DOR ul-BAQO (arab. boqiylik uyi) - islom dinida abadiylik dunyosi, oxirat (narigi dunyo) haqidagi tushuncha. Bunga ko‘ra, u joyda o‘lim yo‘q, doimiy yoshlik hukm suradi, noz-ne’matlar zavol topmaydi, taomlar o‘z-o‘zidan hazm bo‘ladi, chiqindilar bo‘lmaydi. Qur’onda oxiratning abadiyligiga dalolat qiluvchi oyatlar bor.

DOR ul-ISLOM ("Islom hududi") - dor ul-harb. zid ravishda mamlakat hayoti to‘laligicha shariat yo‘li b-n tartibga solib turiladigan, musulmon hukmdorlari qo‘l ostidagi barcha musulmon mamlakatlarning umumlashma belgisi.

DOR ul-SULH ("tinchlik sulhi hududi") -islom futuhoti davrida musulmon bo‘lmagan aholining musulmonlar b-n to‘lanadigan soliq mikdori va aholining huquqiy holatini belgilab berish haqida sulh tuzgan viloyatlarni anglatuvchi umumlashma atama; sulh shartlari tuzilmagan joylarda ilgarigi tartiblar mavjud bo‘lgan D. ul-S. aholisi (axd as-sulh)ga ahl-uz-zimma sifatida qaralgan, lekin D. ul-S.lik savdogarlar dor ul-islomga qaraganda 2 barobar ko‘p boj to‘lashgan. Xalifalik parchalanib ketgach, musulmon-hukmdorlar hukm surgan barcha viloyatlar, aholisining tarkibi va qo‘shni sof musulmon davlatlari b-n o‘zaro munosabatlari qandayligidan qat’i nazar, dor ul-islom sifatida qarala boshlagan. Nomusulmon davlatlar b-n tuzilgan bitimlar esa, davlatlararo oddiy shartnomalar maqomini olgan.

DOR ul-FANO (arab. foniylik uyi) - islom dinida inson yashayotgan dunyo (bu dunyo) "foniy" (o‘tkinchi) ekanligani bildiruvchi tushuncha. Unga ko‘ra, bu dunyo yaxshi va ezgu amallar, savob ishlar qiladigan joy; D. f.da dor ul baqo uchun tayyorgarlik ko‘riladi. D. f. g‘oyasi tasavvufda rivoj topgan, bu dunyoga befarq qarash, dunyo lazzatlaridan voz kechish ayrim tasavvuf arboblariga xos amallardan hisoblanadi. Bu dunyoni D. f. deb atash 9-10-a.larda ayniqsa, malomatiylar tariqatida keng rasm bo‘lgan.

DOR ul-HARB ("urush hududi") - dor ul-sulh tashqarisida joylashgan nomusulmon mamlakatlar; ular musulmon faqihlari tomonidan musulmonlar b-n urush holatida turgan mamlakatlar, ular o‘rtasida harbiy harakatlar olib borilayotganligi esa, vaqtinchalik sulh deb qaralgan.

DORIMIY, to‘liq ismi Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurrahmon ibn Bahrom ibn Abdussamad ad-Dorimiy al-Hofiz as-Samarqandiy (794-869) - samarqandlik muhaddis, mufassir, fiqhshunos, Imom al-Buxoriy ustozi. Yoshligidan akl-zakovati, o‘tkir quvvai-hofizasi b-n boshqalardan ajralib turgan. Hadis ilmi bo‘yicha dastlabki bilimni Samarqandda egallagan, so‘nfa Misr, Shom, Iroq, Xurosonning turli shaharlari hamda Makka va Madinada tanikli olimlardan saboq olgan Najmiddin Umar an-Nasafiy (12-a.) D. haqida: "Imom ad-Dorimiy ilmi hadis, ilmi osor, ilmi sunnatni Samarqandda yuzaga chiqargan zotdir" deb aytgan. D. Samarqand sultoni tomonidan qozi kalon lavozimiga taklif etiladi, biroq qozixonada 1 ta ish ko‘rilishi bilanoq, iste’foga chiqadi. D.ning "Al-Musnad", "At-Tafsir", "Al-Jome’", va b. asarlari bor. "Al-Musnad" asari "Sunani ad-Dorimiy" nomi b-n mashhur. Islo^m allomalari uni "As-Sahih" deb atashni taklif qilganlar va "As-Sihoh as-Sitta" ("Olti sahih") kitoblari jumlasiga (Ibn Mojaning "Sahihi" o‘rniga) kiritishni tavsiya etishgan. U hadislarni mavzularga ajratib bayon etgan. D. Samarqanddagi Chokardiza qabristoniga (boshqa manbalarga ko‘ra Marvda) dafn etilgan.

DO’IY (arab. - da’vat etuvchi, biror narsaga chaqiruvchi) - islom dinini targib qiluvchi, da’vatchi. Ismoiliylar firqasida D. diniy lavozim va unvon. D. ismoiliylar ta’limotidagi yetti darajadan (rasul (notiq), vasiy (asos), imom, hujjat, do’iy, ma’zun, mustajib) beshinchisi. D. firqaning maxfiy ta’limotidan xabardor va uni targ‘ib qiluvchi hisoblangan, firqa rahnamolarining yuqori qatlamiga mansub bo‘lgan. D. unvoni ismoiliylar rahnamolari orasida hozir ham amalda.

DRUZLAR - shialikda vujudga kelgan firqa (diniy guruh). Asosan, Livanda va Suriyada yashaydi. Ularning qarashlari ismoiliylar qarashlariga yaqin. Firqa fotimiylar xalifasi Hakim (996-1021 y. hukmronlik qilgan) davrida paydo bo‘ldi. Hakim umrining oxirida o‘zini xudo deb e’lon qilgan va o‘ziga e’tiqod qilishni talab etgan. U sirli ravishda o‘lgach, Livan va Antilivan tog‘larida yashovchi xalqlar unga xudo deb e’tiqod qila boshlagan. D. nomi xalifa Hakimning targ‘ibotchilaridan bo‘lgan Nishtegin Daroziy (1019 y. v.e.) ismi b-n bog‘liq. D. aqidasi o‘ta sirli bo‘lganidan farzandlariga ham qirq yoshga yetmaguncha o‘rgatishmaydi. D. aqvdasi bir qancha din va mafkuralardan tashkil topgan. Jannat, do‘zax, savob va jazoni inkor qiladi. Qur’onni butunlay inkor qilishadi, o‘zlarining xos mushaflari mavjud. Musulmon olimlari D.ni dindan chiqqan oqim deb e’lon qilgan. D. aqidasiga ko‘ra, xudo odam qiyofasiga kirib, insonlar o‘rtasida paydo bo‘lishi mumkin (shuning uchun ular Hakimning qaytishiga ishonadi). D. Qur’on mazmunini majoziy talqin qiladi. Jonning ko‘chib yurishi to‘grisidaga tasavvur tufayli o‘limga befarq qaraydilar, islom dini marosimlarini bajarishni shart deb hisoblamaydilar. Diniy bayramlardan faqat qurbon hayitini va shialarda motam marosimi hisoblangan ashuroni nishonlaydilar. D. sunniylar tomonidan ta’qib etilgani uchun shialarga xos bo‘lgan taqiyya talablariga amal qiladilar. Barcha ismoiliylar kabi D. ham shariatni tan olmaydilar. D. ikki qismga; "omiy" ("bexabar") va "uqqol" ("bilimdonlar", "xabardorlar")ga bo‘linadi. D.da masjidga borish, namoz o‘qish odati yo‘q. Ularning ibodatxonalari "xalvo" deb ataladi. Bu yerda payshanba kunlari faqat "uqqol"largina to‘planadi. O’rta asrlardan boshlab D. o‘zlarining merosiy mulklariga va hukmdor amirlar sulolasiga ega bo‘lgan. Livanda druz amirlari hokimiyati, ayniqsa, Faxriddin II Maon (1590-1633) va Bashir II Shihob (1788/ 9—1840 )davrlarida   juda  yuksalgan .D.Suriya xalqining 1925-27 y.larda frantsuzlar hukmronligaga va 1958 y.da Isroilga qarshi chiqishlarida faol ishtirok etishgan. Hoz vaqtda D. Livan milliy-vatanparvar kuchlari tarkibida jamiyatni qayta qurish uchun kurash olib bormoqda.

DULDUL - 1) Muhammad (sav) mingan xachir (ot) larining ismi yoxud laqabi. Uni payg‘ambar (as)ga Muqavqis hadya etgan, u zot esa, hazrat Aliga sovg‘a qilgan. 2) "D." so‘zi arablarda boshini u-bu tomon chayqab yuruvchi odamga nisbatan ham ishlatiladi, shuningdek tipratikan va jayra ham D. deb ataladi. DUO (arab. - iltijo, chaqirish, so‘rash) - Kur’on sura va oyatlaridan o‘qib, so‘ngra Alloh taolodan o‘zi yoki boshqalar uchun tilak tilash, iltijs qilish. D. ikki turli bo‘ladi. Birinchisi "ma’sura", ya’ni matni Kur’on, hadis yoki boshqa diniy manbalarda aniq belgilab qo‘yilgan Dlar Ularni buzmay, qo‘shmay, qanday ko‘rsatilgan bo‘lsa, o‘sha tarzda o‘qiydilar. Ikkinchisi "muhtaraa", ya’ni D. matnini o‘zi to‘qib, erkin holatda iltijo qilish. Islom dini Alloxdan boshqadan madad so‘rashlikni man etadi Insonning ko‘lidan keladigan yordamni insondan so‘rash mumkin. Islom aqidasi bo‘yicha, farzad ato etish, shifo berish, balo-qazodan asrash insof-tavfiq kabi hojatlar faqat Allohning o‘zidan so‘raladi. Undan boshqadan so‘rashlik shirk va kufr sanaladi. D.ning "ma’sura' turlari bir necha shaklda ta’lif etilib bizning davrimizgacha yetib kelgan. D.ni qaysi tilda qilishning ahamiyati yo‘q. Lekin islom dini aqidasi bo‘yicha, agar talaffuzini o‘rniga qo‘ya olsa va mazmunidan ogoh bo‘lsa, D.ni arab tilida o‘qish afzaldir. Ko‘pincha D. b-n bir narsani talab qilish ma’nolari bir-biriga aralashib ketadi. Shuning uchun talab nimayu D. nima ekanini aniq bilib olish alohida ma’no kasb etadi. Talab - so‘rovchi nutq qiladigan lafzning vasfidir. Menga tilagan narsamni bergan, kabi. D. esa so‘rovchida payds bo‘ladigan nafsiy holatdir. Mazkur nafsiy holat ikki narsa b-n: qalb va hislarning uyg‘oqligi hamda ularning har birining siniqlik va xokisorlik ila Alloh taologa yuzlanishi b-n va yana D. qiluvchining Alloh taolodan sidqidildan o‘zi qilgan gunoxlarga tavba qilishni boshlashi b-n bo‘ladi. D qilayotgan paytda qalb va hislarning uyg‘oqligi hamda ularning har birining siniqlik va xokisorlik ila Alloh taologa yuzlanishi bo‘lmasa odatga ko‘ra, ikki ko‘lni ko‘tarib tilga kelgan talab so‘zlarini takrorlayotgan bo‘ladi. Bundoq vaqtlarda qalb g‘ofil bo‘lishi, tilda bir gap, xayolda boshqa gap bo‘lishi ham mumkin. Albatta, bu holatni D. deb bo‘lmaydi. Bas, shundoq ekan, bu ishni qilayotgan odamni falonchi Alloh taolodan so‘ramokda deyishimiz mumkin, ammo falonchi Alloh taologa D. qilmoqtsa deya olmaymiz. D. talab qilingan narsaga erishishni taqozo qiluvchi sababdir. Sababning esa, shartlari va man qiluvchilari bor. Qachon shartlar hosil bo‘lib, man qiluvchilar yo‘q bo‘lsa, talab qilingan narsaga erishiladi. Agar undoq bo‘lmasa, erishilmaydi. Balki, gohida boshqasi, D. qiluvchi uchun xayrlirog‘i hosil bo‘lishi mumkin. Alloh taolo Dlarni ijobat va hojatlarni ravo qiladi.

DUOI BAD (fors. qarg‘ash) - kimnidir qarg‘ab, uning zarariga qilingan duo. Mas., ota-ona qarg‘ishi, mazlum qarg‘ishi va h.k. Hadisi sharifda ota-ona, musofir va mazlum (zulm qilingan)larning duolari shaksiz qabul qilinishi ta’kidlangan. Duoi xayrning ziddi - D. b.dir. Duoi xayrda kimnidir alqab yoki olqishlab, uning haqqiga qilingan duo tushuniladi. Payg‘ambarlardan Nuh (as) o‘z qavmlarini D. b. qilganlar. Natijada ularga Alloh taolo to‘fon balosini yuborgan. Islom dinida D. b. qilish tavsiya etilmaydi. Bir inson yoki hatto farzand yomonlik qilib,ko‘p zarar keltirgan taqdirda ham, ularning sha’niga faqat duoi xayr qilib, Yaratgandan ularga insof-tavfiq so‘rashlik ulug‘ insoniy fazilatlardan ekani uqtiriladi.