622/10. Abu Umomadan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kishilarning Alloh huzuridagi oliy martabaligi salomni boshlaganidir», dedilar. Abu Dovud  rivoyatlari.

Imom Termiziy  rivoyatlarida keltirilishicha, «Ey Rasululloh, ikki kishi yo‘liqib qolsa, qaysi biri salomni boshlaydi?» deyilganida, u zot: «Alloh huzuridagi oliy martabaligi», deb aytdilar.

216-bob Salomning mustahab, makruh va muboh holatlari haqida

Bilingki, yuqorida aytganimizdek, salomni ommaviy qilishga buyurilganmiz. Lekin bu ba’zi holatda ta’kidlangan va ba’zi holatda yengillatilgan va ba’zi holatda man qilingan. Ammo ta’kidlab mahbub sanalganlarining hududi yo‘qdir. Va yana bilingki, tirikka ham, o‘likka ham salom beriladi. Biz o‘likka salom berish kayfiyatini «Janoza zikrlari kitobi»da aytib o‘tganmiz. Ammo salomning makruh, yengillatilgan va muboh holatlarini istisno qilib, bir oz bayon qilishga ehtiyoj bor. Masalan, kishi bavl va shularga o‘xshash narsaga mashg‘ul bo‘lib turganida salom berish makruhdir. U javobga ham hakdor emas. Yana uxlayotgan yoki esnayotgan yoki namoz o‘qiyotgan yoki muazzin namozga azon yoki iqomat aytayotgan bo‘lsa yoxud hammomda bo‘lsa yo shunga o‘xshash salom o‘z ta’sirini o‘tkazmaydigan ishlarda ham salom bergan kishi javobga haqdor emas. Ammo ovqatlanayotgan bo‘lsa-yu og‘zida luqma bo‘lmasa, salomning zarari yo‘qdir. Javob berish u kishiga vojib bo‘ladi. Oldi-sotdi va boshqa muomalalarda salom berilsa, javob berish vojibdir. Ammo jumaga xutba o‘qilib turganda salom berish makruhdir. Chunki xutbada jim turishga buyurilganmiz. Endi shunga xilof qilib salom berib qo‘ysa, javob beriladimi? Bunda bir oz ixtilof bor. U amal qilmagani uchun javob qaytarilmaydi, deganlar bor. Agar xutbada jim turish vojib, deyilsa, salomga alik olmaydi. Agar xutbada jim turish sunnat, deyilsa, o‘sha hozir bo‘lganlar orasidan bir kishi javob qaytaradi. Bir kishidan ko‘pi javob qaytarmaydi deganlar ham bor. Ammo Qur’on qiroati bilan mashg‘ul kishiga beriladigan salom haqida Abul Hasan al-Vohidiy: «Tark qilgan afzaldir», deydilar. «Agar salom berilsa, ishora bilan javob berish kifoya qiladi. Agar Qur’on o‘qiyotgan kishi lafz ila salomga alik olsa, «A’uzu»ni aytib, yana tilovatga qaytadi». Bu Vohidiy fikrlari edi. Bunga bir oz e’tibor qilishga to‘g‘ri keladi. Zohiriy olib qaralganda, Qur’on o‘qiyotgan kishi lafz ila alik oladi. Ammo xotirni jamlab, berilib duo bilan mashg‘ul bo‘layotgan kishini Qur’onga mashg‘ul bo‘layotganga o‘xshatish mumkin. Fikrimcha, ana shu holda unga salom berish makruhdir. Chunki bu unga ovqatlanishdagi mashaqqatdan ham ko‘proq qiyinchilik olib keladi. Ammo ehromdagi talbiya aytuvchi kishiga salom berish makruhdir. Chunki talbiyani to‘xtatish makruh. Bordi-yu salom berilsa, lafz ila alik olib qo‘yadi.

217-bob Salom beriladigan va berilmaydigan, alik olinadigan va olinmaydigan kishilar haqida

Bilingki, fosikdigi va bid’atchiligi ila mashhur bo‘lmagan musulmon kishiga salom beriladi va salomiga alik olinadi. Ya’ni, salom berish sunnat, alik olish vojibdir.

623/1. Asmo binti Yaziddan  rivoyat qilinadi: «Biz ayollar bilan turganimizda, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam oldimizdan o‘tib bizga salom berdilar». Abu Dovud va Termiziy  rivoyatlari.

Ammo Termiziy  rivoyatlarida aytilishicha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kunlarning birida masjid yonidan o‘tayotganlarida, bir necha ayollar o‘tirishgan edi. Ularga ko‘llari ila ishora qilib salom berdilar.

624/2. Jarir ibn Abdullohdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ayollar oldidan o‘tib, ularga salom berdilar. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

625/3. Sahl ibn Sa’ddan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Bizda bir ayol bor edi (boshqa  rivoyatda boshqacha keltiriladi: «Bizning bir (tanish) kampirimiz bo‘lib...»), u lavlagini olib kelardi-da, qozonga solib arpaning maydalangani bilan aralashtirib qo‘yar edi. Biz har gal jumani o‘qib qaytayotganimizda, unga salom berar edik. U bizga haligi taomni tortiq qilar edi». Imom Buxoriy  rivoyatlari.

626/4. Ummu Hone’ binti Abu Tolibdan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Fath kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga borsam, u zot g‘usl qilayotgan ekanlar. Fotima (r.a.) esa (parda bilan) to‘sib turgan ekanlar. Bas, men salom berdim...» deb hadisning qolganini zikr qildilar. Imom Muslim  rivoyatlari.

Fasl: Zimmiyga salom berilishi haqida ixtilof qilingan. Ularga salom berishni qat’iy joiz emas, deganlar. Boshqalar esa harom emas, balki makruhdir, deyishgan. Agar zimmiy kishi musulmonga salom bersa, musulmon javob berishda faqat «Vaalaykum» deydi. Undan boshqasini ziyoda qilmaydi.

Qozi Morudiyning fikrlaricha, ularga salom berish joiz. Faqat musulmon kishi «Assalomu alaykum», deb aytmay, balki «Assalomu alayka», deb, ya’ni birlik lafzi ila aytadi. Alik olishda «Vaalaykum assalom», deydi. Lekin «...va rohmatulloh»ni qo‘shmaydi, deb aytganlar. Bu ikki fikrlari qoidadan tashqari bo‘lib, rad qilingan.

628/6. Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Agar sizlarga ahli kitoblar salom berishsa, ularga «Va alaykum», deb aytinglar», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

629/7. Ibn Umardan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Agar sizlarga yahudiylar salom berib, «As-somu alaykum» (ya’ni, senga o‘lim), desa, «Vaalayka» (ya’ni, senga ham), deb ayting», dedilar. Imom Buxoriy  rivoyatlari. Bu hatsda zikr qilganimizga o‘xilash hadislar ko‘pdir.

Abu Sa’d Mutavalliyning aytishlaricha, bir kishiga musulmon deb gumon bilan salom berilsa-yu, uning kofirligi ravshan bo‘lsa, salomini qaytarib olmoqligi mustahabdir. «Rudda ‘alayya salomiy», ya’ni «Salomimni qaytarib ber», degan lafz ila qaytarib oladi. Bundan maqsad uni qo‘rqitib, o‘rtasida do‘stlik yo‘qligini bildirib qo‘yishdir.

Abu Sa’d esa: «Agar zimmiyga salom xohlansa-da, salom lafzidan boshqacha qilinsa, masalan, «Alloh sizni hidoyat qilsin» yoki «Alloh sizning tonggingizni ne’matli qilsin», desa, zarari yo‘q», dedilar.

Imom Navaviy: «Mana shu Abu Sa’d aytgan narsaga ehtiyoj bo‘lib, «Xayrli tong tilayman» yoki «Saodat tilayman» yoki «Ofiyat tilayman» yoki «Alloh sizga xursandchilik, saodat, ne’mat, surur ila tong ottirsin», desa yoki shunga o‘xshash narsalarni aytsa, zarari yo‘q. Agar ehtiyoj sezmasa, biror narsa aytmaslikni ixtiyor qiladi. Chunki salom aytish ularga ochiq yuzli bo‘lish, yaqinlik va do‘stlikni ifoda etadi. Biz esa ularga ko‘pol bo‘lish va do‘stlik izhor etmaslikka buyurilganmiz», dedilar.

Agar bir kishi jamoat oldidan o‘tsa, ular orasida bir necha musulmon tursa yoki bir musulmon bilan bir necha kofir bo‘lsa, musulmon va musulmonlarni qasd qilib salom berish sunnatdir.

630/8. Usoma ibn Zayddan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir majlisdan o‘tdilar. U majlisda oddiy musulmonlar, mushriklar, butlarga ibodat qiluvchilar va yahudiylar bor edi. Va ularga salom berdilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

Agar biror mushrikka maktub yozsa va unda salom bitsa, quyidagicha yozish lozim bo‘ladi:

631/9. Abu Sufyon (r.a.) Hiraql qissasi haqida qilingan  rivoyatda aytishlaricha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Allohning quli va rasuli Muhammaddan Rumning kattasi Hiraqlga, hidoyatga ergashganlarga salom», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

Kasal zimmiyni ziyorat qilish haqida ixtilof qilingan. Ba’zi jamoalar uni mahbub sanashgan. Ba’zilari esa man qilishgan.

Abu Bakr Shoshiy esa quyidagilarni zikr qiladilar: «Kofir betob bo‘lganida qarindoshlik yoki qo‘shnichilik yuzasidan qurbat hosil qilish uchun ziyorat joiz». Imom Navaviy ham Shoshiy aytgan ushbu fikrni yaxshi, deganlar.