JIRJIS - musulmon rivoyatlarida zikr etilgan shaxs. Allohga e’tiqod qiluvchi falastinlik taqvodor, Iso (as) havoriylaridan birining shogirdi. J. e’tiqodi yo‘lida zolimlardan panoh izlab Iroqqa, zolim, butparast Mosul podshosi huzuriga keladi. Podsho uni e’tiqodidan qaytarish uchun turli azoblarga soladi, lekin J. ularga osonlikcha bardosh beradi. Shunda uni qayta-qayta qatl qiladilar, lekin har bir qatldan so‘ng Alloh uni tiriltirgan. J. uchun Alloh yana boshqa mo‘‘jizalarni ham namoyish etadi - kambag‘al bechora kampirning o‘lgan ho‘kizlarini tiriltiradi, o‘liklarni qabrdan turg‘izadi, yog‘och kursilarni daraxtga aylantiradi va b. Pirovardida Alloh mal’un podsho va uning shahrini yo‘q qilib tashlaydi. J. haqidagi rivoyatlar xristianlikdagi avliyo Georgiy haqidagi rivoyatlar b-n hamohangdir. Musulmonlarda u Hizr va Ilyos nomlari b-n birga keladi.

JIHOD, g‘azavot (arab. - g‘ayrat qilish, kuchni ishga solish) - din yo‘lida kurash. Dastlab J. deyilganda islomni himoya qilish va yoyish uchun kurash tushunilgan. Bu kurashga nisbatan Qur’onda Muhammad (sav)ning Makka va Madinada kechgan xayot faoliyatlariining muayyan shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda gurlicha ko‘rsatmalar bor: 1) ko‘pxudoliklar b-n mojaroga bormaslik va ularni okdllik va odob b-n haqiqiy dinga og‘dirish; 2) islom dushmanlariga qarshi mudofaa urushi olib borish; 3) g‘ayridinlarga hujum qilish, lekin muqaddas oylarda harbiy harakatlar olib bormaslik; 4) ular b-n har vaqt va hamma joyda kurash olib borish. J. so‘zi lug‘atda urush ma’nosini anglatmaydi, buning uchun arab tilida "qitol" so‘zi ishlatiladi. J. so‘zining lug‘atdagi xususiyatidan kelib chiqib J.ning turlari ham ko‘paygan. Islomda J. ma’nosi avvalo urush ma’nosida emas, Allohning diniga so‘z b-n da’vat qilish ma’nosida yuzaga kelgan. Insonning havoyi nafsining kuyiga kirmaslik, uni yengab shariatga muvofiq yashash uchun jon jaxdi ila qilgan harakati, haq so‘zni joyini topib aytmoqligi J.ga kiradi. Farzandni ota-onasi xizmatida bo‘lishi ham J.dir. Islomning dastlabki o‘n uch yili davomida Muhammad (sav) boshliq sahobalar Makkada urush ma’nosi bo‘lmagan J.ni olib borganlar. O’sha vaqtda Alloh taolo musulmonlarning mushriklarga qarshi kuch ishlatishini man qilgan edi. Shu b-n birga ulardan yetgan azob-uqubat va ozorlarga sabr qilishga amr qilgan ham edi. Faqatgina xijratning ikkinchi yili (mil. 624 y.) Qur’oni karim ta’biri b-n aytilganda 'O’zlariga qarshi urush ochganlarga ularga zulm qilingani uchun (urushga) izn berildi". Islomda J. hukmi sharoitga qarab o‘zgarib turadi. Dunyoda fitna bo‘lmasligi uchun, Alloh dinning ustun bo‘lishi uchun qilinadigan J. farzi kifoya hisoblanadi. Bunda dunyo bo‘yicha Yslomni tarqatish, Allohning dini yo‘lidagi g‘ovlarni yo‘qotish uchun J. qilinadi. Kimki Islom da’vati yo‘liga to‘siq bo‘lmasa, erki o‘zi b-n - xoxlagan diniga e’tiqod va amal qilishi mumkin. Agar dushmanlar biror musulmon yurtiga urush qilib, bostirib kirsalar, J. hamma musulmonlarga farzi ayn bo‘ladi. J.ga ko‘ra agarda musulmonlar yurtiga tashqaridan hujum bo‘lmasa, balog‘at yoshiga yetmaganlar, aqli norasolar, xizmatkorlar, ayollar, bemor-zaiflar, safar aslahalari bo‘lmagan kishilar, shaharning eng yaxshi faqihlari, ota-onasi J.ga qatnashishga rozilik bermaganlar va qarz bergan kishining ruxsatini olmagan qarzdor J.dan ozod qilingan. Urushayotgan tomonlarning o‘zaro munosabatlariga nisbatan J.ga ko‘ra raqib qarorgohida ayollar va balog‘at yoshiga yetmaganlar musulmonlarga qarshi kurashmayotgan bo‘lsa, ularni o‘ldirish man etilgan. Katta yoshdagi erkaklar harbiy asirga aylantirilgan. Shu b-n birga hanafiylar bu qoidani harbiy ishga va avlod (zurriyot) qoldirishga noqobil bo‘lgan kishilarga (keksalar, rohiblar va b.) tatbiq etmaganlar. Harbiy asirlarga nisbatan imom uch xil yo‘l tutgan: qatl etish, tovon evaziga ozod qilish, qulga aylantirish. Agar u harbiy asirni qatl etishga hukm qilmoqchi bo‘lsa, to bu qaror amalga oshmaguncha asirni qiynoqkd solish va jismonan mayib qilishga hech bir kimsaning haqqi bo‘lmagan. Islomni qabul qilgan asirlarni o‘ldirishga ruxsat etilmagan. Barcha mazhablarga binoan musulmonlar yashaydigan hududga olib o‘tishni iloji bo‘lmagan raqibning mol-mulki yo‘q qilinishi lozim bo‘lgan (biroq chorva-mol xususida yagona bir fikrga kelinmagan). Oxirgi paytlarda Yaqin va O’rta Sharkdagi ba’zi diniy ekstremistik guruxlar to‘g‘risida so‘z yuritilganda ko‘pincha J. so‘zi ishlatilmokda (mas., Misrdagi "Jihod", Livandagi "Islom jihodi" va h.k.). Aslida J. Alloh yo‘liga, islom dinini yoyish maqsadiga butun kuch va imkoniyatlarni sarf qilish ma’nosini anglatib kelgan va ba’zida muayyan shartlar bo‘lgandagina harbiy kuch ishlatishni ham taqozo etgan. Shu ma’noda J.ni "muqaddas urush" deb talqin qilish odat tusiga kirib qolgan. Turkiya, Kavkaz va Markaziy Osiyoda J. ko‘proq "g‘azavot" nomi b-n ma’lum bo‘lgan. 9 - 10-a.lardan J. yanga mazmun b-n to‘ldirildi: Alloh yo‘lida o‘zni takomillashtirish tushunchasi (ya’ni ma’naviy J.)ga 4 J. - qilich J.i, qalb J. i, qo‘l J.i va til J.i haqidagi tasavvurlar qo‘shildi. Milliy-ozodlik harakatlari davrida J. goyasidan mustamlakachilikka qarshi kurashda foydalanildi. Umuman, hoz. zamon musulmon nazariyotchilari J.ni islomni tinch yo‘l b-n yoyish, uni tashqi tazyikdan himoya qilish uchun musulmonlarning kuch va g‘ayratlarini safarbar etish vositasi deb ta’riflaydi. Mo‘‘tadil islom (ahli sunna val jamoa) tarafdorlarining e’tiqodiga ko‘ra, kuch ishlatish - "kichik J.", har bir mo‘min-musulmonning o‘z nafsi b-n kurashi va ma’naviy barkamollik yo‘lidagi sa’y-harakati esa, "buyuk J." hisoblanadi. Hoz. kunda xalqaro maydonda islom dini b-n niqoblangan terrorchilar J.dan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanmoqdalar.

JOBIR ibn ABDULLOH, to‘liq ismi Jobir ibn Abdullo ibn Amr ibn Harom al-Xazrajiy al-Ansoriy as-Sulamiy (? - 697) - sahoba. Otasi Abdullo ibn Amr va uning o‘zi Rasululloh (sav)ning xizmatlarida bo‘lgan. J.i.A. Rasululloh b-n birga 19 ta g‘azotda ishtirok qilgan. Umrining oxirida Madinada, Masjidi Nabaviyda halqa tashkil kdlib dars bergan. "Sahih al-Buxoriy" va "Sahih Muslim" kitoblarida uning rivoyatida 1540 ta hadis keltirilgan.

JOIZ (arab. - ijozat berilgan, yo‘l berilgan) - shariatdagi muboh tushunchasining sinonimi.

JOYNAMOZ - namoz o‘qiladigan to‘shama. J. ibodat vaqtida kishini bu dunyodan ajratuvchi omil, deb tasavvur qilinadi. J. turli matodan tayyorlanadi. J.ning bosh tomoniga burchak (mehrob) shakli tikilgan bo‘ladi. Katta-kichikligi har xil. Namoz o‘qishda o‘rni kelganda pokiza gilam yoki chopon, qiyiqcha kabilardan ham foydalanish mumkin. J. ustida namoz o‘qish ilk islom davrida keng tarqalmagan, balki yerda, bo‘yrada ham namoz o‘qilavergan. Hozirda J. keng ko‘lamda qo‘llanishidan qat’i nazar, zarurat taqozo qilgan paytlarda pok tuproq yoki o‘tloq ustida ibodat qilish mumkinligi nazarda tutilishi lozim. J. tayyorlash - musulmon mamlakatlarda amaliy san’atning an’anaviy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. J.dan asosiy maqsad namoz o‘qiladigan joy pokiza bo‘lishini ta’minlashdan iborat.

JOLUT - Qur’ovda zikr etilgan shaxs. Tolut (Saul)ga dushman qo‘shin boshlig‘i. Kur’onda aytilishicha, Tolut J.ga qarshi oz sonli qo‘shin b-n otlangan, biroq Alloh taoloning yordami b-n zafar qozongan. J. Dovud (as) tomonidan o‘ldirilgan (2:249/250-251/252). Musulmon rivoyatida bu urush haqida ancha batafsil berilgan. J. to‘g‘risidagi rivoyatlar kelib chiqishi jihatidan turli (barbar, xananey, odiy, samudiylardan) bo‘lsa-da, lekin u Falastinning tub aholisi vakili sanaladi. Musulmon rivoyati J. shaxsi atrofida isroilliklarning ko‘shni xalqpar b-n kurashi haqidagi boshqa rivoyatlarni xam guruhlashtirgan.

JOME MASJID - Islom mamlakatlarida shahar markazidagi yoki nisbatan katta hududtsagi asosiy va eng katta bosh masjid. Jamoa uchun zarur turli xabarlar e’lon qilinadigan, haftalik juma, hayit namozlari jamoa bo‘lib o‘qiladigan maxsus bino. Shahar tashqarisida musallo, namozgoh. Juma masjid, guzar (mahalla) masjidlariga nisbatan uning tuzilishi salobatli. Urta Osiyoda J.m.ning umumiy tarhi murabba yoki to‘g‘ri to‘rtburchakli xonaqoh bo‘lib, bir (old yoki yon) tomoni, ikki (jan. va sharqiy yoki shim. va sharqiy) yoki uch tomoni ayvon b-n o‘ralgan. Xonaqoh tomi gumbazli yoki to‘sinli. Ayvon va xonaqoh kattaligi to‘sinlar soni va qatori b-n belgilangan, ba’zan xonaqoh 1, 2, 4 gumbazli, ayvonlar atrofi qator ustunli, burchakda azon aytishga mo‘ljallangan mezana va hovli o‘rtasida hovuz bo‘lgan. Buxoroda birinchi J.m. 713 y. Qutayba ibn Muslim tomonidan ta’sis etilgan. J.m. uchun mahalliy majusiylar ibodatxonasi moslashtirilgan. 14-15-a.larda J.m. qurilishiga davrning mashhur me’mor va muhandislari safarbar qilingan.

JOMIY, Abdurahmon Nuriddin ibn Ahmad (1414-1492) - fors-tojik shoiri, mutafakkiri va mutasavvifi. Nishopur yaqinidagi Jom sh.da, ruhoniy oilasida tug‘ilgan. Otasi Nizomiddin Ahmad shayx ul-islom mansabiga tayinlangach, oilasi b-n birga Hirotga ko‘chib keladi. Bu yerda J. arab tili, ilohiyot, tasavvuf, adabiyot asoslarini o‘rganadi. Tahsilni oxiriga yetkazish maqsadida Samarqandga borib, Ulug‘bek madrasasida o‘qiydi. Mirzo Ulug‘bek, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi singari allomalarning ma’ruzalarini tinglaydi. Ulamo Fazlulloh Abullaysdan Qur’on, hadis, fiqh ilmlari bo‘yicha saboq oladi. Bahouddin Naqshband sulukiga mansub shayx Sa’diddin Koshg‘ariyga murid bo‘lib, hurmatini qozonadi va qiziga uylanadi. Hirotga qaytib, darvishona hayot kechiradi, o‘z daromadi hisobiga bu yerda ikki madrasa va xonaqoh, Jomda bir masjid qurdiradi.
J. Hirot naqshbandiylik tariqatining piri va murshidi bo‘lgan. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy J.ni o‘zlariga pir va ustoz deb tanishgan. J. uchta devon tuzgan, "Haft avrang" ("Yetti taxt") dostonlar turkumini yarattan. Shuningdek, diniy-falsafiy mazmundagi asarlar ham J. ijodiyotida katta o‘rin egallaydi. "Payg‘ambarlikka dalillar", "Naqshband ta’limoti haqida risola", "Zikr shartlari haqida risola", "Haj qilish yo‘llari haqida risola", "Xojalar tariqati haqida risola" va b. asarlarida islom dini, gasavvuf, falsafaning asosiy masalalari yuzasidan o‘z fikrlarini bayon etadi. Jumladan, "Muqaddas dargohdan esuvchi tso‘stlik shabadalari" asari tasavvuf tarixini o‘rganishda muhim manba sanaladi, unda 616 nafar mutasavvif hayoti va faoliyati to‘g‘risida muxtasar ma’lumotlar bor. Navoiy bu asarni J. vafotidan so‘ng to‘ldirishlar b-n turkiy gilga tarjima etgan.
J. asarlarida diniy-tasavvufiy mazmun, Allohni tanish va bilish b-n bog‘liq haqiqat majoziy yo‘lda ifodalangan. J. Allohni yorug‘ nur ko‘rinishida tasavvur etadi, uni go‘zal mahbub qiyofasida tasvirlaydi. Alloh minglarcha ko‘zguda, turli qiyofa va ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. J. hayot, inson go‘zalliga, tuyg‘u va ehtiroslariga tasavvufiy ma’no beradi. ''Ahrorlar uchun tuhfa" asarida tasavvufga oid atamalarni izohlaydi.
J.ning din, xususan tasavvuf, arab tiliga oid asarlari qayta-qayta nashr etilgan, keyingi davrlarda ham madrasalarda darslik va qo‘llanma vazifasini o‘tagan.

JOHIZ, al-Johiz Abu Usmon Amr ibn Bahr taxm. 767-868) - basralik arab mutafakkiri. Mu’taziliylar oqimi nazariyotchilaridan biri. "Al-johiziya" deb nom olgan ilohiyot maktabining asoschisi. J. yunon tabiat falsafasi g‘oyalari ta’sirida moddaning abadiyligi va xususiyatlarining doimiy o‘zgarib turishi haqidagi fikrlarni bayon qilgan. J. tirik va noorganik jismlar o‘ziga xos tabiiy xususiyatlarga ega, deb hisoblaydi. J. insonning iroda erkinligini tabiiy intilish sifatida talqin etgan. Aql-idrok beradigan dalillarni islom akidalariga tatbiq etish tarafdori bo‘lgan. Hayvonot olamiga bag‘ishlangan 10 jildli "al-Hayavon" nomli, arab tili notiqligiga oid "al-Bayon vat-tabyin", baxil odamlar hayotidan olingan hajviy hikoyalar yozilgan "al-Buxalo" kabi asarlari hoz. kungacha yetib kelgan.

JOHILIYA (arab. bilimsizlik holati, jaholat) - arablar tarixining islomdan ilgarigi davriga berilgan nom. Aniqroq qilib aytganda, odamlar hayotida Iso (as) b-n Muhammad (sav) oralig‘idagi payg‘ambarsiz o‘tgan davr tushuniladi. J. tushunchasi Qur’onning bir necha suralarida uchraydi ("Oli-Imron", 154; "Moida", 50; "Ahzob", 33; "Fath", 26). J. atamasining paydo bo‘lishiga muayyan sabablar bor edi. Zero, islomdan oldingi arablarning ko‘pchiligiga "jahl" tuyg‘usi xos edi. Bu boshqalarga nisbatan beshafqat va vahshiyona munosabatda bo‘lishda o‘z ifodasini topardi (qasos olish zarurati, go‘dak qizlarni tiriklayin ko‘mish, o‘zga qabila vakiliga dushman sifatida qarash va b.). Islomdan ilgari Arabistonda qonunsizlik, axloqsizlik, zo‘ravonlik hukm surgani uchun ham keyingi avlod o‘sha davrni hakli ravishda J. deb atagan. Bundan tashqari, J. davri arablarining diniy tasavvurlari ham kam taraqqiy qilgan, sodda holda bo‘lgan. J. arablari narigi dunyoga ishonmasdi. Islom g‘alabasidan so‘ng ular "dahriy"lar yoki "mushrik"lar (Allohga boshqa xudolarni sherik qiluvchilar) degan nomlarni oldi.