— Sinelnikovani Xmarin qo‘shgan edi.
— Xmarin bilmagan. Yaxshi ko‘rardi uni, sezmaganmisan? Xonimchada ko‘p sir bor edi. Anqovlik qildik. Endi yangi xatarga ro‘para kelishni kutamiz... Boshqa ilojimiz yo‘q. Xauston shu yerda bo‘lsa... demak, Xasanxon hazrat ham yetib kelgan. Balki amir bilan uchrashgandir, a? Balki amir muzokarani shu hazrat bilan boshlab yuborgandir? Ha, ular yaqin yo‘ldan yurib, bizdan oldinroq yetib kelishgan. Ishlarimiz chatoq, og‘ayni...
Tong qorong‘isida murdalarni aravalarga ortib, qayoqqadir olib ketishdi.
Mirza Qandilxon kun yoyilganda qaytdi.
— G‘ulomkodirning janozasida ishtirok etuvimizga ruxsat olib bering. Jilla bo‘lmasa men boray, — dedi Asadulla unga.
— Sohib, biz kengashib, jasadni Choraymoqqa jo‘natdik. Sizning boruvingiz mutlaq mumkin emas. Erta tongda hazrat amir sohib yo‘qlaganlar.
— Erta tongda? Iydi qurbon tongida? Birgina menimi?
— Ha, birgina siz borasiz...
«Bu qanday muammo bo‘ldi?» deb o‘yladi Asadulla.
Tong otishiga hali ancha vaqt bor bo‘lsa-da, Kobul ahli uyg‘onib, namoz tadorigini boshlab yuborgan edi. Ko‘chalar jonlangan: «Iydi qurbon keldi, qurbonlik qiling, o‘g‘lini qurbonliq qilgan ul Halilulloh haqqi», deb jar solayotgan qalandarlar shahar tinchini buzishgan edi.
Asadullani Idgoh masjidiga boshlab keldilar. A’yonlar hali ichkari kirishmagan, aftidan, hamma amirning tashrifini kutar edi. Asadullani Mahmud Tarzi kutib olib oldinga boshladi. Masjid eshigi yaqinida, tarashaday ozg‘in Xasanxon hazrat bilan... Mirkomilboyni ko‘rdi-yu, beixtiyor taqqa to‘xtadi. Ular ham Asadullani tanishdi. Tanishdi-yu, ko‘p parvo qilishmadi. Asadulla Tarziga savol nazari bilan qaradi. U: «Hammasidan boxabarman», deganday bosh irg‘ab qo‘ya qoldi.
So‘fi azon chaqirmay turib, amir keldi. Jussasiga nisbatan oyoqlari kaltaroq, xarakatchan yosh yigit tez-tez yurib kelib, eshikka yetmay, to‘xtadi. Avval Xasanxon hazrat bilan Mirkomilboyning, so‘ng Asadullaning salomiga alik oldi-da, boshqa so‘z aytmay, ichkari kirib ketdi.

— Turkistonliklarning yonidagi kim? — deb so‘radi Asadulla masjidga kirayotib.
— Ul zot, Afg‘oniston hazratlaridan — Qodir og‘a hazrat deydilar.
Asadulla bu gapni eshitib, muammoning chigalini yechganday bo‘ldi.
Namozdan so‘ng Mahmudbek Tarzi Asadullani avtomobilgacha kuzatib qo‘ydi...
Xmarin nonushtadan keyin turib ketmoqchi edi, Asadulla uni to‘xtatdi.
— Kengashib olishimiz kerak, — dedi.
Shiyponda yolg‘iz qolishgach, bo‘lgan gapni bayon qildi.
— Demak, gumonim to‘g‘ri chiqibdi, — dedi Shuvalov o‘ychanlik bilan. — Demak, hazrat Kobulda... Mirkomilboyning paydo bo‘lishi qiziq. Makkaga boradi, deb eshitgan edim. Yo yo‘l-yo‘lakay kelganmikin?
— Makkaga Kobul orqali borilmaydi, Vitaliy Sergeevich, — dedi Xmarin.
— Mirkomilboyning o‘g‘illari ham Kobulda ekan, namozda birga bo‘lishdi, — dedi Asadulla. — Ularning Londondan bu yerga kelishi, otalari bilan uchrashishi tasodifmikin?
Shuvalov o‘ylanib qoldi. Ularni ta’qib etib kelgan muammolar tumani bu yerda quyuqlashdi. Amudaryoda, Karki yo‘lida pistirmaga duch kelganlarida ro‘paradagi xatarni aniq ko‘rib turgan edilar. Endi qanday ofatga, qachon duch kelishlarini bilmaydi. Unga bir narsa aniq: dushmanning rejasi puxta o‘ylangan. Har bir imkoniyat nazarda tutilgan. Hatto Mirkomilboyning o‘g‘illari bir maqsad bilan bu yerga keltirilgan. Shuvalovga ham, vakola hay’atining boshqa a’zolariga ham shu maqsad qorong‘i. Ular hozircha shu muammo ustida bosh qotiradilar. Farg‘onadan ham bir guruh vakil kelib, hazrat va Mirkomilboy qanotida birlashgani ularga hali noma’lum.
Shuvalov o‘ylay-o‘ylay, oxiri Asadullaga qaradi:
— Amirning niyatiga tushunmadim. Ularni nima uchun senga ro‘para qildi?
— Shunchaki bir-biriga ko‘rishtirish, deb o‘ylaysizmi? — dedi Xmarin bosh chayqab. — Yo‘q, bu yerda boshqa gap bor. Ular Qodir og‘a hazrat bilana birga bo‘lsa... bir shumlikni o‘ylashgan. Siz... namoz o‘qidingizmi?
— Ha, bo‘lak ilojim yo‘q edi.

— Siz? Hali namoz o‘qidingizmi? — dedi Ushinskiy hayratlanib. — O‘sha hazratlar bilan-a?
— Veniamin Samoylovich, o‘zingizni bosing. Namoz o‘qib to‘g‘ri qilganlar. Amirga shu kerak bo‘lgan. Buni nimaga tushunmaysiz? Amirga Turkistonni kofir bosib ketdi, degan vahimali gaplar yetmagan deysizmi?
— Amir ular bilan muzokara boshladimikin? — dedi Asadulla.
— Bundan ajablanmaslik kerak. Hali bolsheviklar Turkistonga uzil-kesil hukmronlik qilisha olganicha yo‘q-ku? — dedi Xmarin. — Farg‘onada islom lashkarlari, Orenburgda Dutov, Qizilqumda Ashxobod hukumati...
— Nikolay Zaxarovich, siz hali... bolsheviklarga ishonmaysizmi?
— Veniamin Samoylovich, mening ishonish-ishonmasligim hozir hech nimani hal qilmaydi, shunday emasmi? Men mavjud ahvolni eslatyapman. Bu vaziyat amirga ham ma’lum. Demak, har ikki tomon bilan ham gaplashaveradi. Buxoro amiri elchi yuborgan bo‘lsa u bilan ham muzokara yuritaveradi. Siz unga biz bilan gaplash, u bilan gaplashma, deyolmaysiz.
— Yo‘q, azizim, deyishimiz kerak, — deya Ushinskiy qo‘lini paxsa qildi. — Biz Rossiyaning, jumladan, Turkiston hukumatining haqli vakillarimiz. Na hukumatdan, na xalqdan vakolasi bo‘lgan qandaydir ulamolar bilan muzokara yuritishiga norozilik bildirishimiz shart.
— Men Veniamin Samoylovichni qo‘llayman, — dedi Shuvalov. — Duch kelgan ulamo bilan muzokara yuritaversa, amirning lafzi qoladimi? Xasanxon hazrat bilan Xauston xalqqa qarshi jinoyat qilishda ayblanadi. Buni amirga ma’lum qilib qo‘yish kerak.
— Habibulloxon Farg‘ona bosmachilariga yordam va’da qilib, elchi jo‘natgan ekan. Balki bu amirning niyati ham shundaydir. Biz bilan bir gapni gaplashib, ulamolarga boshqa va’da berar? — dedi Asadulla.
— Diplomatiya o‘yinida har narsa bo‘lishi mumkin, — dedi Xmarin. — Norozilik bildirish kerak, desanglar, mayli, bu ishni Asadulla Mira’lamovichga topshiraylik, Turkiston jumhuriyatining rasmiy elchisi sifatida janob Tarziga uchrashsinlar. Rasmiy norozilik xatini birgalikda yozamiz.
— Xasanxon hazrat bilan Xaustonni jinoyatchi sifatida bizning hukumatga topshirishlarini ham talab qilishimiz kerak.
Asadulla Mirza Qandilxonni chaqirdi-da, zudlik bilan xorijiya noziriga uchrashishi zarurligini aytib, «bu oqshom sardor sohib o‘zlari tashrif buyurajaklar», degana javobni eshitdi.

... Tarzi norozilik xatini o‘qidi-yu, darrov javob bermadi.
— Turkistonliklar sizlardan ancha avval yetib kelgan Kobulga, — dedi u bir ozlik sukutdan so‘ng. — Shu fursatga qadar hazrat amir sohib sizlarni kutmoqda edilar. Sizlar bilan muzokara yuritmoqdan o‘zga niyatlari yo‘q. Bunga men kafil. Iyd munosabati bilan Turkiston ulamo vakolasi mehmon qatorinda izzat qilinurdi va siz bunga ajablanmasligingiz lozimdir.
— Xasanxon hazrat bilan Xauston Turkistonda xalqning begunoh qoni to‘kilishiga sabab bo‘lishgan. Ularni tutib bizga topshirmog‘ingiz kerak, — dedi Shuvalov, Asadulla uni tarjima qildi.
— Bu mumkin emas, — dedi Tarzi. — Biz mehmonlarga ozor yetkurmaymiz. Odatimiz shunday.
— Odatingiz qiziq ekan. Ular bizni o‘ldirmoqchi bo‘lishdi, eshitgandirsiz? Ular bu fikrdan qaytgan deb o‘ylaysizmi?
— Bu fojeadan darak topdim. Bu bizning-da aybimiz. Sizlarni ihota etajak sovarlar ikki hissa oshirildi. Halovatingiz buzilmaydi sira. Darvoqe... Xauston deganingiz kim? Inglismi?
— Ha. Angliyaning Toshkentdagi ayg‘oqchisi. Ko‘p g‘alamisliklarni boshqargan. Fosh bo‘lishini bilib, bu tomonga kelgan. Uning Kobuldaligi aniq.
— Bunisi men uchun qorong‘i edi.
— Xauston forsiy lisonida-da, turkiyda-da birday yaxshi so‘zlaydi. Shakl-shamoyili, ism-sharifini ham o‘zgartirib olgandir, — dedi Asadulla.
— Uni Qodir og‘a hazrat, Xasanxon hazrat, Mirkomilboylarni kuzatib yurib, topish mumkin, — deb qo‘shimcha qildi Shuvalov.
— Buni aniqlaymiz, — dedi Tarzi, — inglis bizning mehmon emas, unga shafqat yo‘q.
Tarzining bosiqlik va ishonch bilan aytgan bu so‘zlari vakola hay’atidagi gumonni, norozilikni bir oz yumshatdi.
Tarzi miyig‘ida kuldi.
— Bugun iydi qurbon. Nima, Turkiston musulmonlari iydi qurbon namozini kanda qiladilarmi?..
— Bizga bu chorlov sinov bo‘lib ko‘rindi, — dedi Asadulla.
— Siz namozga chorlanib, amirning lutfiga erishdingiz.
— Amir bizni qachon qabul qiladi? — deb so‘radi Ushinskiy.
— Hazrat amir sohib avvalo safir sohib ila diydor ko‘rishadilar.
— Biz-chi?
— Veniamin Samoylovich, g‘azablanmang, diplomatiya qoidasi bu. Ishni elchi yuritadi.
— Bo‘lmagan gap. Biz yangi hokimiyat vakilimiz. Ishni yakka odam emas, ko‘pchilik hal qiladi. Aytib qo‘ying.

— Kerak emas, Veniamin Samoylovich...
— Yo‘q, tarjima qiling.
— Janoblari bir nimadan norozimilar? — dedi Tarzi, Ushinskiyning achchiqlanayotganini sezib.
— Nozir sohib, biz Sho‘rolar hukumatining vakillarimiz, — dedi Asadulla bosiqlik bilan, — har bir ish ko‘pning kengashi bilan amalga oshadi. Amir sohib bizni yakka-yakka emas, birgalikda chorlasalar, degan ilinjimiz bor.
— Ajab... — Tarzi kalta soqolini silab o‘ylandi. Amirning: «Elchilar orasida parokandalik bor emish», degan gapini esladi. — Bir-birovlaringizga ishonmaysizlarmi? — dedi afsuslangan ohangda.
— Bu xulosangiz chakki, nozir sohib, inonmaganimiz uchun emas, ishni pishiq-puxta yuritmoq maqsadida ko‘plashib kengashamiz.
— Ma’qul... — Asadullaning izohidan Tarzi qoniqmadi. Ko‘nglining bir chetida afsus uyg‘ondi. — Men istaklaringizni hazrat amir sohibga bildiraman.
Tarzining ruhi shikastlanib, bog‘da uzoq qolmadi. Asadullaning ko‘kragiga bexos qattiq og‘riq turib, halovatini yo‘qotdi. Tarzining barvaqt ketishi unga ayni muddao bo‘ldi.
Shuvalov ertalab Mirza Qandilxonni uning xonasiga boshlab keldi. Og‘riq bosilgan bo‘lsa ham Asadulla o‘zini behol sezib yotardi. Mirza Qandilxon avtomobilda shifoxonaga eltajagini aytgach, o‘rnidan turdi.
Avtomobil Yevropa tarzida qurilgan bir qavatli imorat oldida to‘xtatish bilan ichkaridan qotma, boshiga hoji do‘ppi qo‘ndirilgan bir kishi chiqib, iltifot qildi.
— Shifoxona mudiri Mizbek sohib, — dedi Mirza Qandilxon, uni tanishtirib, — usmonli turklardan bo‘lsalar-da, afg‘on eli uchun a’lo xizmat qiladilar. Tashhis va tashrih1 ilminda buyuk mahoratlari bor.
— Afandim picha ulug‘lab yubordilar, darkor emas bu menga, qani, marhamat qilsinlar, — dedi Mizbek forsiy talaffuzini buzib gapirib.

Mudir ularni keng bir xonaga boshlab kirib, o‘zi qayoqqadir chiqdi.
— Yilda yuz tashrihga qo‘l urib, yuzdan besh bemorgina omonatini topshirar ekan. Deydilarki, bir necha yil burun, Mizbek sohibning o‘zlari Farangistonga borib, ko‘p yillarga yetadigan davolar, shifoxonaning mukammal ashyolarini keltirgan emishlar.
Mudir kirib, Mirza Qandilxonning gapi chala qoldi. Mizbek Asadullani obdan tekshirgach, bosh chayqab qo‘ydi.
— Joningizda qasdingiz yo‘qmi, afandim? — dedi u Asadullaning tomir urishini yana bir karra eshitib turib. — Siz nonni tepkilamaysiz, uvol, gunoh deysiz. Biroq sihatingizni tepkilaysiz. Bu gunoh emasmi? Gunoh, afandim, gunoh. Ko‘p uqubatlar boshingizga tushgan ko‘rinadi. Siz shifoga muhtojsiz.
— Shu ilinjda keldim huzuringizga.
— Afandimga davolar qilib beraman, — dedi Mizbek Mirza Qandilxonga qarab. — Qayga qo‘nganlar, men vaqt-bevaqt kirib turay.
— Siz urinmang, sohib, aytgan kuningiz o‘zimiz kelamiz, — dedi Mirza Qandilxon.
Mizbek ularni yana xoli qoldirib chiqdi. Ancha hayalladi. Bir vaqt qo‘lida allaqancha dorilar bilan kirib keldi.
Boqqa qaytganlarida vakola hay’ati shiyponda gurunglashib o‘tirgan edi.
— Asadulla Mira’lamovich, yana namozga olib borishdimi? — dedi Ushinskiy.
Asadulla javob berishga ulgurmay, Xmarin norozi ohangda dedi:
— Ahvolini ko‘rib turibsiz-ku?
— Hazillashdim. Tavba, hazillashib ham bo‘lmaydi-ya...
Mirza Qandilxon shaharga qaytib, peshinda xushxabar bilan keldi: amir ularni huzuriga chorlabdi.

V B o b
QALDIRG‘OCh

1

Kobuldan o‘n ikki chaqirim yuqorida, tog‘ orasidagi vodiyda barpo etilgan Bog‘i Fag‘mon — amirning yozlik qarorgohi. Daraxtlar larzon-larzon soya tashlab, gul-chechaklar chaman ochilib yotgan bog‘dagi shiyponda Omonulloxon Qodir og‘a hazrat bilan suhbatlashib o‘tirardi. Mahudbek Tarzi suhbat ustidan chiqib, to‘xtab qoldi. Amir qaynotasining ikkilanganini sezib, «bizda sir yo‘q, kelabering», deganday nigohi bilan im qoqdi. Tarzi hazrat bilan omonlashib, uning yonidagi bo‘sh o‘rindiqdan joy oldi. Amir hazratga qarab, chala qolgan gapini davom ettirdi:
— Alqissa, hazratim, jannatmakon bobom farmoni hanuz inobatga olinmaydur. Bu holga arkoni din ham ayblidur. Bu ne fig‘onkim, yurt lutfiga molik aqrobalar-da hanuzga qadarli qullar va cho‘rilar saqlashsa? Aqoid yo‘l qo‘ymagani, jannatmakon bobom Abdurahmonxon farmon ila man etgani holda ham shariat hukmiga, ham amir farmoniga bosh egmaslikni ne deb izohlash kerak? Yurtda qullar, cho‘rilar mavjud ekan. Afg‘onistonning ozodligi qayga bordi? Biz amru farmon qildik: qullar beto‘xtov ozod qilinmog‘i shart. Agar hoja cho‘ri ila birikkan bo‘lsa, undan bola tug‘ilgan bo‘lsa, beto‘xtov nikohlanishi, so‘ng ayol xohish bildirsa, ro‘zg‘ordagi ulushini ayirib, istagan yeriga eltib qo‘yilishi lozim. Umid shulkim, bizim bu farmoni oliyimiz arkoni din tomonidan quvvatlang‘ay.
— Ollohning o‘zi madad berib, qo‘llab-quvvatlag‘ay sizni, — Qodir og‘a hazrat shunday deb, tasbeh donalarini terganicha o‘yga botdi.
Amir ham, Tarzi ham uning bir dardi borligini sezib, so‘z boshlashini indamay kutishdi. Hazratning aytadigani tayin, lekin u niyatini Tarzi huzurida bildirgisi kelmayotgan edi. Shuning barobarida aytmay chiqib keta olmas ham edi. Tarzi bo‘lmaganida maqsadini lo‘nda qilib aytib qo‘ya qolardi. Nachora, gapni aylantirib, burab, maqsadni izhor qilishi zarur. Hazrat shuning uchun o‘ylanib qolgan edi. Bir qarorga kelib, aytadiganlarini fikr tarozisidan o‘tkazib, ko‘zini tasbeh donalaridan oldi-da, amirga qaradi: — Musulmon xalqlarining buyuk oilasi, nadomatkim, o‘z tashvishiga o‘zi bandi bo‘lib qoldi. Turklar turk eli, arablar arab eli, hindlar hind eli, eronilar eroni eli, buxoroliklar buxoro eli yumushlari bilan band. Islom taraqqiysi xususinda kim qayg‘u chekadi? Hech kim... Astag‘firulloh... gunohlarimizni o‘zing kechirgaysan. Ollohga hazor-hazor shukrkim, gunohkor bandalariga yana rahm etib, islomni sharmandalik chohida qutqarish uchun qudrat yubordi yerga. Bu qudrat sizsiz, hazrat amir sohib. Buxoroi Sharifga kofurlar tahdid soladimi. Hindiston musulmonlarning jihodi akbari alanga oladimi, Makkai Madinaga kofurlar qadami yetadimi yo‘qmi, bu muammolarning bari sizning zimmangizga yuklangan. Musulmon olamining taqdiri sizning qo‘lingizda. Buni bilib, huzuringizga bosh urib kelgan musulmon vakolalarining dardu hasratini tinglab, chora-tadbir ko‘rmog‘ingiz farzdur. Turkistondan kelmish vakola diydoringizga yetishmoq ilinjida.

— Kimlar ular?
— Men... ularni avval sizga aytib edim...
— Xorijiya noziri ham bilsin, ayting.
— Vakola sarvari Turkistonning e’tiborli amlokdorlaridan Mirkomilboy hoji. Uning qanotida Toshkentning e’tiborli ulamolaridan Xasanxon hazrat, Farg‘ona ulamolari, shuning qatorida Qo‘qon xoni Xudoyorxon avlodlaridan Akromxon to‘ra...
— Xauston deganlari-chi?
Tarzining kutilmagan savoli hazratni gangitib qo‘ydi. Hazrat ichidan zil ketgan bo‘lsa-da, sarosimasini sirtiga chiqarmadi.
— Kim u, inglismi? — deb so‘radi Omonulloxon Tarzidan.
— Ha, inglis, — dedi Tarzi va hazratga tikilib qaradi.
— Astag‘firulloh, bu qanday ig‘vo bo‘ldi?! Musulmonlar orasida inglis mavjudligi?..
Amirning savoliga javob topmay turib, Tarzining savoliga duch keldi:
— Hazratim, ma’zur tuting, menga Hirotdan noma yetib keldi. Afg‘onistondan qalandarlar sarhad hatlab, nojoiz so‘zlar aytib yurishibdi ekan. Ya’nikim, daryoning ul beti Afg‘onistonga tobedur, degan gaplar hamhudud davlatlar orasida ig‘vo uyg‘otmog‘i mumkin. Bu voqeadan darak topganmisiz?
— Astag‘firulloh... Bu qandayin bedodlik! Qalandar ahli Ollohning suygan bandalari, yurtga omonlik tilab, toat-ibodat qilishdan bo‘lak yumushlari yo‘q. Ma’lumingiz bo‘lsinkim, o‘rus vakolasi Hirot yo‘lida bir begunoh qalandar joniga qasd qilgan.
— Shu rostmi? — dedi Omonulloxon Tarziga yalt etib qarab.
— Rost, amir sohib. Ammo qotil g‘oyib bo‘lgan. Bul qalandar Ko‘shkda hibs qilinub, huzuringizga keltirilayotgan ekan. Noib Hirotda so‘roq qilganida qalandar hazratning nomlarini tilga olibdi, qalandarlar hazratning yo‘rig‘i ila ish yuritishayotgan ekan.
— Hazrat! — amir shunday deb o‘rnidan turib ketdi. — Kim vakolat berdi sizga?
— Amir sohib, badxohlik bu, tahayyur1dan jonim bo‘g‘zimga keldi. Vodarig‘, vodarig‘... nahot shunday tahavvur2ga men sa’y etsam? Vallohi a’lam, padaringiz men ila bu xilda muomalada bo‘lmas edilar?

— Ha! — Amir qo‘lini orqasiga qilib, shiypon bo‘ylab yurdi. — Voqean shunday. Noxalaf o‘g‘il bo‘lishdan Ollohning o‘zi asrasin. Sardor, — u qaynotasiga murojaat qildi, — bu so‘zlarni zinhor tildan uchira ko‘rmangiz. Osmontazin hazrat sha’niga mutlaq munosib emas, ha! Omonulloxon hazrat ro‘parasida to‘xtadi: — Musulmon vakolaga ma’lum qiling: suhbatimdan ertaga bahramand bo‘lgulari.
Qodir og‘a hazrat o‘rnidan turib, yengil ta’zim qildi. Bu yerda qiladigan o‘zga yumushi yo‘qligini bilib, amirga omonlik tiladi-da, shiypondan tushdi.
— So‘zlaringiz haqiqatmi? — dedi amir, hazrat uzoqlashgach.
— Muhammad Sarvarxon darak qildi.
— U holda noxanjor1 so‘z aytibsiz. Sharafli xadisga ko‘ra, bir tog‘ning o‘rnidan ko‘chub ketganini eshitsangiz inoningiz, ammo hazratning xulqi bo‘lak bo‘ldi, deb eshitsangiz inonmangiz. Ilon dumini bosish xayrli emas. Hazratning fatvosi inglisning zambaragidan a’loroq.
Tarzi miyig‘ida kulimsiradi:
— Inglistondan cho‘chimagan amir bir johildan qo‘rqsa?
— Ha, qo‘rqaman! — amir shunday deb, qaynotasiga qovoq uyib qaradi. — Siz, dono odam, avomni o‘sha johil izidan menga qaytarib bering-chi? Indamaysiz? Inglistonga tig‘ ko‘targanda avomning izimdan borishiga amin edim. Hazratga qarshi yursam, avom meni tig‘ bilan kutib oladi, fahmingiz yetmaydimi shunga?
— Fahmim yetadi, amir sohib, siz hazratga qarshi bormaysiz, lekin qo‘rqishingizni sezdirib qo‘yganingiz chakki.
— Sezdimi? Yo‘q, sezmadi. Siz ilonning dumini bosdingiz. Men esam afsun qilib o‘ynataman bu ilonni. Haqgo‘yligingiz bilan menga xalal bermang.
— Hali-zamon Shuravi Rusi vakolasi huzuringizga yetib keladi.
— Nur alan-nur. Muzokara vaqti yetdi.
   

* * *

Asadulla o‘rnidan turib yuradigan ahvolda emasdi. Ko‘krakdagi og‘riq tuni bilan azob berib chiqdi. Ko‘zlari qizarib, qovoqlari salqib qoldi. Qadam tashlasa qattiq yerda emas, yuzlarini po‘panak bosib qalqib turgan ko‘lmakdan yurayotganday bo‘ladi.
— Bu ahvolda bormaganim ma’qulmikin, — dedi u Xmaringa.
— Siz vakoladagi yagona musulmonsiz. Amirning ko‘ngliga boshqa gap keladi. Tishni tishga qo‘yib, og‘riqlarga chidab, borib kelmasangiz bo‘lmaydi.
Asadulla avtomobilda borayotganda ham, bog‘i Fag‘monda undan tushib yurganda ham, Tarzi bilan ko‘rishganda ham «ishqilib, hushimni yo‘qotmasam edi», deb havotirlandi. Bu ravzamonand bog‘ning havosi, manzarasi Toshkent biqinidagi Chimyonni eslatganidanmi, sal yengil tortganday bo‘ldi.
Harbiy libosdagi amir ularni bir tarafi oynabandlik qasrda qarshi oldi. Omonulloxonga dastlab Xmarin ro‘para bo‘ldi. U Turkiston Tashqi ishlar xalq noziri imzolagan yorliqni yengil ta’zim bilan uzatdi. Omonulloxon uni olib, Tarziga berdi.
— E’timodnoma1, — dedi Tarzi uni ochib o‘qib. — «Hamhudud, do‘st va ozod Afg‘oniston hukumatiga birodarlik samimiy salomlari yo‘llash barobarinda ushbuni ma’lum etamizki, Rossiya Ijtimoiy Sho‘rolar jumhuriyati taxtdan ag‘darilgan podsho hukumatining barcha shartnomalarini, jumladan, olam yirtqichi Ingliston qiroli va hukumati ila imzolangan, Istambulni mahv etish, turk, eron, shuningdek, afg‘on yerlarini munosafa2 etmoq xususindagi kelishuvlarni mutlaq bekor qildi. Rossiya jumhuriyati bir-birovini o‘zaro hurmatlash asosinda Turkiya ila shartnoma tuzdi. Hamda o‘zga xalqlar yerlariga qo‘shin tortish siyosatidan yuz o‘girish, hamhudud davlatlar mustaqilligini tan olish hamda ular bilan birodarlik, samimiy ham hududlik va tijorat aloqalari bino qilish xususinda qaror qabul etdi.
Mazkur qarorni amalga oshirish maqsadida Rossiya hukumati janob Xmarinni Afg‘onistonga vakil qilib jo‘natadi. Janob Xmarin saforat ishlarida xo‘p tajriba orttirgan, Eronda birmuncha vaqt saforatxona yumushlari ila band bo‘lgan, sharqni durust biluvchi, o‘zini sharq xalqlarining do‘sti deb hisoblovchi, musulmon xalqlarining mustaqilligini tabrik etuvchi xolis niyatli zotdir...»