ANSORLAR (arab. - yordamchilar, safdoshlar) - Muhammad (sav) sahobalari bir tabaqasining nomi. 622 y. Makkadan Madinaga ko‘chib borgan musulmonlar (muhojirlar)ga va Muhammad (sav)ga yordam bergan hamda islom dinini qabul qilgan madinalik Avs va Hazraj qabilalarining a’zolari. A. muhojirlar b-n birga ilk musulmonlar jamoasini tashkil etgan. A. b-n muhojirlar o‘zaro munosabatlarini bitimlar orqali belgilagan. A. Badr jangidan e’tiboran Muhammad (sav)ning Makka mushriklariga qarshi yurishlarida faol ishtirok etishgan. Harbiy o‘lja taqsimlanganda muhojirlardan keyingi navbatda turganlar. Keyinga siyosiy voqealarda ham A.ning o‘rni katta bo‘lgan. Muhammad (sav) vafotlaridan so‘ng ular o‘z ichlaridan xalifa saylashga urinib ko‘rganlar. Lekin xalifalik ko‘pchilik ovozi b-n Abu Bakr Siddiqqa nasib bo‘lgan. A. hadis roviylari sifatida ham mashhur.

ANQO - qadimiy sharq xalqlari mifologiyasiga ko‘ra, Alloh tomonidan har tomonlama mukammal qilib yaratilgan afsonaviy qushning nomi. Ba’zi rivoyatlarda ko‘rsatilishicha, A. tamomila yo‘qolib ketgan emas, lekin juda kam uchraydi. Islom an’anasida A. afsonaviy qush - Semurg‘ b-n aynanlashtiriladi, rivoyat, ertaklarda Humo qushga ham o‘xshatiladi. Qad. Sharq xalklari afsona, ertak va dostonlarida bosh qahramonga homiy. U insonlar ko‘ziga ko‘rinmaydi, qanoti, pati oltin, kumush va b.dan deb ta’riflanadi. Xalqimiz orasida A. baxt, tole, davlat qushi, kimga soyasi tushsa, o‘sha baxtli bo‘ladi degan fikr mavjud. Taqchil, kamyob narsalar haqidagi "anqoning urug‘i" degan ibora shuvdan olingan.

ARASOT - q. A’rof.

ARAFA (arab. - bilmoq, tanimoq, ma’rifat hosil qilmoq) - 1) hijriy-qamariy yil hisobi bo‘yicha 12-oy (Zil-hijja) 9-kunining nomi. Islom manbalarida aytilishicha, bu kunning A. deb atalishiga sabab Ibrohim (as)ga Jabroil haj ibodatining arkonlarini shu kuni o‘rgatib ketgan. Hojilar shu kuni Arafot tepaligiga chiqib, to Quyosh botgunga qadar duo, ibodat va iltijo b-n mashg‘ul bo‘ladilar; 2) Hayitdan oldingi kun ham A. deb nomlanadi.

ARAFOT - Makka sh.dan 20 km narida joylashgan, uzunligi 11-12 km va kengligi 6,5 km bo‘lgan vodiy. Shimol tomondan tog‘ tepaligi b-n o‘ralgan, bu tepalik ham A. deyiladi. Qurbon oyi (Zilhijja oyi)ning 9-kuni, ya’ni arafa kuni hojilar shu tepalikka chiqib, to quyosh botgunga qadar ibodat b-n mashg‘ul bo‘ladilar. Islom manbalaridagi rivoyatga ko‘ra, Ibrohim (as)ga Jabroil shu tepalikni ko‘rsatib: "Shu joy - Arafotdir, bilib oling, haj arkonlari shu yerda kamoliga yetadi, shu yerda gunohlaringizni e’tirof etasiz", deganlar. Boshqa bir rivoyatda Odamato b-n Momohavo jannatdan chiqarib yuborilganidan keyin bir-birlari b-n shu yerda uchrashgan, deyiladi. A. tepaligida bir baland joy borki, u yerni "jabalir rahma" ya’ni "rahmat tog‘i" deyiladi. Muhammad (sav) vafotlaridan 81 kun oldin, hijratning 10-yili Madinadan hajga kelib, arafa kuni shu tepalikka chiqqanlar va oq tuyalarini cho‘ktirib, uning ustida turib mashhur "Vidolashuv va’z"larini aytganlar. Shu sababli bu joy uzoqdan ko‘rinib turishligi uchun ustun shaklida ko‘tarilib, oqqa bo‘yab qo‘yilgan.

ARVOH (arab. - ruhlar) - q. Ruh.

ARKON ad-DIN - q. Rukn.

ARSLONBOB (taxm. 11-a.) - turkistonlik mashhur sufiy. A.ning hayoti, sufiylik faoliyati haqidagi ma’lumotlar nasabnoma (shajara)larda va qo‘lyozma manbalarda qisqa berilgan. Ahmad Yassaviyning birinchi ma’naviy ustozi bo‘lgan. Yosh Ahmad uning rahbarligida sufishtik tariqatining murakkab amaliy va nazariy bilimlarini olgan. Rivoyat qilinishicha, A. Qirg‘iziston hududidagi shu nom b-n ataluvchi qishloqqa dafn qilingan. Maqbarasi hozirgacha saqlanib qolgan va ziyoratgoh hisoblanadi.

ARSH, Arshi a’lo (arab. taxt) - buyuk taxt. Aqoid ilmi ulamolari fikri, oyat hamda hadislarga ko‘ra, A. oyokdari bor taxt bo‘lib, uni farishtalar ko‘tarib turadi. U xuddi olam ustidagi kubbaga o‘xshash. U maxluqotlarning shiftidir. Alloh taoloning A.ga ehtiyoji yo‘q, balki uni O’zi bilgan hikmat uchun yaratgandir. A. faylasuflar aytganidek falak emasdir. Ular A.ni to‘qqizinchi falak yoki atlas falaki deyishgan. Arablar A.ni hech qachon bu ma’noda ishlatmaydilar. Alloh taolo A.ga barobar bo‘lib, uning ustida turgani unga muhtojligidan emas. Alloh bundan oliy va ulug‘dir. U o‘z kudrati ila o‘zidan pastdagi A.ni, uni ko‘tarib turuvchilarni va undagi narsalarni ko‘tarib turuvchidir. Shuningdek, Alloh A.ni va undagi narsalarni ihota qiluvchidir. A. Allohning qudrati ostida chegaralangan va Unga muhtojdir. Qur’oni Karim oyatlarida A. to‘g‘risida 23 joyda bayon etilgan.

ASMO bint ABU BAKR (taxm. 592-692, Makka) - sahoba, Abu Bakr Siddiqning qizi. Muhammad (sav) zavjasi Oishaning ota bir, ona boshqa opasi. Asharai mubashsharadan biri - az-Zubayr ibn Avvomning zavjasi. O’g‘li -Abdulloh ibn az-Zubayr Hajjoj ibn Yusuf tomonidan o‘ldirilgach (692), nihoyatda qayg‘urib, ko‘zi ojiz bo‘lib qolgan va Makkada yuz yoshida vafot etgan. U 56 ta hadis rivoyat etgan.