ZINO (arab. - buzuklik, fahsh, zinokorlik) - islom aqidasi bo‘yicha erkak va ayolning shar’iy nikohsiz jinsiy aloqada bo‘lishi. Shariatda Z. uchun yuz darra urishdan tortib o‘lim (toshbo‘ron qilish) jazosigacha belgalangan. Lekin jazoga hukm qilish uchun Z. b-n ayblanuvchilarning o‘zlari iqror Bo‘lishi yoki to‘rtta ishonchli guvohning bo‘lishi shart qilingan. Aks holda, - diniy manbalarda aytilishicha - arzimagan sabablar b-n insonning obro‘si to‘kilishi, ig‘vogar, bo‘htonchilarga qo‘l kelishi mumkin. Yuz darra urishga hukm etilgan Z. qiluvchi (zinokor) er va ayol avval uylanmagan, turmush qurmagan bo‘lishi kerak. Ammo, uylangan, turmush qurgan bo‘lsa, ularni o‘lguncha toshbo‘ron qilinishi belgilangan.

ZOVIYA (arab. - burchak, hujra) - sufiylar, darvishlar to‘xtaydigan va yashaydigan maskan. Arab mamlakatlarining ba’zilarida rabot, ba’zilarida Z deb atalgan. Eron va Afg‘onistondagi tak’ya, O’rta Osiyodagi xonaqohga to‘g‘ri keladi.

ZOHID (arab. yuz o‘giruvchi, tark etuvchi) -tarkidunyo qilgan kishi. Z.lar musulmonlarni bu dunyo rohat-farog‘atidan voz kechishga, ollohning zikriga xalal beruvchi barcha narsalarni tark etishga undaydilar.

ZOHIDLIK - tarkidunyochilik, saqlanish. Xudoning marhamatiga musharraf bo‘lish, jannatga tushish uchun tarki dunyo qilish zarurligi haqidagi diniy tasavvur, mutaassiblikka, bir yoqlama dunyoqarashga da’vat etuvchi oqim. Z islomda darvishlik, chilla o‘tirish, ro‘za tutish, zikr tushish kabilarda namoyon bo‘ladi. Tasavvufda Z Allohning zikriga xalal beruvchi barcha narsalarni tark etish, demakdir. Bunda Allohga shirk keltirishdan saklanish va ibodatda riyodan xoli bo‘lish; barcha gunoxdardan va harom narsalardan saklanish va nihoyat, ortiqcha dunyoviy ashyolarga mehr qo‘ymaslik nazarda tutiladi. Shariat va tariqat odoblariga bu xilda rioya etishni Bahouddin Naqshband, Xoja Ahror, Najmiddin Kubro va b. targ‘ib etganlar.

ZOHIRIYLAR  (arab. zohir - tashqi, oshkor) - 1) Kur’on ta’limotini aynan tushunuvchi va so‘zma-so‘z talqin qiluvchi oqim tarafdorlari. Botiniylarning qarama-qarshisi. 2) 10-13-a.larda tarqalgan va keyinchalik yo‘qolib ketgan shariat mazhabi. Unga Dovud ibn Ali al-Isfahoniy az-Zohiriy (883 y. v. e.) asos solgan.

ZUBAYR ibn AVVOM, to‘liq ismi Abu Abdullo az-Zubayr ibn al-Avvom ibn Xuvaylid al-Asadiy al-Qurayshiy (? -656) - sahoba, makkalik ilk musulmonlardan. Asharai Mubashsharadan. Kuraysh qabilasidan, Xadicha kabi bani Asad urug‘idan. Muhammad (sav)ga xolavachcha, Xadichaga esa, akaning o‘g‘li. Oishaning singlisi Asmoga uylanganligi uchun Rasuli Akramga boja hisoblanadi. 12 yoshida islomga kirgan. Oldin Habashistonga, so‘ngra Madinaga ko‘chgan(hijrat qilgan)lardan. Muhammad(sav)ning barcha g‘azotlarida qatnashgan. Badr jangida dushmanga birinchi bo‘lib qilich solib hamla qilgan. Umar (ra) davrida Yarmuk jangida qatnashib, ikki joyidan yaralangan. Misrni fath etishda qatnashgan. Z.ibn A. badavlat bo‘lib, uning bir quli, hisobsiz moli, yer va bir necha uyi bo‘lgan; u xayr-ehson qilishni sevar, mol dunyosini Alloh yo‘lida sarflagan. Savdogarlik b-n shug‘ullangan. Xalifa Umar (ra)ning xalifalik uchun ajratgan 6 kishilik maslahat ashobidan edi. Usmon (ra) xalifaligi davrida chiqqan ixtiloflarga qo‘shilgan. Jamal jangida Aliga qarshi chiqqan, so‘ngra afsus chekib, orqaga qaytgan. Biroq qaytishda bir daraxt tagida uxlab yotganida o‘ldirilgan. Qotil Ibn Jurmuz Zubayrning boshini Aliga olib borgan. Mukofot kutgan qotilga Ali payg‘ambarimizning "Zubayr qotiliga jahannamga kirishini xabar beringiz", mazmunidagi hadislarini o‘qib bergan. Z.ibn A. payg‘ambarimizdan 38 hadis rivoyat qilgan.

ZULKIFL (as) - Qur’onda nomi zikr qilingan payg‘ambarlardan biri. Z.ning asl ismi Bishr bo‘lib, Ayyub (as)ning o‘g‘lidir. U otasi Ayyub (as)dan so‘ng payg‘ambar qilib yuborilgan. Allohga bergan ahdiga vafo qilgani uchun Z deb nomlangan (Zulkifl -Kafolat sohibi). Kur’onda Z nomi Ismoil va Idris (as)lar b-n birga zikr qilingan (Anbiyo surasi 85-86-oyatlar, Sod surasi 48-oyat). Ammo, qaysi qavmga payg‘ambar etib yuborilgani va payg‘ambarlik da’vati haqida Qur’onda aniq oyat zikr etilmagan. Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, rumliklar Z.ga ergashganliklari nakd etiladi. Bu qavm Z.dan o‘zlarini uzoq umr ko‘rishliklarini Allohdan so‘rashni iltimos qilishgan. Parvardigor Z.ning duosini qabul etib, "ular o‘zlari xoxdamaguncha o‘lmaslar, bunga sen ham kafil bo‘lgan", degan vahiy keladi. Bishr o‘z qavmiga bu bashoratni yetkazadi. Ilohiy vahiyga o‘zi kafil bo‘ldi. Shu sababdan uni Z deb atay boshlaganlar. Iroqda al-Xilla yaqinida Z.ning qabri deb hisoblanadigan ziyoratgoh mavjud. Boshqa joylarda ham Z maqbarasi mavjudligi, jumladan u Termiz yaqinida dafn etilgani haqida rivoyatlar bor.

ZULKIFL MAQBARASI - Termiz yaqinidagi me’moriy yodgorlik (11-12-a.lar). Rivoyat qilinishicha, bu yerga payg‘ambar Zulkifl dafn etilgan. Tarixiy manbalarda Abbosiylarning atoqli lashkarboshilaridan Ishoq ibn Kuntoj ham shu yerda dafn etilgani qayd qilingan. Amudaryodagi Payg‘ambar orolining jan. qismida joylashgan masjid, go‘rxona va ularga tutash 2 xonadan iborat. Binolar turli davrlarda bunyod etilgan. Masjid murabba tarhli (6,95 x 6,95), gumbazli, oldi peshtokli. Mehrobiga ganchkori garih naqsh ishlangan.-Go‘rxona (6 x 4 m) masjid sathidan 1 m cha baland qilib qurilgan, unda sag‘ana saqlangan. Go‘rxonaning ikki eshiga orqali tutash kurilgan ikki xonaga o‘tiladi. Xonalar devoriga g‘ishtlar mavjli shaklda terilgan.

ZULM, nohaqlik, sitam, istibdod - odamlar o‘rtasida barqaror bo‘lgan munosabatlarni qasdtsan buzish; insonni ruhan siqish, majburlash, xafa qilish, taxqirlash, unga zo‘ravonlik qilish, mol-mulkni bosib olish va h.k. Kur’oni karimda Z jazo berilishi lozim bo‘lgan jinoyat sifatida qoralanadi. Odatda Z tushunchasida mulkdorlarning ijarachilarga, xo‘jayinlarning mardikorlar, xizmatkorlar va qullarga, katta qarindoshlarning kichiklariga, mansabdorlarning xalqqa bo‘lgan salbiy munosabati, shuningdek, qozilar va hokimlarning g‘ayriqonuniy qarorlari tushuniladi. Z xukuqni poymol qilish ma’nosida barcha mazhablar tomonidan qoralanadi, biroq, unga bo‘lgan munosabat va qarshilik ko‘rsatish tarzi har xildir. Z.ga qarshi kurashish mavjud ijtimoiy tartiblarni buzadigan bo‘lsa, Z.ga qarshi kurashmasdan unga chidash afzal, degan fikr ilgari ham, hoz. ham islomiy aqida vakillarini to‘la qoniqtiradi va islom axloqiy asosining bosh ahkomlaridan biri sanaladi.

ZULFIQOR (arab. - teshib o‘tuvchi, o‘tkir) -Muhammad (sav)ning Badr jangida qo‘lga tushirgan mashhur 2 uchli shamshirlari. Z johiliyat davrida Arabistondagi mashhur shamshirlardan sanalib, makkalik Munabbih ibn Xajjojga tegishli bo‘lgan. Muhammad (sav) vafotlaridan keyin hazrat Aliga, so‘ngra esa, xalifalarga o‘tgan. Islom an’anasida Z sehrli kuchga ega hisoblanib, uzayishi yoki qisqarishi mumkin bo‘lgan. Islom dini tarqalgan xalklarda o‘g‘il bolalarga Z ismini qo‘yish odati bor.