667/17. Ato ibn Abdulloh al-Xurosoniydan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam menga: «Ko‘l berib so‘rashinglar, u nafratni ketkazadi. Bir-biringizga hadya berib turinglar, shunda bir-biringizga muhabbat qilasiz hamda ginalar barham topadi», dedilar». Imom Molik rivoyatlari.

Bilingki, har yo‘likqanda qo‘l berib so‘rashish mustahabdir. Ammo kishilar odat qilib olganidek, subh hamda asr namozlaridan keyin ko‘l berib so‘rashishdek ma’lum bir vaqtlarni belgilab olish shariatda yo‘q. Lekin ko‘l berib so‘rashishning asli sunnat bo‘lgani uchun zarar qilmaydi. Ular esa ba’zi holatlarda bardavom bo‘lib, ko‘p holatlarda kamchilikka yo‘l ko‘yishdi. Ba’zida bo‘lsa ham, qo‘l berib so‘rashish shariatda vorid bo‘lgan narsadan chiqarib yubormaydi.

Imom Abu Muhammad Abdusalom (r.a.) «Al-Qavo’id» nomli kitoblarida; «Albatta bid’at besh qism bo‘ladi: vojib, harom, makruh, mustahab, muboh. Subh va asr namozi so‘nggida ko‘l berib so‘rashmoq muboh bo‘lgan bid’atlar qatoriga kiradi», deganlar.

Imom Navaviyning fikrlaricha, tuk chiqmagan chiroyli yuzli kishi bilan qo‘l berib so‘rashishdan saqlanmoq lozimdir. Chunki ularga nazar solishning o‘zi harom. Ba’zi sohiblarimizning fikricha, har bir nazar qilish harom bo‘lgan narsani ushlash ham haromdir. Balki ushlash undan ham harom. Uylanadigan kishi begona ayolga uylanishini iroda qilib qarasa, halol. Shu singari oldi-sotdi va olish-berishlarda ham nazar solish halol. Ammo bularning birortasida ushlashlik joiz emas.

Fasl: Qo‘l berib so‘rashayotganda ochiq yuzli bo‘lish va mag‘firat so‘rab duo qilish mahbub amallardandir.

668/18. Abu Zarrdan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam menga: «Yaxshiliklardan birortasini past sanama! Agar birodaringga yo‘liqsang, ochiq yuz ila ko‘rishishing ham yaxshilikdir», dedilar». Imom Muslim rivoyatlari.

669/19. Baro ibn Ozibdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:
«Ikki musulmon yo‘liqishganda qo‘l berib so‘rashib jilmayishsa va do‘stona hamda nasihatda bo‘lishsa, o‘rtalaridagi xatolar sochilib ketadi», dedilar. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

Boshqa bir  rivoyatda quyidagicha keltiriladi: «Ikki musulmon yo‘liqib, qo‘l berib so‘rashishsa va Allohga hamd hamda istig‘forda bo‘lishsa, Alloh azza va jalla ularning gunohlarini mag‘firat qiladi», dedilar.

670/20. Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Alloh yo‘lida yaxshi ko‘rishgan ikki kishi yo‘liqib, bir-biriga qo‘l berib so‘rashishsa hamda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga salovot aytishsa, ajramaslaridan turib avvalgi-yu oxirgi gunohlari kechiriladi», dedilar. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

671/21. Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam biror kishining qo‘lini ushlasalar,
«Allohumma atina fid-dunya hasanatan va fil axiroti hasanatan vaqina azaban-nar», deb aytmasdan ajralmasdilar. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

Fasl: Har qanaqa kishiga har bir holatda bo‘yin egish joiz emas. Biz bunga misol qilib, Anasdan (r.a.)  rivoyat qilingan 666-raqamli hadisni yuqorida keltirgandik. Ana shu hadis hasan bo‘lib, muxoliflik yo‘qdir. Ilm, isloh va boshqa fazilatli xislatlarga mansub kishilarni unga amal qilishlari sizlarni g‘ururga olib bormasin. Chunki ergashish faqat Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga xosdir. (Ya’ni, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bo‘yin egma dedilarmi, buyruqlarini bajarmoq lozim.) Alloh taolo Hashr surasining yettinchi oyatida: «Payg‘ambar o‘zi sizlarga ato etgan narsani olinglar, u zot sizlarni qaytargan narsadan qaytinglar» hamda Nur surasining 63-oyatida: «(Payg‘ambarning) amriga xilof ish qiladigan kimsalar o‘zlariga biror fitna-kulfat yetib qolishidan yoki alamli azob yetib qolishidan hazir bo‘lsinlar!» deb aytgan.

«Janoza kitobi»da keltirganimizdek, Fuzayl ibn Iyozdan quyidagi ma’nodagi narsa  rivoyat qilingan: «Hidoyat yo‘liga tobe’ bo‘l. Usha yo‘lda yuruvchilarning ozligi seni o‘ksitmasin. Zalolat yo‘lidan chetlan. Halokatga olib boruvchi yo‘ldagilarning ko‘pligi seni g‘ururga olib bormasin».

Fasl: Ammo kiruvchi kishiga hurmat qilib o‘rnidan turish mahbub amallardandir. Agar o‘sha kishi ilmda fazilatli yoki isloh, sharaf yoki o‘zini saqlagan boshliq bo‘lsa yoki tug‘ishgani hamda katta yoshdagi qarindosh bo‘lsa, ana shu turishdan maqsadi yaxshilik, ikrom va ehtirom bo‘lishi shart. Ammo riyo va buyuk sanash bo‘lsa, joiz emas. Bunga salaf hamda xalaflar bardavom amal qilishgani uchun bu so‘zni ixtiyor qildik. Bunga dalil bo‘luvchi salaflarning so‘zlari va asarlarini jamladim. Bunga xilof qilganlarni ham zikr etdim va javob ham berdim. Kimga bu narsalar tushunarsiz bo‘lsa, mana shu qismda yozganlarimdan o‘qib, tushunmagan narsalarini bartaraf etishini umid qilaman.

Fasl: Solih kishilar, og‘aynilar, qo‘shnilar, do‘stlar va qarindoshlarni ziyorat qilish ta’kidlangan mahbub amallardandir. Vaqtini aniqlash ularning holatlari, martabalari va bo‘sh paytlariga qarab o‘zgaradi. Ziyorati karih ko‘rmaydigan ko‘rinishda va rozi bo‘ladigan vaqtda bo‘lishi shart. Bunga bir necha mashhur asar va hadislar bor.

672/22. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Bir kishi boshqa bir qishloqdagi og‘aynisini ziyorat qildi. Alloh taolo uning yo‘lida kuzatuvchi qilib bir farishtani yubordi. Farishta uning oldiga kelib, «Qaerga borishni xohlaysan?» deganida, haligi kishi: «Mana bu qishloqdagi og‘aynimnikiga», dedi. Farishta: «Sening unda parvarishlab turgan biror mol-mulking bormi?» deganida, «Yo‘q, lekin men uni Alloh yo‘lida yaxshi ko‘raman», dedi. Shunda haligi farishta: «Men senga yuborilgan Allohning elchisiman. Albatta Alloh seni xuddi uni yaxshi ko‘rganingdek yaxshi ko‘radi», dedi», dedilar. Imom Muslim  rivoyatlari.

673/23. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim biror kasalni borib ziyorat qilsa yoki birodarini Alloh yo‘lida ziyorat qilsa, bir nido qiluvchi nido qilib: «Qadamlaringga hasanot, jannatdan o‘z manzilingni tayyorlab qo‘yding», deb aytadi», dedilar. Termiziy va Ibn Mojalar  rivoyatplari.

Fasl: Kishi solih do‘stidan ziyoratni ko‘paytirmog‘ini so‘rash mahbub ekanligi haqida:

674/24. Ibn Abbosdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Jabroil alayhissalomga: «Bizni bundan-da ko‘proq ziyorat qilishdan sizni nima man qiladi?» deganlarida, quyidagi oyat nozil bo‘ldi: «(Ey Muhammad), biz yolg‘iz Parvardigoringizning amri-farmoni bilangina nozil bo‘lurmiz. Oldimizdagi (oxirat) ham, ortimizdagi (dunyo) ham, (dunyo va oxirat) o‘rtasidagi barcha ish-amallar ham yolg‘iz Unikidir» (Maryam surasi, 64-oyat). Imom Buxoriy  rivoyatlari.

221-bob Aksa urganga javob berish va esnashning hukmi

675/1. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Albatta Alloh taolo aksa urganni yaxshi ko‘radi. Esnashni esa karih ko‘radi. Sizlardan biringiz aksa urib, «Alhamdulillah», deb Allohga hamd aytsa, har bir eshitgan musulmon kishiga «Yarhamukalloh», ya’ni «Alloh senga rahm qilsin», deb aytmog‘i shart bo‘ladi. Ammo esnash shaytondandir. Agar sizlardan biringiz esnaydigan bo‘lsa, qodir bo‘lganicha uni qaytarsin. Chunki esnagan kishiga shayton kuladi», dedilar. Imom Buxoriy rivoyatlari.

Ulamolar shunday deyishgan: «Vaznning yengil bo‘lishi, taomni kam va kuchsizini iste’mol qilish aksaga sabab bo‘luvchi narsalardandir. Shuning uchun aksa maqtalgandir. Bu tavsiya qilingan ishlardan bo‘lib, shahvatni zaiflashtirib, toatni osonlashtiradi. Esnash esa buning aksidir».