AHMAD KOSONIY - q. Maxdumi A’zam.

AHMADIYA - 19-a. oxirida Hindistonda vujudga kelgan diniy harakat. Mirza Rulom Ahmad Kodiyoniy (1835-1908) asos solgan. U 19-a.ning 70-y.larida Panjob musulmonlari o‘rtasida yirik ulamo va avliyo sifatida nom chiqargan. Islom tarixi va ilohiyot bo‘yicha bir necha asar yozgan. 1891 y.da "Anjumani Ahmadiya" diniy tashkilotini tuzgan. Izdoshlari uni "payg‘ambar", deb e’lon etgan. Vafotidan keyin uning o‘rniga Hakim Nuriddin qolgan. Bashar Ahmad ibn Rulom ham taniqli A. arboblaridan hisoblanadi, "Siyrat ul Mahdiy" ("Mahdiyning hayot yo‘li"), "Kalimat ul-fasl" ("Ajratuvchi so‘z") va b. kitoblari bor.
A. aqidalari islomga zid. A. aqidasi bo‘yicha: 1) G’ulom Ahmad va’da qilingan Iso Masih emish; 2) Alloh ro‘za tutar, namoz o‘qir, uxlar, uyg‘onar, yozar, imzo chekar, ba’zan adashar emish; 3) Muhammad (sav) oxirgi payg‘ambar emas, chunki Alloh o‘z ehtiyojiga ko‘ra yer yuziga payg‘ambarlar yuborib turar, ulardan eng afzali esa G’ulom Ahmad emish; 4) Jabroil (as) G’ulom Ahmadga vahiy olib tushar emish; 5) Kodiyon qishlog‘i Makkai-mukarrama va Madinai-munavvaradan afzal emish; 6) Araq ichish, af’yun va b. mast qiluvchi narsalarni iste’mol qilish mumkin. Hoz. kunda ahmadiylar Hindiston va Pokistondan tashqari, bir necha arab mamlakatlari, Eron, Afg‘oniston, Afrika hamda G’arb mamlakatlarida tarqalgan. Londonda ularning katta markazi bor. Ahmadiylar MDH hududiga keyinga yillarda kirib keldi. Ko‘proq ishbilarmon, tojir va xayriya jamiyati vakillari sifatida Tatariston va b. joylarda rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan. Robita al-alam al-islom (Islom olami ittifoqi) A.ni "islomga yot oqim" deb e’lon qilgan.

AHROR (arab. - "hur" so‘zining ko‘pligi) -islomda "hur", "ozod" ma’nolarini anglatuvchi tushuncha. Tasavvufda uch xil asirlikdan xalos topgan kishiga "hur" unvoni beriladi. Birinchisi - hayvoniy va shahvoniy his-tuyg‘ularni yengib, ularning asirligidan qutulish. Bu martaba nomi - "hurriyati omma". Bu xususiyat hammada ham bo‘lishi mumkin. Ikkinchisi - ortiqcha orzu-havaslardan voz kechish. Bu - "hurriyati xossa" atalib, u tasavvuf ahlining ko‘pchiligida topilishi mumkin. Uchinchisi - barcha dunyoviy taqlid, an’ana va mashg‘ulliklardan dilni pok tutish. Bu - "hurriyatu xossatil-xossa" atalib, u tasavvuf ahlining ayrimlarigagina nasib etadi

BADAVIY, Abu Fityon (yoxud Abu Abbos) Ahmad Sidi ash-Sharif (1199-1276) -badaviya (yoki ahmadiya) tariqati asoschisi, Misr xalqi hozirgacha e’zozlaydigan mashhur sufiy. Fes sh.da o‘z shajarasini Aliga bog‘lagan va 7-a. oxirida Mag‘ribga ko‘chib kelgan oilada tug‘ilgan. 1210 y. Makkaga kelgan. Bu yerda B. shofi’iylik huquqi va Qur’on tilovati b-n mashg‘ul bo‘lgan. 1230 y. otasi vafotidan keyin B. odamlardan uzoklashib, yolg‘iz zohidona turmush kechirgan, u faqat imo-ishora vositasida odamlar b-n muloqotda bo‘lgan. 1236 y. B. o‘zining tushi ta’biriga amal qilib Iroqqa borgan, u yerda Abdulqodir Geloniy (Jiloniy) va Ahmad ar-Rifo’iy maqbaralarini ziyorat qilgandan so‘ng Bato’ik sh.da rifo’iylar tariqatiga qabul qilingan. 1237 y. B. Misrning Tant sh.ga ko‘chib kelib, shu yerdagi rifo’iylarga rahbarlik qilgan. Bu yerda u o‘zining darvishona turmush tarzi (suv ichmasdan va taom yemasdan 40 kun ro‘za tutishi, uyining tomidan quyoshga tikilib qarashi - "soyaga yurish", ba’zan to‘la sukunatda, ba’zan baqirib-chaqirib yurish va b. b-n xalq orasida shuhrat qozongan. Tantda vafot etgan. Xalq orasida uning "mo‘‘jizakor" kuchi haqida ko‘plab rivoyatlar tarqalgan. B.ning vafotidan so‘ng, uning xalifasi va vorisi Solih Abdul Ol (1333 y.v.e.) uning qabri ustiga masjid qurdirgan, u avliyoni ziyorat qilish markaziga aylangan. B.ga sig‘inish Misrning qad. qibtiy-xristian urf-odatlarini o‘zida uyg‘unlashtirib yuborgan. Ko‘pchilik misrlik musulmonlar B.ning Tantdagi maqbarasini ziyorat qilib, keyin haj ziyoratiga borishadi. Shundan uning "Bob un-nabiy" ("Payg‘ambar darvozasi") laqabi kelib chiqqan. Oddiy xalq orasida u as-Sayid ("janob"), tariqat a’zolari uchun u - qutb deb ataladi. Magrib badaviylari kabi bosh kiyim kiygani uchun "Badaviy" laqabini olgan deb hisoblanadi. B. Misrda xonanda ayollar va raqqosalar uyushmasining rahnamosi hisoblangan, shuningdek u yo‘qolgan narsalarni, jumladan yo‘qolib qolgan bolalarni topishda ko‘mak beruvchi shaxs sifatida mashhur bo‘lgan. B.ga siginishni, ayniqsa Tantga ziyorat qilishni ulamoyu fuqaholar doimo qora-lab kelishgan. 1498 y. ularning qatiy talabi b-n mamluk sultoni az-Zohir Jaqmoq B. qabrini ziyorat qilishni taqiqlash haqida farmon chiqargan. B.ga e’tiqod qilish xalq orasida juda chuqur ildiz otib ketganligi bois farmonning ta’siri bo‘lmagan. Usmonli turk saltanati davrida mavlaviylar, bektoshiylar, naqshbandiylik kabi qudratli sufiylik tariqatlari tarafdorlarining talabi b-n B.ni dabdabali suratda ziyorat etish ancha kamaygan.

BADAVIYA (yoxud ahmadiya) - sufiylik tariqati. Ahmad al-Badaviy Misrda asos solgan. B. amaliyotda qodiriylar va rifo’iylarga yaqin. B.ning tashkiliy asoslari aniq belgilanmagan. Mahalliy zoviya va jamoa rahbarlari nomigagina tariqat rahbariga itoat etib, kamdan-kam hollarda undan fatvo olganlar. Tariqat qarorgohi asosiy ziyoratgoh - Tant sh.da joylashgan. 1333 y. tariqat asoschisining vorisi Solih Abdul Ol vafotidan so‘ng B.ga rahbarlik qilish merosiy bo‘lgan. 14-15-a.larda ayrim mamluk sultonlari B. b-n aloqa bog‘lashgan. Uzoq vaqt mobaynida (20-a.ning 50-y.larigacha) B. Misr xalqi orasida o‘zining ta’sirini saklab kelgan. B.dan kamida 15 ta tarmoq ajralib chiqqan, ularning ayrimlari (mas., dasuqiya-burhoniya) mustaqil tariqatga aylangan. B.ga Misr xalqining qad. islom va xristianlikdan avvalgi diniy e’tiqodlari, urf-odatlari chatishib ketgan. Shu sababdan bo‘lsa kerak Abdul Vahhob ash-Sha’roniy (1493-1565) B.ni shariat yo‘lidan og‘ganlikda ayblagan. B. tarafdorlari o‘ziga xos - qizil rangda kiyim kiyishgan, ularning xirqasi va 12 shokilali uzun qalpoklari, shuningdek bayroqlari ham qizil bo‘lgan. Ular odatda chorshanba kunlari Tant sh.dagi markaziy ziyoratgohda, maxsus xonalarda (taxdirxona) va Qohiradagi al-Husayn masjidida jamoa bo‘lib zikr tushishgan. Unda maxsus qo‘shiqchi xonishi va nog‘ora sadosi ostida davra bo‘lib zikr tushganlar. Davra bo‘ylab aylanayotgan zikr ishtirokchilari vaqti-vaqti b-n chuqur ta’zim bajo keltirib, shu x,olatda qo‘llarini oldinga cho‘zganlar. O’zaro uchrashganlarida tariqat a’zolari qo‘l sqiqishib ko‘rishganlar. Tariqat yilda uch bayramni nishonlagan. Bayram sanalari qad. qbtiy quyosh taqvimiga qarab belgilangan. Birinchi bayram sanasi "ilohiy cho‘qintirish" kuniga to‘g‘ri keladi, qolgan ikki sana Nil daryosi suvining ko‘tarilishi muddati b-n bog‘liq (hosildorlikka bag‘ishlangan marosim). Bayramlar vaqtidagi tartib ustidan B. a’zolaridan tuzilgan maxsus qo‘riqchilar - Nuh avlodlari nazorat yurgizishgan. Ularning belida yog‘och qilich, ko‘llarida - arqon qamchin, bo‘yinlarida turli rangdagi munchoq shodasi bo‘lib, u ko‘krakka tushib turgan; bosh kiyimlarining tepasida rangli tizimchalardan qilingan tutama (o‘ram) bo‘lgan.

BADA’ ("paydo bo‘lish", "vujudga kelish") - shialikka oid tushuncha. Unga ko‘ra Allohning fikri, qarori turli shart-sharoitlarga qarab o‘zgarib turadi. Bu g‘oyani kaysoniylarning peshvosi al-Muxtor ibn Abi Ubayd nomi b-n bog‘laydilar. U o‘zida bashorat qilish qobiliyati borligini da’vo qilib, agarda uning bashorati to‘g‘ri chiqmasa, bunga Allohning fikri o‘zgarib qolganini ro‘kach qilgan. Shialar B.ni sunniylikdagi nasx ta’limotiga qarshi qo‘yadilar. O’zlarini kelajak haqida bashorat etish qobiliyatiga ega deb hisoblaydigan shia imomlari agarda bashoratlari noto‘g‘ri chiqqudek bo‘lsa, o‘zlaridan javobgarlik mas’uliyatini soqit qilish uchun xohlagan paytda o‘z fikr va qarorlarini "Allohning fikri o‘zgarib qoldi" deb o‘zgartirishlariga B. imkon bergan.

BADR JANGI - Muhammad (sav) rahbarligida musulmonlarning Badr qudug‘i yaqinida (Madinadan 150 km jan.-g‘arbda) Makka qo‘shinlari b-n qilgan birinchi yirik jangi (624 y. 15 yoki 17 mart). Makkadan Falastin va Suriya yerlariga olib boradigan yirik karvon yo‘li Madina yaqinidan o‘tar edi. Bu yo‘l Makka hokimlari va savdogarlari uchun katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Musulmonlar bu yo‘ldagi Makka karvonlarini bosib olishga, Makka zodagonlari esa karvonlarni himoya qilishga uringan. Badr qudug‘i yonida madinaliklar makkaliklarning savdo karvoniga hujum qilgan. Manbalarda ko‘rsatilishicha, jangda musulmonlar tomonidan 80 muhojir, 230 ansor, makkaliklar tomonidan Abu Jahl rahbarligida 850 kishi qatnashgan. Makkaliklar yengilgan, katta talafot ko‘rgan. Makkaliklarning 50 dan ortig‘i halok bo‘ldi, yana shunchasi asir olindi. Ular o‘z yo‘lboshchisi Abu Jaxldan ham judo bo‘lishdi. Musulmonlardan faqat 14 kishi halok bo‘ldi. Kuchlar nisbati kam bo‘lishiga qaramay musulmonlar qozongan g‘alaba Muhammad (sav) ning siyosiy va diniy obro‘yini oshirib yubordi, Madina va butun Arabiston ya.o.da faol harakat boshlab yuborishga asos soldi. Jangda katta o‘lja, jumladan 30 ta ot, 150 tuya, ko‘p qurol, anjomlar qo‘lga kiritildi. Muhammad (sav) bu o‘ljalarni jang ishtirokchilariga taqsimlab, uning beshdan bir qismini o‘zlari olganlar. Islom an’anasida o‘lja taqsimlashda uning beshdan bir qismi xalifalar xazinasiga tushishi, piyoda askarga bir hissa, otliq askarga ikki hissa berilishi ana shundan boshlangan. Keyinchalik bu shariatda qonunlashtirilgan.

BAZDOVIY, Abul Hasan Ali ibn Muhammad al-Bazdoviy (1009 - 1089) - xanafiylikdagi yirik muhaddis va faqih. Nasaf viloyatidagi Bazda (Pazda) qal’asida tug‘ilgan; ko‘plab shogarddar yetishtirgan. Tarixchi Sam’oniy B.ning o‘g‘li al-Hasan ibn Ali al-Bazdoviy qo‘lida ta’lim olgan. B. fiqhga doir 6 asar muallifi.

BAYT ul-MAQDIS, Bayt ul Muqaddas (arab. - Muqaddas uy) - Quddus (Ierusalim) sh.da qadimdan mavjud bo‘lgan, musulmonlar, xristianlar va yahudiylarda muqaddas hisoblangan ibodatxonalar. Shu munosabat b-n Qudtsus sh.ning o‘zi ham B.ul-M. deb nom olgan. B.ul-M.ning o‘rta asrlarga oid sharqiy qismida - Harom ash-Sharif (Moria tog‘i etaklarida) qo‘riqxonaga aylantirilgan hudud bo‘lib, Aqso masjidi, Qubbat as-sahro masjidi va b. inshootlar uning tarkibiga kirgan. Kur’oni Karimning Muhammad (sav)ning me’roj kechasida borgan yerlari haqidagi oyatdagi joy - B. ul-M. deb hisoblanadi. Muhammad (sav) Madinada bo‘lgan dastlabki bir yarim-ikki yillik davrlarida musulmonlar B.ul-M.ga qarab namoz o‘qiganlar (q. Qibla). Quddus sh. Umar (ra) b-n patriarx o‘rtasida tuzilgan bitimga asosan 638 y. boshida musulmonlar qo‘liga o‘tgan. Umar (ra) Quddusda bo‘lgan chog‘ida Aqso masjidini qurdirgan (705-715 y.larda u yangidan qurilgan). Qubbat us-sahro masjidi bunyod etilgach, shaharning diniy markaz sifatidagi mavqei kuchaygan. Arabcha al-Quds nomi shu payt (8-a. boshi)dan e’tiboran qo‘llanila boshlagan (bu paytgacha shahar Iliyo deb atalgan). 11-13-a.larda B.ul-M. diniy urushlar, xususan, salbchilar b-n musulmonlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarning asosiylaridan sanalgan. 1517 y. shaharni Usmonli turk saltanati egallagan. 16-a.da Harom ash-Sharif tubdan qayta ta’mirlangan. Ark va b. inshootlar qurilgan. 16-19-a. o‘rtalarida shahar (80 ga yaqin shahar hududi va 13 ga dan iborat Harom ash-Sharif) devor b-n o‘rab olingan. 1553 y.dagi aholi ro‘yxatiga ko‘ra shaharda 1950 musulmon, 413 nasoro va 324 yahudiylar oilasi, jami taxm. 15 ming aholi yashagan. 19-a. so‘nggi choragidagi aholi ro‘yxatida ham taxm. shu manzara aks etgan. 19-a.da xristian qadamjolarini himoya qilish bahonasida Yevropa davlatlari Usmonlilar saltanatining ichki ishlariga aralasha boshlagan. 19-a.ning ikkinchi yarmida Kuddusning g‘arbiy qismida yevropalik bir qancha missionerlik markazlari paydo bo‘lgan; shu asr oxirida esa, bu yerda yahudiy-immigrantlar (muhojirlar)ning koloniyasi (manzilgohi) vujudga kelgan. 1920-47 y.larda Quddus Millatlar Ligasi mandatiga ko‘ra, Buyuk Britaniya tomonidan boshqarilgan Falastinning ma’muriy markazi bo‘lgan. 1947 y. Isroil davlati barpo etilishi tufayli Quddus sh. BMT boshqaruvidagi alohida zona sifatida ajratilgan, biroq Isroil-Arab urushi (1948-49) natijasida shaharning g‘arbiy qismini Isroil bosib olgan, sharqiy qismi esa, Iordaniyaga o‘tgan. 1967 y. Qudtsusning sharqiy qismi Falastinning arablar yashaydigan qismi b-n birgalikda Isroil tomonidan egallangan.

BAYTULLOH (arab. - Alloh uyi) - Makka sh.dagi Ka’ba binosi. Uning boshqa nomlari ham bor. Mas., Masjidi harom, Baytulatiq, Qibla, Xonai Ka’ba. "Allohning uyi" deganda Allohning manzili yoki maskani emas, balki Allohga ibodat qilinadigan joy, qiblagoh ma’nosida tushunmoq kerak. Shu ma’noda yer yuzidagi masjidlarning har birini ham "Allohning uyi" deb atash mumkin. B.ni "Makkatulloh" deb atash noto‘g‘ridir.