— Padaringiz donishmand edi — bobongiz yo‘lini tutdi. Noxalaf1 o‘g‘ildan o‘zi asrasin. Tashrifimning boisi — muborakbod bahonasida sizni ayrim gaplardan voqif etmoq. Ijozat bersangiz...
— Qulog‘im sizda.
— Menga yetib ma’lum bo‘lishicha, Kobulda Inglistonga urush ochmoq qasdida yonib yurganlar mavjud emish. Amir sohibning Inglistonga qarshi urush ochish niyatlari bormi?
— Behuda qon to‘kmakka ne hojat?
— U holda ark maydonidagi nutqingizni anglamabman.
— Men Afg‘oniston mustaqil bo‘lmog‘i darkor, tizginini Ingliston qo‘lidan olamiz, dedim.
— Tizginini bermasalar-chi?
— Unda... buni mulohaza qilib ko‘rishga fursat bor.
— Men bisyor o‘ylab, bu xususdagi fikrimni sizga aytmoqqa jur’at qildim.
— Padarim qarshisida qanday jur’atda bo‘lsangiz, mening qarshimda ham shunday bo‘lavering.
— Inglistonga qarshi harakatlardan o‘zingizni tuta turing. Jannatmakon Habibulloxonni bunday harakatdan tutib turgan bir sabab bor edi. Men shuni aytgali huzuringizga kelganman. Padaringiz Afg‘oniston sarhadlarini birmuncha kengaytirishni xayol etib edilar. Ya’ni, Jayhunning ul qirg‘oqlari ham afg‘on yerlariga qo‘shib olinuvi lozim, deb edilar. Alhosil, bu kunlarda islom yo‘lida qon to‘kayotgan ellarga rahnamolik qilishni Olloh dillariga solgan edi. Amirning farmoni ila a’yonlarimiz amiralmuslimin ila shartlashuv niyatida Farg‘ona muzofotiga bordilar. Mashriqda Farg‘onadan boshlanub mag‘ribda Xazar bahriga tutashuvchi ulug‘ musulmon davlati barpo etuvida amirimiz ko‘maklashib, oqibatda bu davlatni qanotlariga olmoq niyatlari bor edi. A’yonlarimiz amiralmuslimin ila bo‘lak qo‘rboshilarni baqamti qilmoq harakatida Farg‘onada qolganlar. Buxoroda ham talay a’zamlarimiz, alalxusus, arkoni harbda bor. Alqissa, Inglistonga qarshi bormoqlik, padaringiz boshlagan ishlarga putur yetkazmog‘i tayin.

Bu gaplarni eshitib, amir qorong‘ilik chodiri ostida qoldi. Bu odam uning oyoqlari ostiga tuzoq tashlayaptimi yo chindan to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatayaptimi? Bular nimalarni orzu qilishgan? O‘zi mustaqil bo‘lmagani holda, o‘zga davlatga (hali yo‘q davlatga) qanday rahnamolik qilish mumkin? Omonulloxon shimoldagi ahvolni yaxshi bilmaydi. Balki Farg‘onadan Xazar bahriga qadar yerlarda musulmon davlati bunyod etishga amiralmusliminda kuch bordir. Ammo shunday katta kuch topa olgan odam Inglistondan sadaqa olib kun ko‘rayotgan Afg‘onistonga bosh egib kelarmikin? Panoh istab o‘ziga mustaqil, quvvatliroq davlatlarga murojaat etmasmikin? Turk hukmdori turkiy zabonda so‘zlashuvchi xalqlarni Afg‘oniston ixtiyoriga topshirib, qo‘l qovushtirib turarmikin? «Nahot padarim shularni mulohaza qilib ko‘rmagan? Do‘stni ag‘yor bilib, ag‘yorni birodar etmakning oqibati bu..»
Qodir og‘a hazrat amirning o‘yga botganini ko‘rib, «gapim nishonga yetib bordi», deb xotirjam bo‘ldi. U aytadiganini aytib, muddaoga erishgan edi, shu sababli yana bir karra muborakbod etib, yana bir karra duo qilib, iziga qaytdi.
Omonulloxon esa g‘azabdan lovullab, uni la’natladi.

5

Buyuk Britaniyaning Hindistondagi hukmdori — noibi qirol lord Chelmsford keyingi paytlarda Afg‘onistondan xushxabar kelishiga ishonchini yo‘qotdi. Simlada ob-havo yaxshi bo‘lsa-da, u qarorgohidagi tennis kortida kam ko‘rinadi. Uning tinchini avval Habibulloxonning mustaqillik so‘rab yuborgan maktubi oldi. Bu xomxayol amirning taqdiri osonlik bilan hal etilib, Nasrulloxondan noma kelgach, noibi qirolning chehrasi sal yorishgan edi. «Buyuk Inglistonning Hindistondagi noibi qiroli lord Chelmsford hazrati oliylariga...» Maktubning boshlanishiyoq unga yoqqan edi. «Buyuk Afg‘oniston ila Buyuk Inglistonning birodarlik rishtalari yanada mustahkam bo‘lmog‘ini Yaratgandana so‘raymiz. Ollohning inoyati ila Buyuk Inglistonning qudratiga qudrat, shuhratiga shuhrat qo‘shilib, Buyuk Afg‘oniston bu qudrat, bu shuhrat soyasida gullab-yashnagay...» Afg‘oniston, Chelmsfordning nazarida, endigina farosatli amirga yolchigan edi.

Ko‘ngil quyoshining charaqlashi, xushxabarning umri bir haftalik ekan. Bir haftadan so‘ng, Nasrulloxonning taxtdan tushgani, Kobulda Omonulloxon toj kiygani haqida darak keldi. Xabar bilan izma-iz amirning maktubi ham yetdi. Chelmsford maktubdan yaxshilik ham kutmagan edi. Birinchi murojaatning o‘ziyoq fikrini tasdiqladi: «Hindiston noibi qiroli lord Chelmsford janoblariga...» Bu qadar quruq, bu qadar beadab murojaatnomani Chelmsford shu paytgacha uchratmagan edi. Ayniqsa maktub xotimasi Hindiston hukmdorining bo‘g‘ziga o‘qdek qadaldi: «Ma’lumingiz bo‘lsinkim, ozod va mustaqil Afg‘oniston hukumati Ingliston hukumati ila istalgan paytda do‘stlik va o‘zaro hurmat qoidalari asosida ham sizning, ham bizning davlat manfaatlariga mos keluvchi, tijorat ishlarimizga foyda keltiruvchi shartnomalar tuzishga rizodur va bu muzokaralarni boshlashga shaydur...»
   

Chelmsford bu maktubni o‘qigach, kun bo‘yi o‘ziga kelolmay yurdi. Hatto Habibulloxon ham bu qadar bezbetlikka jur’at etolgan emas. Bu go‘dak nima qilyapti o‘zi? Malokand ahli ko‘targan isyonni bostirishda qatnashgan leytenant Uinston Cherchill xotiralari jamlangan kitobida: «G‘azavotga ko‘tarilgan afg‘onlar quturgan itlarni eslatadilar. Shu bois ularni itday xor qilish kerak...» degan ekan. Keyingi kunlar ichi Chelmsford shu jumlalarni qayta-qayta esladi. Agar Georg V1 inon-ixtiyorni unga to‘la berganidami, bu yurtning kulini ko‘kka sovurib yuborardi-ya!
Necha kunki, u Afg‘onistondan kelayotgan xabarlarni sinchiklab o‘rganadi. Dastlab, Omonulloxonning maktubini o‘qiganda, g‘azabini bosish uchun, «amirning g‘o‘rligi-da, bu», deb o‘ziga-o‘zi tasalli ham bergan edi. Xabarlar oqimidan ma’lum bo‘lyaptiki, bu shunchaki g‘o‘rlik emas. Yangi amir otasiga o‘xshab mustaqillik so‘rab o‘tirmadi, hech narsadan tap tortmay, ovoza qilib qo‘ya qoldi. Xalqni o‘ziga qaratdi. Endi bu xalq amir o‘l desa o‘ladi, tiril desa tiriladi. Kun o‘tgan sayin Afg‘onistonda tartib qaror topyapti. Hatto Maymana noibi ham tiz cho‘kibdi.
Chelmsford Afg‘onistonni avvalgiday tobe qilish endi oson emasligiga astoydil ishona boshladi.
Bugun barcha g‘alvalardan bir oz holi bo‘lmoq maqsadida tennis kortiga kelgan edi. O‘yini qovushmay battar asabiylashdi. Raketkani uloqtirdi. Tashqi ishlar bo‘yicha kotibiga ruxsat berganidan afsuslanib, uni yana chaqirtirdi. Gamilton Grant hayallamadi.
— Mister Grant, — dedi Chelmsford uni boqqa boshlab, — siz Nasrulloxonni mendan ko‘ra yaxshiroq bilasiz. Bu lapashang Londonda ta’lim olgan. Yanglishmasam, Abdurahmonxon taxtni dastlab shu o‘g‘ilga mo‘ljallagan edi. To‘qqiz yuz birinchi yilda og‘zidagi luqmasini oldirdi. Bu safar-chi?

— Bu safarmi?.. Bu safar befahmlik qildi. Kobulda katta jiddiy kuch borligini nazarga ilmadi. Ser, buni biz ham hisobga olmadik. Lashkar maoshini oshirganda bu g‘avg‘olar yo‘q edi. Bir necha ming rupiy bilan bitadigan ish edi. Nasrullo xasislik qildi, biz esa qarab turdik. Omonullo noiblik davridayoq sovarlarga va’da bergan ekan. Bu gap Jalolobodga yetib kelib, sarbozlarning g‘azabini qo‘zg‘atgan. Buning ustiga mustaqillik haqidagi va’dalar...
— Xo‘sh, va’dalar bilan taxtani qancha ushlab turish mumkin?
— Bir-bir yarim oy. Uzoqqa borolmaydi. Xazinasi ma’lum-ku? O‘jarlik qilaversa, subsidiyani to‘xtatamiz. Shunda ham esini yig‘ib ololmasa, buning ham ishi oson: nari borsa, bir haftalik urushda Afg‘oniston degan nomni xaritadan butunlay o‘chirib tashlashga to‘g‘ri kelar, balki?
Chelmsford indamadi. Xayolida: «Qani edi shunday bo‘lsa», deb qo‘ydi. Gamilton uning rangpar ot yuziga qarab, biron ma’no uqa olmadi.
— Kalta o‘ylayapsiz, Gamilton, — dedi Chelmsford qat’iy ohangda, — Afg‘onistonning shimol bilan aloqasini hisobga olmayapsiz.
— Rossiya bilanmi? — Gamilton zaharxandalik bilan kuldi. — Bolsheviklar avval o‘zlarini eplashsin.
— Leninning topshirig‘iga ko‘ra Habibulloxon bilan aloqa o‘rnatmoqchi bo‘lishganini menga o‘zingiz aytuvdingiz. Habibulloxonning ehtiyotkorligi tufayli bu ish amalga oshmagan edi. Endi ularga kim to‘sqinlik qiladi? Amirning yonida kim borligini unutmang. Rossiyadagi to‘ntarishni gazetasida maqtagan odamdan nima kutish mumkin? Omonulloxonning Lenin bilan aloqa o‘rnatishiga shubham yo‘q. Bizdan olmagan yordamni, oz bo‘lsa ham ulardan oladi. Biz bu yerda savdo yo‘lini berkitsak, Rossiya orqali Yevropaga chiqadi.

— Biz bunga yo‘l bermasak-chi? Mallison Kushka, Termiz, Karkini olsa, Omonullo dardini kimga aytadi? Qafasga tushadi-ku? Ana unda istasak, don beramiz, istasak...
— Gap bunday, Gamilton, vazifangizdan to‘ymagan bo‘lsangiz, ziyrakroq ish yuriting, Afg‘oniston Rossiya bilan aloqa o‘rnatish uchun bugun bo‘lmasa ertaga harakat boshlaydi. Biz bunga yo‘l qo‘ymasligimiz shart. Nima qilishni o‘ylang. Operatsiyaga shaxsan o‘zingiz rahbarlik qilasiz. Hamma choralarni ishga solishingiz mumkin. Amir Olimxonga chopar yo‘llang: Karki, Termiz, Kushka yo‘llarini qattiq nazorat ostiga olsin. Toshkentga bitta ham afg‘on, Afg‘onistonga bitta ham bolshevik o‘tmasligi kerak. General Mallison Olimxon bilan doimiy aloqada bo‘lsin. Yana ehtiyot chorasini ham ko‘rib qo‘ying: Rossiya bilan aloqa o‘rnatiladigan taqdirda. — Chelmsford Gamiltonga savolomuz tikildi, — bu dunyoda anqov odamlar ko‘p, to‘g‘rimi, xo‘sh, demak, aloqa o‘rnatilgan taqdirda, afg‘on elchilari orasida ham, rus elchilari orasida ham o‘z odamingiz bo‘lishi shart. — Chelmsford endi boqqa yurmay, saroy tomon burildi. Gamilton unga ergashdi. Chelmsford zinalardan chaqqon ko‘tarilayotib, birdan to‘xtadi: — Ha, aytmoqchi, Olimxon bilan Omonulloxonning do‘stlashuviga zinhor yo‘l qo‘ymang, bu ham esingizda tursin.
Chelmsford yuqoriga ko‘tarilganda ichkaridan xizmatkor chiqib, unga dumaloq kumush patnisda bir parcha qog‘oz uzatdi. Noibi qirol xizmatkoriga qaramay, xatni oldi. Avval bee’tibor ko‘z tashladi. Keyin qoshlarini chimirib tez-tez o‘qidi-da:
— Ana! — dedi qo‘lidagi qog‘ozni silkib, Zinadan ko‘tarilayotgan Gamilton uning avzoyini ko‘rib, to‘xtadi. — Ana, bir yarim oyga hukm qilgan amiringizning gaplarini o‘qib ko‘ring!
   

Gamilton yuqoriga ko‘tarilib, xatga qo‘l uzatdi. Lekin Chelmsford xatni unga bermay, kinoya bilan gapira ketdi:
— Bog‘i balandda nutq so‘zlabdilar. Afg‘oniston boshqa davlatga tobe bo‘lib turar ekan, podshohlik tojini kiymas emishlar. Panjobdan Kashmirga qadar ularning yerlari emish. Bobokalonlarining lashkarlari bosqinchilarga qarshi mardona jang qilgan emish. Yurtning ozodligi uchun jon qurbon qilishga chaqiribdi. Bu nima degani, bilyapsizmi? Urushni biz emas, ular boshlamoqchi. Ha, ha, ular bosh-lash-moq-chi!!! Mana, o‘qing buni, mana bu yerini o‘qing, — Chelmsford shunday deb barmog‘ini qog‘oz o‘rtasiga nuqdi.
Gamilton pichirlab o‘qidi:
— «Ingliston hukumatining barcha tobelari, musulmonlar ham, hindlar ham qirol-imperatorga halollik bilan xizmat qilib, sadoqat bilan bo‘ysunib keldilar. Buning evaziga inglislar na dinga, na nomusga, na e’tiqodga shafqat qildilar. Aksincha, berahmlik, zo‘rlik, buzg‘unchilik bilan taqdirladilar. Mening Hindiston ishlariga aralashish istagim yo‘q. Biroq, islom va insoniylik nuqtai nazaridan qaraganda men Rouletning adolatsiz qonunlariga qarshiman. Nazarimda, g‘alayon ko‘tarayotgan hindlar juda to‘g‘ri ish yurityaptilar...»
— Gamilton, bu sizning xatoingiz, — Chelmsford shunday deb xatni uning qo‘lidan yulib oldi-da, g‘ijimlab pastga otdi. — Odamlaringiz yalqov, lapashang, befahm... — u yana nimadir demoqchi bo‘ldi-yu, so‘z topolmadi. Tez-tez yurib ichkari kirib ketdi.
Gamilton marmar zinada bir zum harakatsiz turdi. U tabiatan og‘ir, bosiq hukmdorning bu harakatidan hayron edi. Chelmsford Omonulloxonning amir bo‘lganini eshitgandan beri tutaqadi. Uning bu asabiylashishini ko‘rgan sari Gamilton ajablanadi: Chelmsford uni hozir kaltabinlikda aybladi. Lekin lord Kerzon1 uni uzoqni ko‘ra biladigan mutaxassis sifatida qadrlaydi. Habibulloxon taqdiri «qimorga tikilgan» onda Gamilton o‘nlab gumonlarni hisob-kitob qilgan, shular orasida Omonulloxonning taxtga o‘tirishi ham mavjud edi. Shu sababli bu xabarni xotirjam kutib oldi. Hindiston hukmdori esa...

«Hindistonni bu po‘k yurak bilan boshqarib bo‘lmaydi» — Gamiltonning xayoliga shu gap keldi.
Oradan bir oy o‘tgach, u Omonulloxonga yuborilajak maktub qoralamasini olib, Chelmsford huzuriga kirdi.
«Afg‘oniston amiri Omonulloxonga!
Abadiy do‘stlik va o‘zaro hurmatga yo‘g‘rilgan maktubingizni oldik. Otangiz vafotidan cheksiz qayg‘udamiz va ta’ziyamizni yo‘llaymiz. Sizni taxtga o‘tirganingiz bilan qutlaymiz. Buyuk Britaniya va Afg‘oniston o‘rtasida mavjud mustahkam do‘stlik aloqalari marhum bobongiz «millat va din shu’lasi», marhum otangiz «millat va din ziyosi» tuzgan shartnomalar asosidadir. Maktubingizdan menga ma’lum bo‘ldiki, Afg‘on hukumati bundan keyin ham bizga avvalgiday sodiq do‘st bo‘lib qoladi...»
Lord Chelmsford maktubni o‘qib, kinoya bilan dedi:
— Aql bilan yozilibdi, ma’qul. Ammo... Gamilton, siz ularning umrini bir yarim oy deb belgilagan edingiz, esingizdami? Xo‘sh, endi nima deysiz? Shu maktub bilan yengamizmi ularni?
— Ser, ma’lumotlarga qaraganda, Omonulloxon chindan ham urushga tayyorlanyapti. Qo‘shinlarini uch yo‘nalish bo‘yicha chegaralarimizga tashlamoqchi. Bu maktub vaqtdan yutib, ularni chalg‘itishimizga yordam beradi. Ular asosiy harakatlarni boshlab ulgurmay, biz hujumga o‘tsak bas.
— Bir haftalik urush deng? — dedi Chelmsford yana kesatib.
— Ha, ser, men harbiy emasman, biroq g‘alabaning yashin tezligida bo‘lishiga ishonaman. Aeroplanlar Kobulga uchib borib, bomba tashlagan kuniyoq Londonga xushxabar yo‘llayveramiz, menga ishonavering.
Chelmsford unga ishondi. Chunki harbiy qo‘mondonning fikri ham shu edi. Ular hammasini aniq hisob-kitob qilishdi. Ular faqat bir narsani: vatan va ozodlik tuyg‘usi aeroplanlardan ham, zambaraklardan ham qudratliroq ekanini unutishdi.

6

Savr seryog‘in keldi. O‘tgan kuz sovuq barvaqt tushib, barvaqt surgun etilgan qushlar go‘shalariga ancha hayallab qaytdilar. Hamal gulga yor bo‘lib ko‘z ochgandan beri Omonulloxon xavotirda: samoda suzgan bulut uning ko‘ziga abri balo bo‘lib ko‘rinadi. Xeshlari unga qilich ko‘tarmay, noiblari birin-sirin itoat maktublarini yo‘llasalar-da, kun o‘tgan sayin u amirlik tojining og‘irligini tobora his etardi. Uning ziyrak zehni a’yonlarining yakdil emasligini ham tobora aniqroq sezardi. Qanotlarining biri amirni uchishga chorlasa, biri pastga tortadi.
Omonulloxon har tong amorat devoni1dan xabar kutadi. Hindiston noibi qirolining javobiga bir oydan beri ilhaq. Qaynotasi sardor Mahmudbek Tarzi: «Chelmsforddan yaxshi noma kutmang, shimoldagi qo‘shni bilan do‘st tutinaylik», deb ko‘p eslatdi. Amir Hindistondan keladigan maktubni kutib, qaynotasining taklifini paysalga solaverdi.
Bugun oqshom savalab o‘tgan yomg‘irning salqinida amir sarobo‘stonda sayr qilib yurardi. Xufton o‘qib bo‘lingan, Kobul ahlining aksari ertagi yumushlar tashvishida uyquga berilgan. Omonulloxon kiprigiga uyqu ilinishi qiyin. U qaynotasini chorlagan.
Bemavrid yo‘qlovdan bir oz xavotirlangan Tarzi bog‘da yolg‘iz turgan kuyovining ahvol-ruhiyasidagi ezginlikni ko‘rib, ajablandi.
— Sardor, Hindistondan xabar yo‘qmi? — dedi amir.
— Xushxabarga umid ham yo‘q.
— Ajab... Biz ulardan butkul yuz o‘girganimiz yo‘q, avvalgiday aloqada bo‘luvimizni ma’lum etib edik-ku, anglab yetishmadimi?
— Ingliston siz suzib bergan oshga qanoat qilmaydi. Qozon boshini bering ularga.
Amirning lablari titrab ketdi:
— Aks holda... urushmi? — dedi oniy sukutdan so‘ng.
   

Omonulloxon, yaqindagina otasini urush ochishga undagan safdar amirzoda, hozir o‘zining gapidan o‘zi cho‘chidi. Otasiga ayb qo‘yganida, yurt ozodligi, mustaqilligini e’lon qilganida botir edi. Endi «urushning hidi kelib qoldi», degan farazning o‘ziyoq unga dahshat bo‘lib ko‘rinyapti. Bir necha oy muqaddam ozod qabilalar yordamida g‘animni tavbasiga tayantirish mumkin, deb hisoblagan yigit amirlik tojini kiyib, yurt taqdiriga javobgarlikni bo‘yniga olgach, bu ishning butun mashaqqatini sezib, yuragiga g‘ulg‘ula tushdi.
Tarzi — quvg‘inlik jafosini, musofirlik tuzini totgan, ozodlik, muqaddas tuproq qadriga yetgan, ozod yurt deb jabrlar o‘tida jonini yoqqan odam, endilikda donishmand vazir — amirning ahvolini yaxshi tushunib turar edi. Saltanatni yuritish — Kobulga noiblik qilish, va’dalar berish emas. Amir boshiga yog‘ilajak g‘avg‘olarni pisand etmay, toj kiydi. Mana endi ilk to‘g‘anoqlarda gangib turibdi. Shodlik ortidan fig‘on ko‘rinur, deganlari shumi yo? Uning gangishi faqat hadiksirashdan emas. Tarzi amir atrofida Qodir og‘a hazratning girdikapalak bo‘lishidan xabardor. Kuyovi bildirmasa ham hazratning niyatlaridan ogoh. Kunda amirga hazrat misol yana necha odam ta’zimga kiradi. Necha odam saltanatni boshqarish yo‘lni ko‘rsatadi.
— Bobokalonlarim yo‘li menga nasib etgan ekan-da, — dedi amir bir zumlik jimlikdan keyin, — nachora, ayyomi shabobim barham topib, amorat siyti xususida qayg‘urmoq vaqti yetibdi. Afg‘onistonni butkul ozod ko‘rmak uchun qo‘limizdan kelganini qilib, qolganini sarnavisht hukmiga topshirajakmiz... Rusiyaga noma bitmakni gapirib edingiz?
— Ha, amir sohib, musovida sizning nazaringizga muhtoj.
— Yuring, — amir shunday deb ichkari yo‘l boshladi. Yevropa usulida jihozlangan yorug‘, keng xonaga kirgach, qaynotasiga yumshoq kursidan joy ko‘rsatdi.