibdi. Necha-necha sarkarda tig‘ sanchmadi bu shaharga. Necha-necha qirg‘inlarni ko‘rmadi bu shahar. Qilich yalang‘ochlagan sarkardalar shaharni mahv etish yo‘llarini balki xuddi shu yerda turib o‘ylashgandir? Hammasi moziyning qora chodiri ortiga yashiringan edi. Amirlar, sarkardalar kelaverdi, ketaverdi. Ko‘hna shahar esa tirik. Har bir qonli jangdan so‘ng qaddini ko‘tarib, jarohatlariga xalq ko‘z yoshlaridan malham qo‘yib, davolab, muazzam kunlarga yetishish ilinjida yashayverdi, yashayverdi... Shaharni balki ana shu nurli umid yillarning nafasi, temir tirnoqli panjalaridan omon saqlab, shu kunlarga olib kelgandir?
Yer yuzida ko‘hna shaharlar ko‘p. Hammasining bag‘rida urushlar qoldirgan behisob tamg‘alar bor. (Bunday tamg‘alari bilan kullar ostida qolib ketgan shaharlar qancha ekan?) Insoniyat vahshiyligining ramzi bo‘lmish bu tamg‘alarga barham berish fursati yetmadimi? Odamzod izida faqat mozor qoldirmay, yaxshilik chechaklari unuvchi gulzorlar qoldirish pallasiga kirmadimi?
Asadulla Kobul yaqinida shularni o‘ylardi.
Uning yonida turgan Shuvalov esa beshikast yetib kelishganidan ham xursand, ham xavotirda edi: «Demak, amir bilan muzokara yuritayotganda boshlanadi», degan xayol uning tinchini oldi. Endi: «Safimizdagi g‘anim kim ekan?» — deb bosh qotirmasdi. Uni bilardi. Ammo arqonning bir uchini ushlab, barcha g‘alamisliklarni boshqarayotgan odamlar uning uchun noma’lum edi. Buni aniqlamay turib, bir ishga kirishish mumkin emasdi.
Qozi qal’aga chodir tutilmaganidan, taom hozirlanmaganidan bildilarki, bu yerda tunamaydilar. Bir oz salqinlab, tashnaliklarini bosadilar, xolos.