Bu ona qaldirg‘och uyasida polaponlarini kutayotgan edi. Avvaliga ilon hamla qildi, undan omon saqlab qolishdi. Keyin o‘t... Bu baloga bas kelisha olishmadi. Hozir boshqa yerga uya qurishgan. Lekin har tong shu tomon uchgisi keladi. Avval qorayib turgan devorlarga uncha yaqinlashmasdi. Keyin devorlar asl holiga keldi. Keyin odam isi anqidi. Shundan so‘ng ayvonga dadil uchib kiradigan bo‘ldi. Avval ayvonga bir martagina uchib kirardi. Bu tong ilonni daf qilgan odamni tanib, yana bir marta uchib kirdi...
Shuvalov yengil xurrak otib uxlardi. Asadulla o‘rnidan turib, hovliga tushdi. Ko‘tarilayotgan quyoshni endi ko‘rayotganday mashriqqa tikilib qoldi. Keyin oyoq ostiga qaradi. Toptalib, singan atirgul tanasidan yangi novdalar chiqa boshlabdi. Ildizi omon qogan rayhonlar ham novda chiqaray deb qolibdi. U yer-bu yerda ko‘katlar bosh ko‘taryapti. Ular orasida o‘tgan kunlar sharpasi sassiz ivirsidi. So‘ng yangi oqlangan uy devorlariga urilib, jarangladi. Shunday jarangladiki, Asadullaning qulog‘i qomatga kelib, o‘zi chayqalib tushdi. Xotiralar oqimi toshib, dilini ovlab, talashib, qora o‘pqonga tortayotganda birdan ko‘zi oshxona yonidagi ketmonga tushdi. Loyxonada ishlatilganicha qolib ketgan ketmonni zang bosgan edi. Asadulla cho‘p olib, ketmonga yopishib qotgan loyni qirdi, so‘ng atirgullar atrofini yumshatdi. Qo‘shni devori ostidagi ko‘milib qolgan quvur og‘zini ochdi. Keyin ko‘chaga chiqib, suv boyladi. Dam o‘tmay gulzorga suv oqdi.
Shuvalov o‘rnidan turib, Asadullaning harakatlarini kuzatib, ko‘ngli ravshanlashdi. «Har g‘amning poyoni, har alamning oxiri bo‘lishi kerak-da, o‘zi», deb o‘yladi.
— Dehqonchilik zo‘r-ku, Mira’lamovich! — dedi quvnoqroq ohangda.
— Ha... yerga qaramasa uvoli tutadi. — Asadulla shunday deb, qaddini rostladi. Anchadan beri bunday ish qilmagan va bedarmon ekanidan hansirab qolgan edi.
   

Shuvalov yana nima deb uning ko‘nglini ko‘tarishni bilmay turganida Asadulla ayvonga yaqinlashib, o‘zi so‘z ochib qoldi:
— Vitaliy Sergeevich, siz Afg‘onistonga jo‘nashingiz kerak edi-ku?
— Shu hafta ichi afg‘onlar kelishi kerak. Shuni kutishyapti shekilli. Keyin... Moskva Xmarinning nomzodini hali tasdiqlamagan.
— Tasdiqlamasligi ham mumkin... Vitaliy Sergeevich, vakola hay’atini nimaga asoslanib tanlashgan, bilmaysizmi?
Shuvalov Asadullaga qarab, kulumsiradi:
— Sen Markaziy Ijroqo‘m a’zosisan, men oddiy chekistman, hay’atni Markaziy Ijroqo‘m tasdiqlagan, demak, bu savolni men senga berishim kerak.
— Men bir odamning qo‘shilishiga qarshi chiqqan edim. Ushinskiyning kimligini bilasizmi? Sobiq eser. O‘n yettinchi yil yozda men u bilan jazo otryadini kutib olganman. Biz Korovichenkoning soldatlariga Toshkentdagi vaziyatni to‘g‘ri tushuntirishimiz lozim edi. Soldatlarni: «Toshkent kallakesarlarga to‘lib ketdi, o‘zbeklar o‘rislarni bir chekkadan so‘yshiyapti», deb ishontirishgan ekan. Men bir tomondan, vaqtli hukumat nayranglaridan gapirsam, bu odam bolsheviklarning g‘oyasi puchligini gapiribdilar. Oxiri bir poruchik menga, «qay birlaringga ishonaylik», deb qoldi.
— Mira’lamovich, bu ikki yil avvalgi gap. Zamon o‘zgardi, odamlar o‘zgardi. Balki Ushinskiy ham... Unda shaxsiy adovating yo‘qmi o‘zi?
Asadulla qo‘lidagi ketmonni jahl bilan nari otdi-da, shaxt bilan yurib Shuvalovning ro‘parasiga kelib to‘xtadi.

— Shaxsiy adovat... Siz ham shunday o‘yladingizmi?.. Agar bilsangiz... men mana bu tomirlarimni, — Asadulla shunday deb bilagini ko‘rsatdi, — yurtim ozodligining tomirlariga ulaganman, Shaxsiy adovatga quloq tutib yurgandan ko‘ra, pana-panada to‘pponcha tutib yo‘l poylardim.
— Mir’alamovich, seni ranjitdim shekilli, kechir meni, Ushinskiy masalasida... unga qarshi biror dalil bo‘lmasa... Umuman, hozirgi ahvolni anglab turibsan. Turkiston Markaziy Ijroqo‘mida ham, partiya markazqo‘mida ham tushunarsiz ishlar bo‘lyapti. Chetdan kelganlarga munosabatlarini aniq bildirishyapti. Meni ham shu sababli elchilar safiga qo‘shishgan, bilib turibman. Men chekistman, maxsus topshiriq bilan kelganman, diplomat emasman. Xullas, Mira’lamovich, partiyada boshqacha fikrlaydigan odamlar ham bor ekan. Avval mahalliy millat vakillariga to‘sqinlik qilishdi, endi markaz yuborgan vakillarning ko‘kragidan itarishyapti. Katta g‘oyaviy kurashlarning isi kelib turibdi.
— Vitaliy Sergeevich, o‘sha majlisda sizni «sobiq politsiyachi» deyishdi?
Shuvalov qo‘l siltadi.
— Deyishsa deyishaverishsin. Politsiyachi bo‘lganman, to‘g‘ri, xo‘sh, nima qipti?
— Qanday qilib?
— Mana, sen Mira’lamovich, bir paytlar «Ulamo» degan jamiyatdan kechirim so‘ragan ekansan-a? Gapimni bo‘lma. Demak, tavba qilgansan. Men esam shaxsan imperator hazrat oliylariga tavba qilganman. Xo‘sh, nimasi yomon? Men dvoryanlardanman, ha, asl dvoryanlardanman! — Shuvalov shunday deb ko‘rsatkich barmog‘ini yuqoriga nuqib qo‘ydi. — Beshinchi yildagi ishlarim uchun qamashdi. Men tavba qildim. Xo‘sh, qamoqda burga boqib yotganim yaxshimidi yo yolg‘ondan tavba qilib, ozodlikda inqilob ishini davom ettirganimmi? Men ikkinchisini tanladim. Ha, buni yashirmayman. Bundan afsuslanmayman ham. Tavbam inobatga olinib, Orenburg politsiyasida ishlaysan, deyishdi. Amalning eng kichkinasini berishdi. Asl dvoryan uchun haqoratli edi bu, ammo chidadim. Ana endi ayt: bolsheviklar ishi uchun qamoqdagi odam kerakmidi yo politsiyachi zarurmidi? — Bosiqlik bilan so‘z boshlagan Shuvalov shu yerga kelganda asablarini jilovlay olmadi. — Mening mana bu yerim, — ko‘ksiga mushtladi,— inqilob tomiriga ulangan.

— Vitaliy Sergeevich, siz meni noto‘g‘ri tushundingiz, — dedi Asadulla, — men sizni ayblaganim yo‘q-ku? Boshqa yerda, Moskvadami, Kievdami, Tiflisdami ishlaganingizda balki eslatmas edim, Orenburgga tegishli bir gapim bor. U kunlarni eslash malol kelsa, mayli, so‘ramay qo‘yaqolay.
— So‘rayver, Mira’lamovich, sendan xafa bo‘lganim yo‘q. So‘rayver.
— Surgun bo‘lmasimdan avval biz orenburglik o‘rtoqlar bilan yaqin aloqada edik. Men bunda o‘zbekcha gazit chiqarar edim. Orenburgdan oladiganimiz «Soldat» degan gazitni o‘zimiznikiga qo‘shib yashirincha tarqatar edik. «Soldat»ni bilarsiz?
— Bilmay-chi, necha marta fosh bo‘lishidan o‘zim asrab qolganman.
— Xullas, Orenburg inqilobchilari bilan aloqamiz durust edi. Bir faolimiz o‘sha yoqqa jo‘nadi-yu, izsiz ketdi. Oradan ko‘p o‘tmay, bizni bitta-bittadan, risoladagiday qilib terib oldilar. Faolimizning izsiz ketishi bilan bizning fosh etilishimiz orasida bog‘liqlik yo‘qmikin, deb ko‘p garang bo‘laman.
— Kim edi o‘sha faolingiz?
— Irisov, Rafiq Irisov.
Shuvalov iyagini qashib, o‘yga toldi.
— Irisov... Irisov... — dedi u pichirlab, keyin Asadullaga boqdi. — Ha, esladim. Shunaqa nusxani qo‘lga olganmiz. Birinchi so‘roqdayoq gullagan. Agar yanglishmasam, savdogar oilasidan edi, a? O‘ylamay-netmay ishonavergansizlar.
— Orenburgga borib-kelishi xavfsiz edi, shu nazarda tutilgan.
— O‘lchovni kalta olgansizlar, kalta o‘ylagansizlar. Orenburgdagi o‘rtoqlarni ogohlantirishga ulgurdik. Sizlarni...
— U-chi?
— Kim? Irisovmi? Qo‘yib yuborilgan.
— Bu yerga qaytmadi-ku? Axir bu yerda oilasi bor.
— Shu yerdami, Toshkentdami? — Shuvalov sergak tortdi. — O‘zining kelmagani aniqmi?
— Kelmagan deyishadi.
— Mira’lamovich, iltimos sendan, aniqla shuni. Bilasanmi... bunaqalar bir-ikki odamni sotib tinchishmaydi. Balki qaytgandir, yashirinib yotgandir. Kimlarningdir topshiriqlarini bajarayotgandir.
Shuvalovning bu gapi Asadulla uchun antiqa bo‘ldi.
   

6

Shu kuniyoq O‘qchiga qarab yo‘l oldi. Kaftdek hovli osmonini bir tup tok berkitib turuvchi bu xonadonga Asadulla surgundan qaytgan paytda kirgan edi. Ikki bolasi bilan yolg‘iz qolgan Roziyadan tez-tez xabar olib turish savob ekanini bilsa ham, xonadonda erkak yo‘qligi sababli kelmas, tanish-bilishlari orqali bu oilaning ahvolini surishtirib qo‘yishdan nariga o‘tolmas edi.
Ikki yildan beri oyoq bosmayotgan odamning to‘satdan kirib kelishi Roziyani ajablantirdi. Asadulla supa chetiga omonat o‘tirib, hol-ahvol so‘radi. Hovli sarishta, xonadonga yo‘qchilik nafasi urmagani sezilib turibdi. «Yolg‘iz ayol boshi bilan bu qiyinchilik, bu ocharchilikda qanday yashayapti ekan? Eri shuncha yilga yetarli mablag‘ tashlab ketganmidi yo?» Bu savol Asadullaning xayoliga ikki yil burun kelgan edi. Hozir yana uyg‘ondi.
Asadulla hovlida uzoq qolmadi. Boshidagi ro‘molining bir uchi bilan yuzini chala-yarim to‘sib, supaning narigi chetida o‘tirgan ayolni ko‘p gapga solishni o‘ziga ep bilmay, o‘rnidan turib, hayrlashdi.
Bolaligidan qadrdon bo‘lib qolgan tor ko‘chalardan yurib, Shayxontahurga yo‘l oldi. Roziya bilan bo‘lgan suhbatni dilida yana takrorladi:
«Rafiq afandidan hanuz darak yo‘qmi?»
«Yaratgandan umid qilib o‘tiribmiz».
«Dunyo o‘zarib ketdi, xat-xabar ham qilmadilarmi?»
«Yo‘q...»
«Ketgan keladi, ketmonlagan kelmaydi. Qaerda bo‘lsalar ham bolalarning baxtiga sog‘-omon yursinlar».
«Iloyim...»
Avvalgi kelganida ham shunday qisqa savol-javob bo‘lib edi. Eri bedarak ketgan ayol bunchalik xotirjam javob bermaydi. Buni Asadulla o‘shanda sezgan, ko‘ngliga shubha oralagan edi. Bugun o‘sha shubhasi haqiqatga aylanganday bo‘ldi. Nazarida Rafiq Irisov shu uyda berkinib, qaysi bir tirqishdan mo‘ralab o‘tirganday edi. Asadulla bir narsaga hayron: Rafiq Irisov vaqtida firqa uchun xizmat etdi. Qo‘rqibmi yo boshqa sabab bilanmi sotqinlik qildi. Shunga shuncha qo‘rqib, qochib yuribdimi? Nahot kelib, bola-chaqasidan xabar olmasa? Bolalarning sog‘inchi ko‘r qilmaydimi uni? Shuvalovning shubhasi Asadullaga ham o‘tib, turli-tuman xayollar girdobiga tushib borar, ammo haqiqatga moyil biror aniq fikrga kelishga ojiz edi.

IV b o b
MUXTOR VAZIR

1

Omonulloxon dog‘da qoldi: ag‘yorlar ularning rejasidan xabar topishdimi yo boshqa sabab bo‘ldimi, har qalay uch yo‘nalish bo‘ylab borayotgan qo‘shin manzilga yetib ulgurmay, Peshovor yo‘lida nogoh urush boshlandi. Kecha Kobul osmoniga qanotli maxluqlar uchib kelib, poytaxtni xokiturob qilib ketdi. Shahar ahli bundan tahlikaga tushdi. Risalpurda qirol harbiy floti mavjudligi, Kobulga «Xendli-Peyj» deb nomlangan aeroplanlar uchib kelib, bomba tashlaganini amir biladi. Fuqaro bunday mo‘’jiza, yo‘q, mo‘’jiza emas, bunday ofat borligiga bugun guvoh bo‘ldi.
Janggohdan ko‘ngilni xushlovchi darak kelmay turibdi. Sardorsalor Solih Muhammadxon sarbozlarining Ingliston lashkarlariga bas kelolmasligi aniq bo‘lib qoldi. Jalolobod isyonchilari hibsga olgan, Omonulloxon marhamati tufayli ozod etilgan sobiq sardorsalor Muhammad Nodirxon esa nimaningdir payida, nimanidir poylayapti. Abdulquddusxon ozod qabilalar bilan birgalikda hujumga o‘tishi kerak. «Ular qachon bosh ko‘taradilar, qachon yovga zarba beradilar?» Omonulloxon yursa ham, tursa ham, hatto shabistoniga kirganda ham xayoli shu bilan band.
«Bobolarim inglis bilan ikki karra to‘qnashdilar. Taxt menga — amirning uchinchi o‘g‘liga nasib etdi, uchinchi muhoriba ham mening peshonamga yozilgan ekan. Yozug‘imda yana nelar bor: kunmi yo tun? Olam aro hali ro‘yi siyoh bo‘lmaymanmi?..»
Dilkusho saroyining ikkinchi qavatidagi serbar xonasida yolg‘iz o‘tirgan amirning xayoli uzildi: sardor Tarzi bilan mavlono Abdul G‘anining salomga kelganlarini ma’lum qildilar. Omonulloxon ajablandi: sardor Tarzi odati bo‘yicha har tong yo‘qlaydi. Mavlono Abdul G‘ani nima yumush bilan kelibdi ekan?
Xonaga kirgan Tarzi amirning ajablanganini payqab, muddaoga ko‘cha qoldi:
— Amir sohib, mavlono Abdul G‘ani istig‘for tariqidan1 kirishni istak qiib edilar, men boshlab kelishga jur’at etdim.

— Istig‘for? — Omonulloxon battar ajablandi. — Allomai kishvarning qanday gunohlari bor ekanki istig‘for tariqidan yuzlansalar?
— Hazrat amir sohib, — dedi Abdul G‘ani suhbatga aralashib, — mening harakatim istig‘forga loyiq, alqissa, adl eshigini kushod aylagan sizdayin saltanat hukmdorining qanotidan chiqmakni xayol qilishning o‘zi ko‘rnamaklikdir. Biroq, mening bu sa’y-harakatim Afg‘oniston kamoli yo‘lida ekanini inobatga olursiz.
— Mavlono, maqsadingizni oydinroq bayon eting.
— Men Kobulni tark etib, Hindiston sari yurishni niyat qildim. Qulog‘imga yetgan daraklar Hindiston shaharlarida isyonlar ko‘tarilganini ma’lum qilyapti. Panjobdagisi inglisni ancha parokanda etibdi. Temir yo‘llar buzilibdi. Bu harakatlar muhoribadagi inglis lashkarlarining tizginini tortibroq qo‘yar!
Amir Abdul G‘aniga tikilib qoldi: bu simyon odam kichkina jussasiga bunchalik ko‘p tashvish yuklamasa? O‘zi afg‘on bo‘lmagani holda Afg‘oniston tuprog‘i uchun bunchalik jon koyitmasa?
— Mavlono, harakatingiz nojoiz. Olam hodis...
— Amir sohib, javobingiz meni hayratga solarlik bo‘ldi. Bu onda men o‘z yurtimda, qasos bahri to‘lqin urgan yerda bo‘lishim shart. Bil’aks, bu dunyodan hijrat qilsam, yuragimda ulug‘ armon qoladi.
— Hoshalloh!2 — Amir shunday deb Abdul G‘anining ikki yelkasini ushladi. — Hoshalloh, bu gapni siz aytmang. Xiradmandga munosib emas. Biz sardor bilan fikrlashib olaylik.
— Sardor rozi.
Amir qaynotasiga savol nazari bilan, aniqrog‘i, norozilik nazari bilan qaradi.
— Amir sohib, — dedi Tarzi bosiq ohangda, — mavlono xayrli ishni niyat qilganlar.
Hamisha qaynotasining maslahatiga quloq soluvchi amirning qaysarligi tutdi. Tarzi bilan Abdul G‘anining avvaldan ishni pishitib, so‘ng huzuriga kirishlari unga malol keldi.
— Javobni keyinroq aytaman, — dedi u qoshlarini chimirib.
Avval Abdul G‘ani, so‘ng Tarzi ta’zim qilib, eshik sari yurdilar. Tarzi ostonaga yetganda amir uni qaytardi.

— Sardor, — dedi u qaynotasiga tik qarab. — Hindistonga odam yubormoq zarur bo‘lsa Kobulda Ingliston zulmidan ozor chekkan hijronzada muhojirlar ko‘p. Mavlono Abdul G‘anining yumushlari bo‘lak. Menga bir odam aytib ediki, go‘yo ma’rifatsiz davlat nochor go‘dak misol, fuqarosi ilmdan bahramand saltanat esa mamolik1 orasinda o‘z o‘rnini topa olguvchi qudratga ega bo‘lar ekan.
Tarzi bir vaqtlar aytgan gapini kuyovi og‘zidan eshitib, kulimsiradi. Amir unga e’tibor bermay, davom etdi:
— Fuqaroga bergan va’dalarim bisyor. Bu yerdagi, — amir ko‘ksiga nuqdi, — umidlarim undan ko‘p. Siz, sardor, yoshlarni o‘qitmak uchun Farangistonga yubormoqni orzu qilib edingiz. Men esam, amorat xizmatidan ta’lim beruvchi, oliy muallimlar yetishtiruvchi, muhandislar, qozilar ilmini beruvchi maktablarni orzu qilganman. Mavlono Abdul G‘ani shu orzularimning rahilkushi, unga tegmang. Muhoriba taqdirini arkoni harbga qo‘yib bering.
Tarzi javob o‘rniga yengil ta’zim qildi. Amir gaplarining qaynotasiga malol kelganini sezsa ham sezmaganga oldi.
— Sardor, noibi qirolning maktubi mening hamiyatimga tegib, tinchimni oldi. Unga javob yo‘llashga qasd qildim, — dedi suhbat mavzuini shartta o‘zartirib.
— Shu damda-ya? — dedi Tarzi ajablanib.
— Ha. Takallufsiz maktublarining mazmuniga tushunib yetganimizni ma’lum etib qo‘yishimiz shart. Shunday bir noma biting, — amir o‘yga toldi. Tarzi toqat bilan kutdi. — Javobimiz iltifotdan xoli bo‘lmog‘i kerak. Alqissa bunday deymiz: «Siz janobning bu qadar kechikib javob yo‘llashingiz menda beqiyos hayrat o‘tini yondirmoqqa asos bo‘ldi va yuragimga zarracha quvonch baxsh eta olmadi. Sizning hukumatingiz mening hukumatimni mutlaq mustaqil deb tan olmog‘i lozim edi, chunki Afg‘oniston muhim jug‘rofiya holati, o‘rni va siyosiy martabasiga ko‘ra shunga loyiqdir. Ming afsuslar bo‘lsinkim, Ingliston ila do‘stlik va ittifoq bog‘lash umidlarimiz rishtalari sizning maktubingiz tufayli butkul uzildi».
Amir so‘zini davom ettirishga qiynalib, Tarziga najot ko‘zi bilan qaradi:
— Shunday desak bo‘ladimi?
— Ma’qul. Chelmsford bizning tavbamizni kutayotgani holda bu javobni olsa, boshini qay toshga urishni bilmay qoladi. Ofarin, amir sohib.
— Bizga xuddi shu kerak. Ingliston hukumati hech qachon bizga yaxshilik istamas ekan, bunga amin bo‘ldim, sardor.

2

Mahmudbek Tarzi amir huzuridan chiqib, xonasiga yo‘naldi. U Rusiyaga yuborilgan maktublarning javobini sabrsizlik bilan kutardi. Tarzi daryoning narigi qirg‘og‘idan xushxabar kelishiga ishonar, shu bois, yuborilajak elchilar vakolasini xayolan tayin qilar edi. Muhoribadan olingan ko‘ngilsiz daraklar, Kobulga bomba yog‘dirilishi unda javobni kutmay, vakolani yo‘lga otlantirish fikrini uyg‘otdi.
Tarzining xonasi ham yevropa usulida jihozlangan: deraza yoniga katta yozuv stoli, o‘rtaga yumshoq kursilar qo‘yilgan edi. U yozuv stoliga borib, tortmani ochdi. Rusiyaga oid barcha ma’lumotlarni shu yerda saqlaydi. Tarzi qog‘ozlarni bir-bir olib, ko‘z tashlay boshladi. Qog‘ozlardan biridagi baytni o‘qib, o‘yladi: qachon, nimaga yozib qo‘ygan ekan?
«Tanam zi bandi libosi takalluf ozod ast,
Barahnagi ba baram xil’ati xudodot ast.

Bu bayt Habibulloxonga atalmaganmidi? Ha, Habibulloxon Inglistondan pul ta’ma qilganida g‘azablanib, Mirzo Bedilning shu satrlarini eslagan edi. Eslashga eslab, amirga so‘z aytishga jur’at qilolmagandi. Ne shodki, sarpo tamaidagi amirning pushtikamari takalluf libosining bandidan ozod bo‘lmoqni lozim topdi. Shukrki, ko‘ngli kayfi sahboni istamadi. Aks holda, Tarzi dodini kimga aytar edi? Otasi surgun qilingan zamonda yorug‘ dunyoga kelgan, musofirlik sahrosida sarsari kezgan, mardudi davron madarini begona tuproqqa qo‘ygan bu aftodavash, ozodlik ilinjida dunyodan ko‘z yumib ketmasmidi?..
Eshik og‘asi kirib, Hirotdan chopar yetib kelganini bildirdi. «Rusiyadan xabar keltirdimikan? Unday desam, biz Termiz sari yuborib edik-ku? Hirotdan qanday xabar yuborishlari mumkin?» Chopar ostonada paydo bo‘lgunga qadar Tarzini shu jumboqlar qamrab oldi.

Chopar shoshganmi, hatto yuvinishga ham ulgurmagan, ust-boshi chang bir ahvolda kirib keldi. Tarzi uning kirtayib, qizarib ketgan yuzlariga qarab, behad holdan toyganini sezdi.
— Noib ul-hukuma Muhammad Sarvarxon hazrat sardorga duo yo‘lladilar, — chopar shunday deb qo‘ynidan muhrlangan qog‘oz chiqarib, ta’zim bilan uzatdi.
Tarzi nomani olib, shoshib ko‘z yugurtirdi. Hirot noibi Tarziga sihatlik tilab, Ko‘shk tomondagi hamhudud qo‘shinlar yaxshi niyat ila chopar yuborganlari, yurtni amir Habibulloxon so‘rab turgan damlarda ham shunday chopar kelgani, biroq amir sohib ro‘yxush bermagani sababli ularning salomlari qabul bo‘lmaganini bayon etib, endigi noma amir hazratlari tomonidan inobatga olinuviga umid bildirgan edi. Noib maktubiga Tarzi anglamaydigan harflardagi noma, so‘ng pushtuda yozilgan xat ham ilova etgan edi. Tarzi bu xatni o‘qib, avvaliga hayron bo‘ldi: Afg‘onistondan yo‘llagan maktub haqida nechun kalima yo‘q? U maktub bitilgan muddatga qarab olgach, hammasiga tushunib yetdi: demak hamhududlar ulardan o‘n kun ilgari maktub yozishib, Afg‘onistonning mustaqilligini tan olishibdi.
— Nechun hayallab yetkazding? — dedi Tarzi norozi ohangda.
— Gunohkorman, sardor sohib, — dedi chopar bosh egib, — men kecha-kunduz beto‘xtov yo‘l bosdim. Hazrat noib aytdilarki, noma Hirotga yetgunga qadar behad uzoq yo‘l yuribdi.
Tarzi choparni bejiz ayblaganini bilib, unga ruxsat berdi.
«Darvoqe, maktubni nima sababdan uzoq yo‘l bilan yuborishibdi? Shu yo‘lni bexatar deb bilganlarmi? U holda Tirmizga yuborganimiz chakki bo‘lganmi? Maktublarimiz aro yo‘lda qolib ketganmi yo?»
Tarzi shu jumboqli o‘ylar bilan amir huzuriga oshiqdi.