ASR - besh vaqt o‘qiladigan namozpint biri. 4 rakaat farz bo‘lib, kun botishidan 2 soat ilgaridan to kun botgunga qadar muddatda bajariladi.

ASSALOMU ALAYKUM (arab. sizga tinchlik, salomatlik tilayman) -musulmonlar o‘zaro uchrashganda ishlatiladigan salomlashuv iborasi. Salom qabul qiluvchi "Va alaykum assalom" ("Sizga ham tinchlik, salomatlik tilayman"), deb javob qaytaradi. A.a. tanigan va tanimagan musulmonlarga beriladi. Kichik yoshdagilar yoshi ulug‘larga, ulov mingan odam piyodaga, piyoda ketayotgan kishi o‘tirganga, ozchilik ko‘pchilikka salom beradi. A.a. ko‘pchilik huzuriga kirib o‘tirishda ham aytiladi. A.a. deyish sunnat, javob qaytarish esa vojib hisoblanadi. A.a. namoz o‘qiyotgan kishining namozi tugaganining alomati hamdir.

ASHOB - q. Sahoba.

ASHOB al-KAHF, Ashobi kahf (arab. "g‘or egalari", "g‘or odamlari") - o‘z zamonlari podshohi Daqyonus (imperator Detsiy) zulmidan qochib, Robbilariga bo‘lgan imonlarini sakdash maqsadida g‘orga kirib yashiringan va Alloh taoloning irodasi, ilohiy mo‘‘jiza b-n ko‘p yillar uxlatib qo‘yilgan yosh yigitlar va ularning iti. Allohning inoyati b-n ular 309 y.dan so‘ng uyg‘onishadi. Oyatda bu mo‘‘jizani Alloh taolo keyingi ummatlar qiyomatga va o‘lgandan keyin tirilish haq ekaniga ishonch hosil qilsinlar deb sodir etgan, deyiladi. Uzoq uyqudan uyg‘ongan yigitlar uchun go‘yo kunning bir qismi o‘tgandek tuyulgan. Ular oralaridan bir kishini vakil qilib uni taom keltirish uchun shaharga pul b-n jo‘natganlar va biron-bir kishi uni tanib qolishidan ehtiyot bo‘lishini tayinlashgan. Vakil bozorga borib pulni berganda, odamlar u qad. zamon puli ekanligini bilib qolganlar. Vakil b-n muomalada ham uning o‘z zamonlari odami emasligini sezib qolishgan. Xullas, Allohning irodasi b-n yigitlarning siri fosh qilinib, ular o‘sha davr odamlariga tanitilgan. Vaqt o‘tishi b-n shahar aholisi ham imonga kelgan edi. Ular qahf egalari haqidagi qissani yaxshi bilishardi. Shuning uchun bozorga kelgan vakilni darhol tanib olishadi. Shahar aholisi g‘or ustiga masjid bunyod etishgan, so‘ngra ular kahf ahli necha kishi ekanligi (3,5,7 kishi) va ular qancha muddat g‘orda bo‘lganliklari haqida tortishganlar. Ularning adadi va qancha mudtsat g‘orda bo‘lganliklari yolg‘iz Allohga ayondir. Kur’oni karimning "Kahf surasi"da A.k. haqida batafsil hikoya qilingan. Islom olamining turli yerlarida - Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Yaman, Mag‘rib, Ispaniyada go‘yo "A.k. yashiringan g‘or" deb hisoblanuvchi g‘orni ko‘rsatadilar. Ba’zi rivoyatlarga ko‘ra, A.k.ning nomlari: Amlixo, Makshalino, Mashlino, Marnush, Dabarnush, Shoznush. Kashfittanus hamda itning nomi - Qitmir bo‘lgan.

ASHOB al-HADIS, axd al-hadis (arab. -rivoyat tarafdorlari) - an’anaviy islom tarafdorlari, ilk islomdagi oqimlardan biri. 8-a.da shakllangan. Ashob ar-ra’yga qarshi o‘laroq, dastlab Madina maktabiga mansub faqixdar va muhadtsislarni shu nom b-n atashgan. A. al-H. diniy-huquqiy masalalarni hal etishda har xil yangicha uslublarga qarshi chiqishgan. Bu ishda ular mavhum, tajribadan o‘tmagan uslublarni qo‘llanishga yo‘l qo‘ymaslik lozim deb hisoblab, amaliy faoliyatda faqat Alloh kitobi (Qur’on) va payg‘ambar sunnasiga asoslanishga da’vat etishgan. Keyinchalik tobora rivojlanib borgan jamiyat zayli va talablari ta’sirida ijmo’ va qiyosni musulmon huquqining manbalari deb tan olishgan, biroq Qur’onni talqin etishda yangicha uslublarni keng qo‘llanishga yo‘l berishmagan va uni cheklab qo‘yishgan.

ASHOB ar-RA’Y (arab. - fikr tarafdorlari) - ra’y, fikr va akl b-n hukm chiqaruvchi ulamolarga berilgan nom. Islom ilmlaridan tafsir, fiqh kabi sohalarda ijod qiluvchi olimlar ikki turga bo‘linadi. Birinchi turi - Qur’onni tafsir qilishda va biror shar’iy hukm chiqarishda faqat Qur’on oyatlari, hadislar, sahoba va tobeinlardan naql qilingan rivoyatlarga suyanadigan olimlardir. Ikkinchi turi -tafsir va fiqh sohasida faqat nakliy dalillarga suyanish b-n qanoatlanmay ijtihod, ya’ni akd, fikr va ra’yni ham ishga solib shar’iy hukmlar, fatvolar ijod etadigan olimlardir. Shu ikkinchi turiga A. ar-R. deb nom berilgan. Ular mutafakkir olimlar deb ham yuritiladi.

ASHOB ar-ROSS, Ashobur Ross ("ar-Ross odamlari", "quduq odamlari") - Kur’onda ikki marta tilga olingan va Alloh hidoyatga da’vat etgan qad. qavm. Ammo, ularga pand-nasihatlar kor qilmaydi, shu sababli halok etiladilar (25-sura, 38-39-oyat). "Ross" iborasi ichi mahkamlanmagan, nurab turgan quduqni anglatadi. Rivoyatlarda aytilishicha, o‘sha jinoyatchi qavm quduq atrofida o‘tirganida, u qulab tushib hammalarini halok etadi. Rivoyatlarga ko‘ra, ar-Ross odamlari ilgari halokatga uchragan Samud qabilalarining avlodi bo‘lib, Yamomadagi quduq yonida yashagan va ulkan kush - anqo xujumidan ozor chekkan. Payg‘ambar Hanzala ibn Safvon Allohtsan bu odamlarni qutqarishni so‘raydi, shundan so‘ng qonxo‘r qushlar g‘oyib bo‘ladi. Ammo qavm baribir Hanzalaning yakka xudoga sig‘inish haqidaga da’vatlariga quloq solmaydi, buning ustiga uning o‘zini kuduqqa tashlab yuboradi. Shu bois Alloh ularni yakson qiladi.

ATTOR Alouddin, Xoja Alouddin Attor, Muhammad ibn Muhammad al-Buxoriy (? -1399) - mashhur mutasavvif, shayx. Baxouddin Naqshbandning xalifasi va kuyovi. A. madrasani tugatmasdanoq Naqshband sulukiga kirgan, bir umr piri yonida bo‘lgan. Buxoroda vafot etgan. Naqshbandning boshqa bir xalifasi - Xoja Muhammad Porso A. iltimosi b-n "Risolai qudsiya" ("Xoja Bahouddinning qudsiy kalimalari") kitobini bitgan va unda A. tilidan o‘z piri haqidagi o‘nlab rivoyat va xotiralarini keltirgan. Ularda Naqshbandning tarjimai holi, hayot tarzi, odatlariga oid qimmatli ma’lumotlar, hikmatli so‘zlar bayon etilgan. Ular keyinchalik Naqshband hayoti va tariqati haqidagi ko‘pgina risolapar, jumladan, ular ichida eng e’tiborlisi - Muhammad Boqir ibn Muhammad Alining "Maqomoti Xoja Naqshband" ("Bahouddin Naqshband", T., 1993) asari uchun muhim manba bo‘lgan. ATTOR Farididdin, Muhammad ibn Abubakr ibn Ibrohim (1148/51-1220) - fors-tojik mutafakkiri, mutasavvif shoir. Nishopur yaqinidagi Xadkana (Kadkon) qishlog‘ida tug‘ilgan. Otasining izidan borib, dorishunoslik va tabiblik qilgan. Hajga borgan, Misr, Iroq, Shom safarida bo‘lgan, atokli sufiylar b-n uchrashib, din va tasavvuf arboblarining hayoti hamda faoliyatini o‘rgangan. Zamonasining tariqat peshvolaridan biri bo‘lib, "Farididdin" ("dinda yagona") va shayx unvonlarini olgan. Mo‘g‘ullarning Eronga birinchi bosqini paytida dushman qo‘lida halok bo‘lgan. Nishopurda dafn etilgan. "Ilohiynoma", "Musibatnoma", "Mazhar ul-ajoyib", "Asrornoma", "Haydarnoma", "Javhar uz-zot", "Hayloj", "Muxtornoma", "Xusravnoma", "Sharx ul-qalb", "Bulbulnoma", "Me’rojnoma" kabi asarlarida ilohiy ma’rifat g‘oyalarini targ‘ib etgan. Haq va haqiqat sirlarini kashf qilishga uringan. Asosiy asarlaridan biri "Mantiq ut-tayr" ("Qushlar mantig‘i") dostoni (1175) sufiylikning eng yirik adabiy yodgorligi hisoblanadi. 'Tazkirat ul-avliyo" asari islom olamida mashhur. Unda o‘nlab aziz-avliyolarning hikmatli so‘zlari, ibratli hayoti, karomatlari bayon etilgan. A. she’rlarida darvishlik axloqi to‘g‘risidagi g‘oyalarni mujassamlantirgan. A. asarlarida shialik g‘oyalari va qoidalari mutlaqo uchramaydi, sunniylikka mo‘‘tadil munosabatda bo‘linadi. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda "Mantiq ut-tayr" va "Ilohiynoma"dan ayrim parchalar ("Ilohiynoma", Toshkent, 1994) hamda "Tazkirat ul-avliyo" ("Avliyolar kitobi", Toshkent, 1997) asari o‘zbek tilida nashr etildi.

AUZA’IY, Abu Amr Abdurrahmon ibn Amr (707-774) - ilohiyotshunos, faqih, auza’iylik mazhabi asoschisi. Baalbak sh.da tug‘ilgan, Makkada-Ato ibn Abi Rabaldan, Madinada - Muhammad az-Zuhriydan, Basrada - Vosil as-Salamoniydan saboq olgan. Suriyaga qaytib, Damashkda yashagan, davlat xizmatida bo‘lgan, so‘ngra Kur’on ilmlaridan dars bergan. 750 y. Suriyani zabt etgan abbosiylar qo‘shini qo‘mondoni Abdulloh ibn Ali b-n janjallashib qolgan A. uning ta’qib etishidan qochib Basraga, ustozi Vosil as-Salamoniy huzuriga ketishga majbur bo‘lgan. Yangi sulola b-n yarashgach, A. Suriyaga qaytib, Bayrutda joylashgan va umrining oxirigacha shu yerni tark etmagan. Uning qabri hozirgacha ziyoratgoh hisoblanadi. A. Suriyaning imomi deb tan olingan, bu yerda uning izdoshlaridan alohida mazhab shakllangan. Uning tarafdorlari fikricha, huquq (fiqh) manbai faqat Qur’on va sunna bo‘lib, ulardagi ko‘rsatmalar hech qanday talqinsiz, o‘zgarishsiz aynan qabul qilinishi lozim bo‘lgan. Bu mazhab 9-a.gacha Suriya va Andalusiyada tarqalgandi. Suriyada uni shofi’iylik mazhabi, Andalusiyada esa -molikiylik mazhabi siqib chiqargan. Lekin A.ning qarashlari tizimi izsiz yo‘qolmagan, zero uning shogirdlari orasida Sufyon as-Savriy (777-778 y. v.e.) va Molik ibn Anas (795 y.v.e.) - ikki mazhab asoschilari bo‘lgan. Molik ibn Anas orqali A.ning qarashlari ash-Shofi’iyga ta’sir o‘tkazgan, u esa o‘z navbatida Ahmad ibn Hanbal qarashlarining shakllanishiga ta’sir qilgan.

AFG’ONIY, Muhammad ibn Safdor Jamoliddin (1839-1897) - diniy-siyosiy arbob. Kobulda diniy, Hindistonda dunyoviy bilim olgan. Hayotining ko‘p qismi muhojirlikda kechgan. Islom dinini isloh qilish va musulmon olamini islom bayrog‘i ostida birlashishga qilgan da’vatlari b-n tanilgan. 1871-79 ylarda Misr ijtimoiy-siyosiy hayotida faol qatnashgan. Istibdodni tanqid qilib, konstitutsiyaviy tuzum o‘rnatish uchun kurashgan. Islom dinining ma’naviy-axloqiy aqidalariga asoslangan ijtimoiy tenglik va adolat g‘oyalarini targ‘ib qilgan. Isyon ko‘tarishga undagani uchun hibsga olinib, Misrdan chiqarib yuborilgan. Politsiya nazoratida Kalkutta va Haydarobod (Hindiston)da yashagan. 1883 y.dan Yevropa (London, Parij)da istiqomat qilgan. Abdu Muhammad b-n birga gazeta nashr etgan. Ko‘p o‘tmay mustamlakachi davlatlarga nisbatan kelishuvchilik mavqeini egallagani uchun u b-n aloqasini uzgan. Eron, Rossiya, Irokda bo‘lgan. Inqilobiy millatparvar doiralar b-n hamkorlik qilgan. 1892 y.da Turkiyaga qaytgan va shu yer (Istanbul)da vafot etgan. 1944 y.da hoki Kobulga olib kelingan. Dafn etilgan joyiga dahma kurilgan.