VASIY (ko‘pligi ausiya) - vasiyatnoma ijrochisi. Islom aqidasiga ko‘ra, birinchi bo‘lib Abdulloh ibn Sabo har bir payg‘ambarning o‘zining V.si, vasiyatnoma bo‘yicha o‘rinbosari bo‘lgan, deb uqtirgan. Horun (as) Muso (as)ning V.si, havoriy (apostol) Petr - Iso (as)ning V.si, Ali ibn Abu Tolib (kv) - Muhammad (sav)ning V.si bo‘lgan. Shialarning da’vosiga ko‘ra, Rasululloh (sav) Ali (kv)ni o‘zlariga voris ekanligi haqida bevosita ko‘rsatma berganlar. V. haqidagi ta’limotni ishlab chiqish va targ‘ib etishda kaysoniylar, imomiylar - isno’ashariylar jamoalari faollik ko‘rsatgan.

VASIYA (ko‘pligi vasaya; turkiycha - vasiyat) - 1) o‘lim to‘shagida yotgan kishining so‘ngti irodasini ifoda etuvchi topshiriq. V. haqida Qur’onda ko‘rsatma berilgan. Mol-mulkning barcha turlari, munosabatlar, ish yuzasidan topshiriqlar, qarindosh-urug‘larga ko‘rsatmalar xullas, "so‘ngti xohish-istak"ni anglatuvchi barcha boshqa narsalar V. bo‘lishi mumkin. V.ga ko‘ra, harakatdagi va ko‘chmas mol-mulkning ko‘pi b-n 1/3 qismi aytilgan kishiga berilishi mumkin. 2/3 qismi vorislar o‘rtasida meros tariqasida taqsimlanadi, V. qiluvchi agarda u boshqa merosxo‘rlarning huquqlarini poymol etmaydigan bo‘lsa, kimga nima qoldirayotganini ko‘rsatishi mumkin.
V. bo‘yicha kimga mulk tegaaydigan bo‘lsa, u merosxo‘rlikka da’vo qilolmaydi. V. og‘zaki yoki yozma shaklda tuzilishi mumkin, unda 2 guvoh (shohid)ning ishtirok etishi maqbul hisoblanadi. V. o‘limdan ancha avval qilinishi mumkin va V. qiluvchi uni xoxdagan paytda o‘zgartirishi yoxud bekor qilishi mumkin. Bordi-yu, V. noto‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa yoxud merosxo‘rlar unga rozi bo‘lmasalar, qoziga murojaat qilingan. Qozi V.ni tuzatish, bekor qilish haqida xukm chiqargan. Hozirda V. turli mamlakatlarda mahalliy odatlarga ko‘ra o‘ziga xos ko‘rinishga ega.

VASL (arab. - "etishish", "visol") - tasavvufda "fano" maqomidan keyingi martaba, "Fano" maqomiga yetgan solik Allohning haqligi va ulug‘liga to‘g‘risidagi fikru zikrga g‘arq bo‘lib, foniy dunyodaga borliq narsalarni unutib yuborgan bo‘lsa, "vasl" maqomiga erishgan solik Allohdan o‘zga barcha borliqtsan ajralib, Allohga "etishgan" bo‘ladi.

VA’Z, xitobat - islomda, asosan, yaxshilik va ezgulikka chaqiruvchi da’vat. V. ibrat mazmunida ham ishlatiladi. V. aytuvchilar, bu borada mutaxassis bo‘lgan shaxslar "voiz" deb yuritiladi. Islomdaga ilk voizlardan biri Hasan Basriy (728 y.v.e.) bo‘lgan. U garchi arab bo‘lmasa-da, arab nutqining mashhur ustoziga aylangan. Odamlarning yuziga qarab fikrini, kayfiyatini sezib olar va buni V. vaqtida nazardan qochirmasdi. Islomda tajovuzkorlikka da’vat etib, yomonlikni tashviqot qilish V. hisoblanmaydi.

VAQF (arab.) - musulmon mamlakatlarida davlat yoki ayrim shaxslar tomonidan diniy ehtiyoj yoki xayriya ishlari uchun ajratilgan mol-mulk. Vaqfnoma orqali rasmiylashtiriladi. Yer-suv, uy-joy, maktab, masjid, shifoxona va b. V. mulki bo‘lishi mumkin. O’z mulkini V.ga topshirgan shaxslar mazkur mulkka nisbatan egalik huquqini yo‘qotadi. Lekin uning o‘zi yoki oila a’zolari yoxud uchinchi bir shaxs V. mulkidan vaqfnomada qayd etilgan maqsadlarda foydalanilayotganligini aniqlash uchun V. mulkini boshqarish huquqini saklab qolishi mumkin. O’z mulkini V. mulki sifatida topshirgan shaxsning farzanddari yoki boshqa avlodlari mazkur V. mulkidan keladigan daromadlardan nafaqa olib turishi mumkin. V. mulkini shariat qonuni bo‘yicha davlat boshlig‘i yoki qozi nazorat qiladi. Bu tartib Sharqning ba’zi mamlakatlarida hozir ham amalda.

VAHDATI VUJUD (arab. - birlik va borliqning bir butunligi) - abadiy yagona Allohgana bor, deb hisoblovchi ta’limot. Bu ta’limotga ko‘ra, moddiy olam, narsalar dunyosi haqiqiy emas, haqiqat faqat Allohda mujassamlangan, moddiy olam Allohning nuri, shu’lasidir. V.v. namoyandalari (Ibn Arabiy va b.) xudo butun borliqni yaratib turadi, deb hisoblashgan. V.v. ayniqsa 17-19-a.larda Hindiston va Turkistonda tasavvufning keng tarqalishiga sabab bo‘lgan.

VAHDATI MAVJUD (arab. - mavjudot birligi) - Alloh b-n birga yagona moddiy olam bor, deb hisoblaydigan ta’limot. Bu ta’limot tarafdorlari tabiatni abadiy deb biladi. Alloh olamning o‘zida, unga singib ketgan deb qaraydi. V.m. vakillari odam bu dunyodan voz kechmay, tarki dunyo qilmay yashashga intilishi kerak degan fikrni olg‘a suradi. Hindistonda V.m. qadimdan mavjud bo‘lib, olamni moddiylik asosida tushunishga ustuvor tsarajada ahamiyat bergan. Shuning uchun ko‘pchilik musulmon ruhoniylari bu ta’limotga shubha va ehtiyotkorlik b-n qarashgan edi. Kindiy, Forobiy, Ibn Rushd, Bedil bu ta’limotning namoyandalari hisoblanadi. V.m. namoyandalari fikricha, tabiat abadiy, undagi narsa va hodisalar o‘zaro bog‘liq, dunyo hamisha o‘zgarish, rivojlanish holatida turadi. V.m. tarafdorlari musulmon Sharqida tabiatshunoslik bilimlarining rivojlanishi uchun falsafiy asoslar yaratib berdi.

VAHDONIYAT (arab. - yakkalik, yagonalik) -Allohning yakka-yagonaligani tanish va e’tirof etish. Islomning asosiy g‘oyasi hisoblanadi. Yahudiylik va xristianlik yakkaxudolik g‘oyasini himoya qilsa ham, bu dinlarda V. uzil-kesil shakllanmagan. Qur’oni karimda aytilganidek, yahudiy dinida Uzayr paygambar, xristian dinida Hazrat Iso xudoning o‘g‘li deb e’tiqod qilinadi (9:30). "Ixlos" surasida V. yaqqol va ravshan bayon qilingan. "Anbiyo" surasida esa, "Agar (osmonu zaminda) Alloxdan o‘zga xudolar bo‘lganida har ikkisi buzilib ketar edi", deyilgan (21:22). Bu oyat zardushtiylikning ikkixudolik aqidasiga qarshi qaratilgan edi. Ko‘pxudolik e’tiqod shaklida tugab ketganiga qaramay, kishilar ongida turli ko‘rinishda paydo bo‘lib turadi. Hoz. zamonda islom olamida ko‘pxudolik aqidasi eskilik sarqiti sifatida u yoki bu shaklda uchrab qoladi. Ko‘pxudolik xalkdarni bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishiga olib kelgan, yakkaxudolik esa, ularni birlashtirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan, tor qabilachilik tuzumiga barham berib, millatlarning shakllanishida muhim ahamiyat kasb etgan.

VAHIY - diniy e’tiqodga ko‘ra, Alloh taoloning o‘z payg‘ambarlariga farishtalar orqali yuborgan buyruq yoki ko‘rsatmalari. V. aniq va ravshan qilib aytilgan. Lekin ba’zi V.lar tushda ko‘rilgan ishorat shaklida ham bo‘lgan. Mas., hazrat Ibrohim (as) ning tushida "o‘g‘ling Ismoil (as) ni qurbonlik qil" deb buyurilgani ham V. deb hisoblanadi. V. Muhammad (sav)ga farishta hazrat Jabroil orqali nozil bo‘lgani Qur’oni karimda keltirilgan (53:5-10). V. farishtalar orqali yoki bevosita Alloh taolo b-n roz aytish (gaplashish) orqali ham kelishi mumkin. Payg‘ambar Muhammad (sav)ga esa, V. quyidagicha hollarda tushgan: Oisha (ra) aytadilarki: 1. "Payg‘ambar (sav) V.ning birinchi kelishi o‘ngidan kelgan tush bo‘lgan. Ko‘rgan har bir tushlari uyg‘oklik vaqtlarida ham xuddi tong yorugidek kelar edi. 2. Farishta o‘zi ko‘rinmay turib, Payg‘ambar qalblariga kerakli xabarni yetkazar edi. 3. Qo‘ng‘iroq chalingandek ovoz chiqarib kelar edi. 4. Jabroil farishta Payg‘ambarga odam shaklida bo‘lib ko‘rinar edilar". Shu to‘g‘risida "Sahihi Buxoriy" kitobida kuyidagi hadisi sharif keltirilgan: "Horis ibn Hishom Payg‘ambardan: "Yo Rasululloh, sizga V. qanday keladi?", deb so‘rabdi. Shunda ul janob quyidagi javobni beribdilar:"Ahyonda xuddi qo‘ng‘iroqdek jaranglab keladi, shunisi menga qiyin. U ketgandan keyin hamma narsani men o‘zimda singdirib olgan bo‘laman. Gohida, esa farishta menga odam shaklida kelib so‘zlab ketadi va uning aytganlarini anglab olaman". 5. Farishta o‘zining asl shaklida ko‘rinadi va V.ni yetkazadi. 6. Alloh taolo Payg‘ambar (as)ga me’roj kechasida namozni farz qilish va shunga o‘xshash ba’zi narsalarni bevosita V. qilgan. V. faqat payg‘ambarlargagina nozil bo‘lgan. Jabroil farishta payg‘ambarlarga V. keltirishga mas’ul bo‘lgan. V. tushgan paytda, agar kunlar sovuq bo‘lsa ham Paygambar (as) terlab ketardilar, nafas olishlari tezlashardi. Sahobalardan Zayd ibn Sobit shunday hikoya qiladi: "Mening sonim Rasululloh (sav)ning sonlariga tegab turgan paytda V. tushib qoddi, uning shiddatidan sonim yorilib ketay dedi". Agar Payg‘ambar (as) tuyada ketayotganlarida V. tushib qolsa, og‘irlikdan tuya ham yura olmay qolar ekan. V.ni Alloh ilhom shaklida ham nozil qilgan. Buni ayrim avliyolarning hayotida uchratish mumkin. Biroq avliyolar ilhomni o‘zlariga shaxsiy ko‘rsatma, payg‘ambarlar esa, V.ni xalqqa yetkazishi lozim bo‘lgan ko‘rsatma deb qabul qilgan. Johiliyat davrida (islomdan avval) butparast arablar Ka’ba ichiga Hubal nomli butni o‘rnatib, undan V. (ko‘rsatma) olganliklarini da’vo qilib kelgan va shu tariqa go‘yo o‘zlarining kundalik muammolarini hal qilgan. Islom davrida Hubal sindirib tashlandi. V.ning faqat payg‘ambarlarga nozil bo‘lishi musulmonlik e’tiqodini mustahkamladi. Bu borada har xil bid’at va xurofotlarni keltirib chiqarish va dinga zararli bo‘lgan turli qo‘shimchalarni kiritish man qilindi. Diniy tushuncha bo‘yicha V. ilohiy bir kuch sifatida insonlarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish manbai bo‘lib xizmat qiladi.

VAHHOBIYLIK - islom dinining hanbaliy mazhabidagi oqim. Arabiston ya. o.ning markaziy qismida 18-a. o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Asoschisi - Muhammad ibn Abdulvahhob. U 1703 y. Uyayna degan joyda, qozi oilasida tug‘ilgan. Dastlabki ta’limni o‘z otasidan olgach, o‘spirinlik yillari Arabiston va ko‘shni o‘lkalar bo‘ylab ko‘p safar qilgan. Ibn Abdulvahhob aqoidda Ibn Taymiya, Ibn al-Qayyim va Ibn Kasirga ergashdi. Muhammad Ibn Abdulvahhob diniy targ‘ibotni taxm. 1730 y.da boshlagan, o‘z otasining vafotidan (1740) so‘ng uni faollashtirgan, chunki ota-o‘g‘il o‘rtasida da’vatning uslubi xususida ixtilof bo‘lgan. Turk tilidagi tadqiqotlarda Ibn Abdulvahhob uzoq yillar ingliz josusi b-n hamkorlik qilgani hakdtsa dalillar mavjud. V. tarafdorlari fikricha, faqat Alloh ma’bud va islomning manbai faqat Kur’on va Sunnadir. Muqaddas joylarni ziyorat qilish, aziz-avliyolardan duolarda shafoat yordam tilash shirk hisoblanadi. Musiqa, qo‘shiq va umuman ma’naviy taraqqiyotning boshqa ko‘p ko‘rinishlari "bid’at" ( keyin kirib kelgan yangilik) deb sanaladi. Vahhobiylar "dinni tozalashga, Muhammad davrvdagi asl holiga keltirish"ga harakat qiladi.
V.da g‘ayridinlarga, "ilk islom ahkomlaridan chekingan" musulmonlarga qarshi kurash alohida o‘rin tutadi. Ularning da’vatini qabul qilmaganlarning barchasi go‘yo "kofir"dirlar. Dastlabki vahhobiylar imon masalasida o‘ta mutaassibchilik, siyosiy raqiblar b-n kurashda esa, oshkora ekstremizm b-n ajralib turganlar. V. ta’limoti o‘sha paytdayoq norozilik tug‘dirgan. Ibn Abdulvahhobni hatto Uyaynadan quvib chiqarishgan. Ammo bu ta’limot Arabiston ya. o.ning markaziy qismvda o‘sha davrdagi mavjud muhit uchun qo‘l kelib qoldi. Zero, bu yerda bir necha mayda sulolalar tomonidan boshqarilgan amirliklar doimo o‘zaro nizolashib kelardilar. Shunday sulolalardan biri - saudiylar - taxm. 4 a.dan beri ad-Dir’iyani o‘zlariga markaz qilib olib, atrofdagi amirliklarni birlashtirishga harakat qilardilar. Amir Muhammad ibn Saud (1725-1765) bu ishda V. ta’limotidan foldalandi. Muhammad ibn Saud va uning o‘g‘li Abdulaziz vahhobiylar bayrog‘i ostida yarim orolning katta qismini kuch b-n egallab, birinchi saudiylar davlatini barpo qildshtar. Ammo bu davlat 19-a. boshida misrliklar istilosi natijasida quladi. V. Imom Sannusiy vositasida Jazoirda, Muhammad Abduh yordamida Misrda, Sharqiy Afrikaning Zanzibar mamlakatida tarqala boshladi, Sayid Ahmad esa, Panjob va Shim. Hindistonda vahhobiylar davlatini barpo qilishga uringan. Ayni vaqtda V. Arabiston ya. o.dan tashqarida - Hindiston, Indoneziya, Sharqiy va Shimoliy Afrikada yoyila boshladi. 20-a. boshida Abdulaziz ibn Abdurahmon saudiylar davlatini tiklash uchun boshlangan harakatga rahbarlik qildi va hoz. Saudiya Arabistoniga asos soldi.
V. xatarli, reaktsion diniy-siyosiy oqimdir. Vahhobiylar odatda terror yoki davlat to‘ntarishi yo‘li b-n hokimiyat tepasiga kelishga intiladilar. 19-a.ning 70-y.larida Hindiston vahhobiylari Kalkutta bosh sudyasi Normanni o‘ldirish b-n "shuhrat" qozondilar. 1979 y. noyabr oyida saudiyalik vahhobiychi Juhayman al-Utaybiy guruhi musulmonlarning eng muqaddas - Makkai mukarrama sh.dagi "Masjid al-Haram"ni bosib oldi. Masjidni egallagach, bu yerga kelishi kutilgan podshoh Xolidni bandilikka olish, oralarvda bo‘lgan "Maxdiy rahbarligida umumxalq qo‘zg‘olonini ko‘tarish, dastlab Saudiya Arabistoni, so‘ng boshqa mamlakatlarda ham "haqiqiy" islom g‘alabasiga erishish rejalashtirilgan edi. Saudiya xukumati frantsuz jandarmeriyasining mutaxassislari yordamida ikki haftadan ortiq muddatda bu harakatni bostirdi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, vahhobiylardan 117 kishi o‘ldiridtsi va 143 kishi hibsga olindi, ayni vaqtda hukumat kuchlaridan 127 kishi halok bo‘ddi va 451 kishi yaralandi.
V. muayyan ko‘rinishda O’zbekistonda ham paydo bo‘ldi. Birinchi bo‘lib ular 1989 y. Namangan sh.dagi "Otavalixon" masjidini o‘zlariga qarorgoh qilib oldilar, so‘ng 1989-1990 y.larda Qo‘qon va Andijon shaharlarida "Jome" masjidlarini zo‘ravonlik yo‘li b-n egalladilar. 1995 y. bu ikkala masjid faoliyati adliya boshqarmalari tomonidan to‘xtatilgach, vahhobiylar respublika bo‘ylab yoyilib ketdilar. O’zbekistondagi vahhobiylar uzun soqol qo‘yish, namozda ikki oyoqni keng kerib qiyom turish, qo‘llarni ko‘krakda bog‘lab turish, baland ovozda "omin" deyish b-n hanafiylik mazhabidagilardan ajralib turadilar. 1997 y. dek.da Namangan sh.da sodir etilgan qotilliklar ularning amaliy "ish uslublari" sifatida namoyon bo‘ddi. O’zbekiston hukumatining izchil siyosati V. ko‘rinishidagi diniy ekstremizm va aqidaparastlik yoyilishining oddini oldi.