Amirning kutilmagan bu gaplaridan barchalari hayratda edilar. Bu onda faqat Xmaringina tezda o‘zini qo‘lga oldi.
— Rossiya hukumati nomidan shuni ma’lum etamanki, — dedi u, — Afg‘oniston hukumati Rossiyaning istagan shaharida saforatxona ochib, ish yuritmog‘i mumkin. Bu borada cheklanish yo‘qdur.
— Sho‘ravi Rusi bizga yana nimalarni va’da qila oladi?
— Rossiya hukumati Afg‘onistonga moddiy yordam bermoqqa tayyor.
— Qancha?
— Bu maxsus muzokara talab etadi, amir hazrat. Tijorat ishlari yo‘lga qo‘yilsa, avvalgidan ko‘proq mol olib ko‘proq sotib oladi. Mendagi dalillarga qaraganda jahon muhoribasiga qadar Rossiya Afg‘on eliga sotgan molning sakson besh foizi gazlama, olti foizi qand, ikki foizi shisha va chinni buyum, so‘ng ipak, temir jihozlar, yermoy, gugurt bo‘lgan. Afg‘onistondan sotib olingan mollarning yigirma to‘rt foizi paxta, o‘n yetti foizi jun, o‘n ikki foizi qo‘y... bo‘lgan. Kunjut urug‘i, pista, uzum, gilam, xom terilar ham xarid qilingan.
Omonulloxon: «Nechun bulardan biz bexabarmiz?» degan ma’noda Tarziga norozi qiyofada bir qarab oldi-da, Xmarin bilan boshlagan suhbatini davom ettirdi:
— Sho‘ravi Rusi bularni oshirishga qodirmi?
— Shak-shubhasiz.
— Sho‘ravi Rusi mollarni olib kelishda yo‘l chiqimidan bizlarni holi qila oladimi?
— Bu ham alohida muzokara talab etadi. Yanglishmasam, Afg‘oniston Ovruponing bo‘lak davlatlari bilan ham birodarlik aloqalari o‘rnatib, tijorat ishlarini-da yo‘lga qo‘yar. U holda, mollar Rossiya temir yo‘llari orqali yetkazilar? Bu xususda ayni shu damda aniq javob berolmasam-da, Afg‘oniston mushkulining yengil bo‘lishiga ishonchim bor. Shuningdek, Rossiya hukumati Afg‘onistonning ichki ishlariga aralashmaydi, bo‘lak davlatlar ila Afg‘oniston sha’niga, osoyishtaligiga qarshi sulh tuzmaydi.
   

— Bizim yana bir istagimiz bor: biz inglistonning g‘arazli yordamlaridan voz kechib, Sho‘ravi Rusi tomon yuz tutdik. Hamonki Sho‘ravi Rusi pok niyat ila bizga ko‘mak bermakchi ekan, afg‘on eliga unumli yerlarni qaytarib oladimi? Jayhun nahrining ul qirg‘og‘ini Afg‘onistonga bermog‘i mumkinmi? Qal’alar Afg‘oniston xavfsizligi uchun g‘oyat zarur. Shuningdek, Kobulda radiostansa tiklab, havo tilgiromini mukammal suratdagi ashyolari ila bera oladimi? Bu mavjud bo‘lmasa, Ko‘shkdan Kobulga qadar simli tilgirom tortilsa-chi?
Bu gapni eshitib, Asadulla: «Qodir og‘a hazratning tazyiqi bari bir o‘tibdi-da. Xmarin in’om etib yubormasa edi», deb xavotirlandi. Yo‘q, Xmarin shu qadar nozik ta’b bilan javob qildiki, bunga hatto amir ham tan berdi.
— Afg‘on eli muhoribada ulug‘ zahmatlar chekdi. Yurtga ozor yetdi. Buni o‘zimiz ham ko‘rduk. Buyuk Afg‘onistonga beminnat ko‘mak zarur. Anglab turibmiz. Biroq bizga bunday muammolarni hukm qilmoqqa huquq berilmagan. Talabingizni hukumatga yetkazgum, bu xususda ham maxsus muzokara yurgizilsa ajab emas. Bu talabning rad yoki qabuli markazning hukmiga vobastadir. Radiostantsiya va telegraf xususida iltimosingiz qondirilishi muqarrarligiga aminman.
— Yaqin orada Ingliston ila qayta muzokara boshlangusi. Men siz janobni bu muzokarada ishtirok etmog‘ingizni istar edim.
— Minnadorman, amir sohib.
Amir jilmayib Tarziga, Tarzi ostonada turgan hojibga im qoqdi. To‘rt xizmatkor qo‘lida narsalar bilan kirib, ta’zim qildi.

— Sizlarning tashriflaringizdan bisyor shodman, — dedi amir va birinchi xizmatkor qo‘lidagi qutichani ochib, zanjirli tilla soatni oldi. — Xayrbod onidan yodgorlik bo‘lsin. — Shunday deb, soatni Xmaringa uzatdi. Xmarin, sovg‘ani olib, yengil ta’zim bilan minnatdorlik izhor qildi. Amir xuddi shunday soatni Asadullaga ham uzatdi. Mahmud Tarzi esa uning yelkasiga zar chopon yopdi. Amir xizmatkor qo‘lidagi qalin kitobni olib, varaqladi:
— Mirzo Boburning devoni. Shohning barmoqlari tekkan tabarruk kitob. Sizga yo‘ldosh bo‘lsin, — amir kitobni ikki qo‘llab uzatdi.
— Yurtingiz yovlariga qiron kelsin, — amir shunday deb Shuvalovga kumush bezakli qilich tutdi. — Siza yana bir chavkar-da atalgan.
Ushinskiyga ham soat in’om etilgach, boshqa xonaga yo‘l oldilar.
Xayrbod ziyofat ila yakunlanib, ular yaxshi kayfiyat bilan qarorgohlariga qaytdilar.
Ertasiga Rossiya Ijtimoiy Sho‘rolar jumhuriyati saforatxonasi uchun ajratilgan bir qavatli binoga Xmarinni ko‘chirib bordilar. Yana bir kundan so‘ng Xmarin ular bilan xayrlashdi.
— Siz bilan birga uzoq ishlashni xohlar edim, — dedi Xmarin Asadullaga. — Uch yarim oy birga bo‘ldigu nazarimda, uch yarim asrdan beri sizni biladigandayman. Siz Bog‘i Boburda to‘g‘ri aytgan edingiz: men Rossiya istiqboli uchun jonimni tikkanman. Agar Vatanimga qaytish nasib etmasa, sizdan iltimos, Rossiya tomonlarga o‘tsangiz, tuprog‘iga men uchun ta’zim qilib qo‘ying.

XOTIMA

Yigirma olti kunlik bexatar yo‘l Hirotga olib keldi. Hirot volisi ularni xushxabar bilan qarshiladi. Ko‘shkdan kelgan darakka qaraganda Orenburg yo‘li ochilib, Muhammad Valixon Moskvaga yetib borgan, Moskva vakolasi esa Toshkentga beshikast kelib, Hirot sari otlanmoqdi ekan. Noib saforatxona uchun Chahorbog‘ atalmish hukumat o‘rdasi yonidan bir saroycha tayin qilib qo‘ygan ekan, shu yerga tushishdi.
Shuvalov, Ushinskiy va Kobuldan birga qaytayotgan qizil askarlar bu saroychada bir kungina qo‘noq bo‘lishdi. Saharda to‘rt askarni qoldirib, yo‘lga otlanishdi.
Ming-minglab odamaro Shuvalov bilan Asadulla g‘oyibona ip bilan qattiq ulangan edi. Bu ishining uzilish oni yetdimi? Ajab... Hayotda yuzlab odamlar bilan tanishasan, aksari chin do‘stday tuyuladi, ammo ko‘p vaqt o‘tmay biron-bir sabab bilan chetga chiqadi. Chin do‘st topganingda, u bilan umrning adog‘igacha qolmoqchi bo‘lganingda umiding rishtasi shart uziladi-yu, undan ajrab qolganingdan so‘ng boshingni qaysi toshlarga urishni bilmay qolasan.
Asadulla do‘stga yetishdim, deganda ham jisman, ham ma’nan ayriliqqa ko‘p duch kelgan. Ana endi Hirotda Shuvalov uni yana bir ayriliq gulxaniga tashlab ketyapti.
Xayrlashuv mahalida ortiqcha so‘zlar aytilmadi.
— Amirning gapi esingizdami, bizni qaldirg‘ochga o‘xshatdi, — dedi Shuvalov. — Qaldirg‘ochning qismatida bahorning shiddatli shamollari, momaqaldiroqlarini ko‘rish bor. Biz bo‘ronlardan omon chiqib, bahorning chiroyidan ham bahramand bo‘lishimiz kerak.

* * *
Asadulla Hirotda qolganidan beri tundagi yolg‘izlik azoblaridan qutula olmaydi. G‘ulomqodirning o‘limga bunchalik talpinish sababini shunda aniq bildi. Dam-badam uni eslab, hayotning shafqatsizligidan fig‘on chekdi. Yoshlik bilan gul chiroyini bir-biriga o‘xshatadilar. Ne dodki, ularning umri ham o‘xshash — qisqa. Gul tez so‘liydi, chiroyini yo‘qotadi, yoshlik esa ko‘z ochib yumguncha o‘tadi-ketadi. Biroq, shu qisqa davrning bemarvid uzilishi eng katta nohaqlik ekanini G‘ulomqodirning o‘limi isbotladi.
Ilgari faqat xotini, bolalari tunning mehmonlari bo‘lishsa, endi G‘ulomqodir, ba’zida Zikriyo afandi keladi. Go‘yo ular bu dunyodagi armonlari, fig‘onlari, alamlarini Asadullaga meros qoldirganday. Asadulla oqshom tushishini yuragi bezillab qarshi oladigan bo‘lib qoldi. Chunki oqshom — qorong‘ilik elchisi: qorong‘ilik esa yolg‘izlik boshlanganidan darak beradi. U kunni, nainki kunni, oylarni, yillarni orqaga surgisi, hammasini bir boshdan boshlagisi keladi. Buning imkoni yo‘qligidan ezildi. Umr o‘q, nishon esa o‘lim, o‘q iziga qaytmaganidek, vaqt sanoqli, qo‘ldan ketgan baxt ham qaytmaydi. Yolg‘izligi boshlanishi bilan ko‘z o‘ngida hammayoq xira tortadi. Atrofda nido yo‘q. Faqat tor ko‘kragidagi bandi yuragi behalovat tepadi. Ko‘krak qafasini sindirib qochib ketishni, bu vujudni tark etgisi keladi.
Armonlar tugamay kunduz tugaydi. Ruhi titilib ketadi. Hammaga orom bera oladigan tun uni chetlab o‘tadi. Orom ko‘zlariga kela qolsa, tunning nafasi kipriklarini yuma qolsa bo‘lmaydimi? Uyqu kela qolsa, halovat tushlarini bera qolsa bo‘lmaydimi? Bu holda subhidamgacha qanday chidaydi?
Har tun ahvol shu. Yaxshi hamki, kunduz bor. Yaxshi hamki, yumush bilan band...
Vujudi parokanda bo‘lib yurganida Hirotga Mamatsharif keldi. Toshkent nafasini, do‘stlar salomini ola keldi. Asadulla uni quchoqlab, qo‘yib yuborsa shu onning o‘zida qochib ketadiganday anchagacha bag‘ridan bo‘shatmadi. Mamatsharif uning ahvol-ruhiyasini bilib, yelkalarini beozor siladi.
— Yuragimda og‘ir tosh bilan qaytyapman, — dedi u. — Tuz haqqini o‘taganimdan so‘ng birga qaytamiz yurtga...

Asadullaning baxtiga ular Hirotda ikki kecha-kunduz qoldilar.
Umrini yashab bo‘lgan yaproqlarga xazin nuqsi urilgan oftobsiz, rangpar kunda xayrlashdilar.
Asadulla noib lutfi bilan berilgan foytunda Mamatsharif bilan suhbat qurib, Hirotdan picha uzoqlashganini sezmay qoldi. Foytunchi yigitning: «Yuraveramizmi, sohib?» degan savolidan keyin xayrlashdilar.
Foytun qaytishda ildamladi.
Tosh yo‘lda foytun bir narsaga urildimi yo tepadan katta tosh tushdimi, yo g‘ildirak chiqib ketdimi, Asadulla bilmay qoldi. Avvaliga foytunchi yigit baqirib yubordi, so‘ng hammasi ag‘dar-to‘ntar bo‘lib ketdi. Asadulla, nazarida, qattiq yerga yiqilmay, bulut ustiga tushganday, suzib yurganday edi.
Osmonni o‘rkach-o‘rkach, hoshiyalari qoramtir, bukri bulutlar egallab olgan. Bir o‘rkachda u o‘tiribdi. Birda xotini, bolalari...
— Ehtiyot bo‘ling, tushib ketmang, — deydi xotini.
U o‘sha o‘rkachga o‘tmoqchi bo‘ladi. Oyoq ostiga qarasa — tubsizlik.
— To‘xtang, dadasi, to‘xtang, — deydi xotini. — Biz o‘zimiz o‘tamiz. Biz tushib ketmaymiz, uchib yuramiz.
— Dada, qarang, qaldirg‘ochlar kelibdi, — deydi katta o‘g‘li quvonib.
Qaldirg‘ochlar, dumi ayri, beozor qushlar bulut bag‘ridan o‘qday otilib chiqib, charx uradi, vijir-vijir qiladi.
Qaldirg‘och osoyishta xonadonga in qo‘yadi, deydilar. Haq gap. Ularning xonadoni osoyishta ei. Uyini yondirishdi, qaldirg‘ochni qo‘shib yondirishdi-ya! Yo‘q, qaldirg‘ochlar uchib ketib jon saqlashgandir, boshqa osoyishta xonadonga uy qurib olishgandir... Uning xotini, bolalari ucholmagan...
— To‘xtanglar, yiqilib tushasizlar! — deb baqirdi Asadulla.
Ular eshitishmay, yura boshladilar.
Asadulla jonholatda ular tomon yurdi. Bulut o‘rkachidan tushib ketdi.
Yuragi shuvillab, tubsizlik chohiga qulayotganda, qaldirg‘ochlar uni ushlab qolib, yana yuqoriga ko‘tarishdi.
Bulutlar ustida endi hech kim yo‘q edi.
Bulutlar tepasida quyosh beg‘ubor nur sochardi.
Qaldirg‘ochlar quyosh otashidan qo‘rqmay tobora yuksakroq uchardilar...

1985 yil.
   

BIR-IKKI SO‘Z

Alhamdulillahkim, nihoyat, so‘nggi nuqta qo‘yildi. Ko‘p yillar davomida men bilan birga bo‘lgan, izlab topganim, eshitganim — voqealar, taqdirlar... qog‘ozga tushdi. Yelkamdagi og‘ir tog‘ quladi-yu, vujudim bo‘shab qolganday bo‘ldi. Odatda, yozuvchi asarga xotima yozib, izohlar bermaydi. Ammo bu asarni yozish uchun qo‘lga qalam olishim sabablarini aytib o‘tishim lozim.
1978 yil edi. Atoqli siyosiy arbob, ma’rifatparvar, o‘zbek teatrining asoschilaridan biri Abdulla Avloniy tavalludining 100 yilligi arafasida «Guliston» jurnalida xizmat qilar edim. Bosh muharrir o‘rinbosari Vahob Ro‘zimatov menga bir surat ko‘rsatib: «Afg‘onistonga borgan birinchi elchilar delegatsiyasi. Bu odam Abdulla Avloniy. Mana bu ayol «Hayotbaxsh o‘lim»dagi komissar ayolning prototipi Larisa Reysner degan taxmin bor. Shuni aniqlash kerak», dedilar. Abdulla Avloniyning o‘ylariga bordim. Qizlari — Toshkent pedagogika institutining dotsenti Hakima Avloniy, injener-irrigator, fan kandidati Karima Avloniy, o‘g‘illari, kimyogar olim Kenja Avloniy, shogirdlari jumhuriyatda xizmat ko‘rsatgan muallim Mirjalil ota Karimov bilan uchrashdim. Shu masalalarni aniqlash uchun Moskvaga otlanganimda dadam Malik Hobil o‘g‘illari maqsadimni bilib: «Avloniy bizni o‘qitganlar», deb qoldilar. O‘rta Osiyo millatlari harbiy maktabi bitiruvchilarining suratini qo‘lga oldik. Bolalik chog‘larimda yuz martalab tomosha qilgan suratda tanish chehrani ko‘rdim. So‘ng tog‘am — Mirzakalon Ismoiliyga niyatimni aytdim. «Avloniymi? Bizni o‘qitganlar u kishi...» Qarangki, menga faoliyati noma’lum bo‘lgan odam oilamiz kattalariga ustozlik qilgan ekanlar. O‘sha suhbatda tog‘am o‘zbek ziyolilarining taqdirini yozish kerak, deb qoldilar. Bu istak yuragimga cho‘g‘ soldi.
Kutubxonalardagi, SSSR tashqi ishlar vazirligining noyob hujjatxonalaridagi izlanishlar ortda qolib, shu asar vujudga keldi. Asar garchi Abdulla Avloniyga bag‘ishlangan, unga shoirning hayotidagi ko‘p voqealar kirgan bo‘lsa-da, u Avloniy tarjimai holi sifatida bitilmadi. Kamina Asadulla Mir’alam siymosida o‘zbek ziyolilalarining eng yaxshi fazilatlarini jamlashga, shuningdek, o‘ktabr to‘ntarishidan keyingi adashishlarini bayon etishga harakat qildim. Bolsheviklar o‘zbek ziyolilari va shariat peshvolari orasidagi ixtilofdan ustalik bilan foydalanganlar. Ularni ayri-ayri sohillarga tashlab, so‘ng birma bir qirib yuborganlar. Tarixning bu mash’um sahifalari bugungi avlod uchun ibrat bo‘lmog‘i lozim.
Mazkur asar tog‘amning vasiyatlarini bajarishda, XX asr boshlaridagi o‘zbek ziyolilarining murakkab va fojiali taqdirlarini tasvirlashda dastlabki qadamdir. Uni shogirdning ustozlarga ta’zimi, minnatdorligi sifatida baholashlaringizni istar edim. O‘qiganingiz bu asarda Alisher Navoiy, Mirzo Bedil, Mirzo Bobur, Rabindranat Taxur she’rlari qatorida Abdulla Avloniyning she’rlari, hikmatlari, xotiralaridan ham foydalandim.
So‘zim oxirida muhtaram o‘quvchiga men bilan birgalikda yaqin o‘tmishga safar qilganlari uchun rahmatlar aytaman.

Muallif.
   
www.tohirmalik.uz

Savohil (qissa). Tohir Malik



Muallif: Tohir Malik
Hajmi: 507 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish