JUBBAIY, Abu Ali Muhammad ibn Abdulvahhob (850-915) - Basra mu’taziliylarining peshvosi al-Ash’ariyning o‘gay otasi va murabbiysi. Jubba sh. (Xuziston)da tugalgan, Basrada Abu Yoqub ash-Shaxxomdan ta’lim olgan, uning vafotidan (880 y.) so‘ng mu’taziliya maktabining peshvosi sifatida ustozi o‘rnini egallagan. J.ning asarlari saklanib qolmagan. Umuman uning qarashlari mu’taziliylar an’anasi ruhida bo‘lgan.

JUVAYNIY, Abul Ma’oliy Abdulmalik ibn Abdulloh, Imom al-Xaramayn (1028-85) -ash’ariy kalomining yetuk namoyondasi, G’azoliyning ustozi. Nishopur yaqinidagi Azozvar qishloga (Juvayn tumani)da tug‘ilgan. Nishopurda Abul Qosim al-Isfaroiniy (1059 y. v. e.) rahbarligida kalom va usul ud-dindan, otasidan esa - fiqxdan saboq olgan. Otasi vafotidan so‘ng 19 yoshli J. otasi o‘rniga shofi’iy fiqhi mudarrisi vazifasini egallagan. Saljuqiylar vaziri al-Qunduriy tomonidan ash’ariylarga quvg‘in uyushtirilgan chog‘da J. Hijozga qochib borib, Makka va Madinada yashagan (1058-62), shu tufayli Imom al-Xaramayn ("ikki muqaddas masjid imomi") faxriy unvonini olgan. Vazir Nizomulmulk davrida ash’ariylarni quvg‘in qilish to‘xtatilgan. J. Nishopurga qaytgan, vazir unga atab Nizomiya madrasasini ta’sis etgan. Shu madrasada J. shofi’iy fiqhining eng yaxshi bilimdoni sifatida shuhrat qozongan va umrining oxirigacha shu yerda dars bergan. J.ning kalomga oid asosiy asari "ash-Shomil"dan bizgacha uning uchdan bir qismi yetib kelgan, uning qisqartirilgan nusxasi -"al-Irshod" deb ataladi. Umuman olganda J. Ash’ariy, Boqilloniy va Abu Ishoq al-Isfaroiniy (1027 y. v. e.)larning g‘oyalarini rivojlantirgan.

JUMA (arab. - jam bo‘lish) - musulmonlar solnomasida oltinchi kun nomi. Islom dinida "sayyid ul-ayyom" - kunlarning ulug‘i sifatida e’zozlanadi. J. kuni peshin namozi o‘rniga J. namozi o‘qiladi. Imom-xatiblar namoz oldidan yarim soat chamasida mav’iza (diniy va’z) o‘qiydilar. So‘ng ikki bor azon aytilib, katta jamoat b-n namoz ado etiladi. Musulmon mamlakatlarida J. kunini dam olish kuni deb belgilaganlar. Mufassir ulamolarning rivoyatlariga ko‘ra, Alloh taolo yahudlarga shanba kunida boshqa ishlarga mashgul bo‘lmay, faqat ibodat ila shug‘ullanishni buyurgan. Nasorolar esa, yakshanba (voskresene) kunini faqat ibodat uchun belgilab olganlar. J. kunini islomdan oldin arablar "aruba" deb ataganlar. Birinchi bo‘lib, bu kunni J. deb atagan kishi Ka’b ibn Luay. Buning sababi, Madinaga payg‘ambar (as) kelishlaridan oldin, ansorlar (madinaliklar) "yahudlar va nasorolar 7 kunda bir bor to‘planib ibodat qiladilar. Kelinglar, biz ham bir kun to‘planib Allohga shukur va zikr aylaylik, yahudlar shanbani, nasorolar yakshanbani ixtiyor qilishgan, biz "aruba" kunini olaylik", deb aytishdi. As’ad ibn Zaroraning uyida to‘planib, 2 rakaat namoz o‘qib, zikr aytganlar. Shu kuni to‘planganliklari sababli, J. deb ataganlar. Islomda birinchi J. shu kuni bo‘lgan. Bu voqea "Jumua" surasi nozil bo‘lmasdan oldin bo‘lgan, Ammo haftada bir kun dam olish bo‘lsa, bundan taxm. 150-170 y. ilgari, ko‘pchilik kishilar ishlaydigan korxonalar paydo bo‘lganda, soatbay ish kunlari joriy qilinganda, haftada bir kun dam olish kunini nasorolar - ruslar o‘zlarining ibodat uchun ajratilgan kunini tiklashgan. Keyinchalik musulmonlar ham dam olish kunini J. deb belgilaganlar.

JUNAYD BAG’DODIY, Abul Qosim al Junayd ibn Muhammad al-Qavoririy al-Hazzoz al-Bag‘dodiy (? - 910) - tasavvufdagi 2 asosiy oqimdan biri - junaydiya asoschisi. J. fors bo‘lib, Bag‘dodda (yoki Naxovand sh.) tug‘ilgan va butun umri shu yerda o‘tgan. Go‘dakligida otadan yetim qolib, tog‘asi, sufiy Sari as-Saqatiy (867 y. v.e.) qo‘lida tarbiyalangan. Shofi’iy huquqi va hadislarni mashhur faqih Abu Savra Ibrohim al-Bag‘dodiy (854 y. v.e.)dan o‘rgangan. Tasavvufda J.ning ustozlari Sari as-Saqatiy va al-Xoris al-Muhasibiy (taxm. 781-857) bo‘lgan. Ular Bag‘dod sufiylik maktabi asoschilari hisoblanib, Allohning yagonaligi (tavhid) va psixologik tajriba va his etish asosida Uni bilish darajasi haqidagi ta’limotni ishlab chiqqanlar. J. sufiylikni doimiy ruhiy poklanish va turli qarashlar kurashi vositasi deb bilgan. Uning fikricha, sufiyning hayoti Allohning yagonaligani bilish yo‘lvda tinimsiz sa’y-harakat qilish, o‘zini Allohga abadiy tobe ekani va uning oldida o‘zini naqadar ojiz ekanini his etishdan iborat. J.ning bir asari - "Rasoil" saklanib qolgan. Unda J.ning maktublari, sufiylikka doir maqola, risolalari jamlangan bo‘lib, ularning bir qismi Qur’onning ayrim oyatlariga sharh shaklida yozilgan.

JUNUJIRDIY, Abu Muhammad Abdulloh ibn Muhammad al-Junujirdiy al-Marvaziy; laqabi Abdon (835-906) - shofi’iylikdaga yirik faqih, muhaddis; Marv muftiysi va shofi’iylari peshvosi. Marv viloyatidagi Junujird (Genugird) qishlog‘ida tug‘ilgan. Sam’oniyning yozishicha, J. Iroq, Shom (Suriya), Xijoz va Misr shaharlari bo‘ylab ko‘p yillar sayohat qilgan va o‘sha yerlardagi allomalardan shofi’iya fiqhidan saboq olgan. Xususan, u imom al-Mozijiyning shogardi bo‘lib, uning shofi’iylikdagi mu’tabar manba hisoblangan "al-Muxtasar" kitobini birinchi bo‘lib Marvga keltirgan. Vataniga qaytgach, Xurosondagi eng yirik shofi’iylardan sanalgan va keng shuhrat qozongan. 900 y. haj safari oldidan somoniylar amiri Ismoil ibn Ahmad qabulida katta ehtirom b-n kutib olingan. Sam’oniy J.ning 20 ta ustozi va 12 shogirdini sanab o‘tgan va fiqh va hadisga doir 3 asari borligani qayd etgan. Marvda, Tannurgaron qabristoni orqasida, Abdulloh ibn al-Muborak al-Marvaziy raboti qarshisida dafn etilgan. 12-a.da uning qabri ziyoratgoh joy bo‘lgan.

JURJONIY, Ali ibn Muhammad, laqabi as-Sayid ash-Sharif (1339-1413) - so‘nggi kalom vakili, mutakaplim. Astrobod yaqinidagi Tagu sh.da tug‘ilgan. Astrobodda ta’lim olgan, mudarrislik faoliyati b-n shug‘ullangan, O’rta Sharq shaharlari bo‘ylab ko‘p sayohat qilib, Kugbiddin ar-Roziy at-Taxtaniy, al-Fanariy, Muborakshoxlardan saboq olgan. Taxm. 1374 y. Sheroz sh.ga kelgan, shahar Amir Temur tomonidan egallangach (1387), Samarqandga ko‘chib ketib, bu yerda yashagan, 20 y.ga yaqin Temur saroyida ijod qilgan. Temur vafotidan so‘ng (1405) Sherozga qaytib, shu yerda vafot etgan. J. "Mavokif al-Ijiyga sharh" va falsafiy atamalar lug‘ati - "at-Ta’rifat" muallifi.

JU’AL ibn SUROQA, Ju’ayl, Ji’ol, Juffol, to‘liq ismi Ju’al ibn Suroqa ad-Damriy al-Riforiy (7-a.) - ilk muhojirlardan. Faqir bo‘lgani uchun Suffa ashobi orasidan joy olgan. Hazrati Payg‘ambar (sav) Banu Musta’liq g‘azvasiga ketayotganlarida Ju’alni Madinada o‘rinlariga vakil qilib qoldirganlar. Zotur-Riqo g‘azvasidan qaytayotganlarida esa, zafar mujdasini Madinaga yetkazish vazifasini unga topshirganlar. Ju’al bani Kurayza g‘azvasida bir ko‘zidan ayrilgan. Ju’al Janobi Rasululloh (sav)ga nihoyatda bog‘lanib qolgan edi. Uning mustahkam imon egasi ekaniga Hazrati Payg‘ambar shohidlik berganlar. Hunayn g‘azotidan keyin o‘ljalar taqsimoti chog‘i Rasululloh Aqro’ ibn Hobis b-n Uyayna ibn Xisnga 100 tadan tuya berib, Ju’alga hech narsa bermagan edilar. Sababini so‘ragan bir sahobiyga, Aqro’ b-n Uyaynani Islomga isintirish uchun ortiqcha o‘lja berganlari, Ju’alning esa, imoniga tayanganlarini aytganlar. "Ju’al bulardaqasidan bir dunyo kimsalarga teng keladi", deganlar. Tabuk g‘azvasida Hazrati Payg‘ambar (sav) bir mo‘‘jizalari ila qornini to‘yg‘izgan uch sahobiyning biri Ju’al edi.

JO’YBOR XOJALARI, J o‘ y b o r shayxlari- naqshbandiylik tariqatining vakillari. Ularning J.x. nomini olishi Xoja Muhammad Islomning bobosi Xoja Muhammad Yahyo Buxorodagi Jo‘ybor degan yerga ko‘chib kelishi b-n bog‘likdir. J.x. o‘zlarini islom dinini targ‘ib qilish uchun Makkadan Nishopurga, undan Buxoroga kelgan Imom Ali Murtazo avlodi deb hisoblaganlar. J.x.dan Abu Bakr Sa’dga va uning avlodlariga somoniylar davrida Buxoroning shayx ul-islomi degan mansab beriladi. Abu Bakr Sa’dning nevarasi Muhammad Islom J.x.ning iqtisodiy va siyosiy jihatdan katta nufuzga ega bo‘lishida muhim o‘rin tutgan. U 16-a.ning 50-y.larida Shayboniylar davlatidagi toj-taxt uchun bo‘lgan kurashlarga aralashib, o‘z muridi Abdullaxon II ning taxtga chiqishiga yordam beradi. Bu davrga kelib J.x.ga Buxorodagi Sumiton qishlog‘i in’om etiladi. J.x.ning ota-bobolari Buxorodagi Chor Bakr mozoriga qo‘yilganligi uchun 16-a.dan boshlab J.x. bu joydagi qabrlar ustiga hashamatli maqbara kurib, ziyoratgohga aylantirishgan. Bu ziyoratgoxdar katta vaqf yerlariga ega bo‘lib, ularga J.x. merosxo‘rlar tariqasida egalik qilishgan va bu yerlar J.x. xo‘jaligining rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qilgan. J.x. katta yer-mulkka, yuzlab qullarga, ko‘plab chorva mollarga, sug‘orish inshootlariga, savdo korxonalariga ega bo‘lganlar. Ularning savdo karvonlari 16-a.ning 2-yarmidayoq xorij b-n savdo aloqalari olib borgan. Mustahkam iqtisodiy poydevorga ega bo‘lgan J.x. shayboniylar davlatining siyosiy hayotida juda katta rol o‘ynagan. Ingliz sayyohi A. Jenkinson 1559 y.da Buxoroda bo‘lib, bu yerdaga ruhoniylarning rahbarlari bo‘lgan J.x. haqida shunday degan edi: "Buxoroda diniy rahbar bor. Unga qirolga nisbatan ko‘proq kuloq soladilar, u o‘z xohishi b-n qirolni o‘rnidan olib, boshqasini qo‘ya oladi". J.x. 17-a.ning 1-yarmida mamlakatda paydo bo‘lgan qiyin siyosiy vaziyatdan so‘ng o‘zlarining oldinga mavqeini yo‘qotganlar.

ZABUR - diniy manbalarga ko‘ra, Dovud(as)ga. nozil bo‘lgan ilohiy kitob. Bibliya "Qadimga axd" kismining bo‘limi. Yunon tilida "rsalom" ("psalom"), "psalterion" ("psaltir"), qad. yahudiy tilida "tahalim" deb atalgan "Hazrati Dovudning sanolar kitobi" nomi b-n mashhur bo‘lgan diniy-musiqiy oyatlar majmui. Mil av. 1500-500-yillarga tegashli. 3. sanolari, asosan, Xudoga bag‘ishlangan madhiyalar, duolar, shukrona, iltijo, nola-fig‘on, dushmanlardan shikoyat va h.k.dan iborat. Ularga ko‘ra, xudo hamma narsalarni ko‘rib-bilib, inson qalbini doim sinab-imtihon etib turuvchi zotdir, u Isroil mamlakati tarixida ham g‘aroyib mo‘‘jizalarni namoyon qilgan. Ayrim sanolarda Yaso(as)ning dunyoga kelishi, azob chekib, jon taslim etishi, so‘ng tirilib, yer yuzida abadiy hukmronligini o‘rnatishi bashorat etilgan (mas., 2, 21, 44, 71, 109-sanolar). Z.ning ba’zi oyatlari Injilga aynan ko‘chirilgan, Iso(as) shu oyatlar mavzuida pandu nasihatlar qilgan ekan. Qur’oni karimning "Sod" surasi (18-20-oyatlar)da Dovud(as) sanolari tilga olinadi. Z.ning asl nusxasi ajoyib she’riyat namunasi sifatida Yevropa xalqlari madaniyati va san’atiga, og‘zaki ijodiga barakali ta’sir ko‘rsatgan. Z.ning o‘zbek tilidaga to‘liq matni Bibliyani tarjima qilish instituti (Stokgolm) tomonidan 1992 y.da "Injil", "Tavrot" ("Ibtido"), "Zabur" kitobi tarkibida chop qilingan (tarjimon doktor Yusuf Gulkarov).

ZAYD ibn ALI (7-740) - shialikdagi zaydiylar firqasining asoschisi. Muhammad (sav) oilasining avlodi sifatida imomlikka da’vogarlik qilib, 739 y.da Kufa sh.da umaviylar hokimiyatiga qarshi isyonga bosh bo‘lgan. Muhammad al-Bokirning sustligidan norozi bo‘lgan shialar uning ukasi g‘ayratli Z.i.A. atrofida birlashib, uni imom deb e’lon etadilar. Ammo xalifa Hishom (724-743) qo‘shinlari 740 y. isyonni bostiradi. Z.i.A.ning o‘zi jangda halok bo‘ladi. Jasadi Kufada chormix qilinib, kesik boshi Damashqqa, xalifa Hishomga yuboriladi.
Z.i.A. tarafdorlari alohida diniy-siyosiy guruh tuzib, Hazrat Ali avlodiga mansub imom boshchiligida diniy davlat tuzishga intiladi. Ular Z.i.A.ni so‘nggi - 5-imom deb bilib, keyingi imomlarni tan olmagan. Z.i.A. o‘zining imomat da’vosini Hasan va Husayndan so‘ng Ali va Fotimaning har qanday avlodi imom bo‘lishi mumkin, deb asoslagan. Imomlikka da’vogar ko‘liga kurol olib, isyon ko‘tarishi - imomatga o‘tirishning asosiy sharti, deb bilgan. Shialarning imomlari, xususan, Jafar as-Sodiq esa, o‘z tarafdorlarni qurolli isyon ko‘tarmaslikka chaqirgan edi.