ISMOIL (as) - Qur’onda nomi zikr qilingan payg‘ambarlardan biri. Ibrohim (as)ning ayoli Soradan farzandi yo‘q edi. Ibrohim (as) Allohga duo qilib farzand ato etishini so‘radi. Ibrohim (as)ning farzandga bo‘lgan ishtiyoqini sezgan Sora o‘zi farzand ko‘rmayotgani uchun Ibrohim (as)ga o‘zining Hojar ismli joriyasiga uylanishni tavsiya qiladi. Ibrohim (as) Hojarga uylangach, undan farzand ko‘radi va uni Ismoil deb nomlaydi. Hojar farzanddik bo‘lgach, Soraning nafsida unga nisbatan g‘ayirlik ko‘paya bordi va Ibrohim (as)dan uni farzandi b-n olisroq yerga olib borib qo‘yishini talab qildi. Allohning irodasi va amri hamda Soraning talabiga binoan Ibrohim (as) emizikli I.(as)ni o‘z onasi Hojar b-n birga bir cho‘lu biyobonga, hozirdagi Ka’ba yoniga olib borib qo‘ydi. Qaytib ketishi arafasida Hojarning nolasiga javoban Ibrohim (as) bu ishni Allohning amri b-n qilayotganini aytgach, u taskin topdi. Ibrohim (as) qaytgach, qoldirgan suv va oziqa tugab, Hojar o‘zi va farzandi uchun suv axtarib Safo va Marva tepaliklari orasida yetti marta u yokdan bu yoqqa yugurgan (hojilarning bu tepaliklar orasida yugurish ibodatining kelib chiqishi ushbu voqea b-n bog‘lanadi). Shu payt I.(as) oyog‘i ostidan Zamzam bulog‘i paydo bo‘ladi va undan muqaddas suv otilib chiqadi. Ibrohim (as) gohida kelib ulardan xabar olib ketar edi. Alloh Ibrohim (as)ni imtihon qilish maqsadida o‘zining suyukli farzandi I.(as)ni Alloh yo‘lida kurbonlik qilishga amr qiladi. Ibrohim (as) bu voqeani farzandi I.(as)ga aytganida u otasiga "Parvardigor nimaga amr qilgan bo‘lsa bajaravering, men roziman" - deb javob beradi. Ibrohim (as) farzandi I.(as)ni qurbonlik qilmoqchi bo‘lganida Allohdan xitob kelib I.(as) o‘rniga bir qo‘chqorni yuborib shuni so‘yishlikka amr qiladi. I.(as) voyaga yetgach, Allohning amriga binoan o‘z otasi Ibrohim (as) b-n birga Ka’bani bino kdladilar. I.(as) shu atrofda yashovchi Jurhum qabilasidagi bir qizga uylanadi, lekin bu ayolning noshukur va besabrligini bilgan I.(as) ushbu qabiladan yana boshqa bir qizga uylanadi. Ulardan arab tilini o‘rganadi. Rivoyatlarga ko‘ra, shim. arab qabilalarining hammasi I.(as)dan tarqalgan. I.(as) 137 y. umr ko‘rib, Makkada vafot etgani va onasi Hojar yoniga dafn qilingani rivoyat qilingan.

ISMOILIYLAR - shialik ichida vujudga kelgan asosiy firqalardan birining tarafdorlari. I. harakati 8-a. o‘rtalarida boshlangan. 10-11-a.larda Yaqin va O’rta Sharkda keng tarqalgan, imom Ja’far as-Sodiq (q. Ja’fariylar) vorisi masalasi yuzasidan shialar o‘rtasida kelib chiqqan ixtilof b-n bog‘liq. I. turli davrlarda, turli mamlakatlarda har xil nom b-n atalgan: botiniylar, sab’iylar, ta’limiylar, mulhidlar va h.k. I. shakllanishi Arab xalifaligida ziddiyat va xalq qo‘zg‘olonlarining kuchayishi oqibatida ro‘y bergan. Shialikning ba’zi tarafdorlari abbosiylar b-n hamjihat bo‘lib, boshqa bir guruh shialar esa, abbosiylarga qarshi kurashni davom ettirishda Ja’far as-Sodiqning to‘ng‘ich o‘g‘li Ismoilni yettinchi imom deb tan olib, uning atrofiga jipslashdi. Ammo, Imom Ja’far maishatga berilgan Ismoil o‘rniga kichik o‘g‘li Muso al-Kozimni voris etib tayinladi. Bundan norozi bo‘lgan Ismoil tarafdorlari uning vafotidan (762) keyin o‘g‘li Muhammad ibn Ismoilni imom deb tanidi, shu tariqa imomlikni Ismoil avlodida sakdab qolish tarafdorlari o‘zlarini Ismoiliylar deb atay boshladi. Muhammad ibn Ismoil vafot etgach, uning tarafdorlari o‘rtasida kelishmovchilik chikdi. Ba’zilar uni oxirgi - yettinchi imom deb bilib maxdiy sifatida qayta tiriladi, deb ishondi. 9-a. 2-yarmidan bu ta’limot tarafdorlarini qaramatiylar deb atay boshladilar. Ta’qibotlardan Suriya, Xuroson va boshqa mamlakatlarga qochgan ikkinchi guruh botiniy (mahfiy) imomlar nomini oldi. Ularning faol da’vatlari tufayli Shim. Afrikada Fotimiylar halifaligiga asos solindi. 10-a. oxirida Mag‘rib, Misr, Suriya, Falastin, Hijozda I. hokimiyati o‘rnatildi. 11-a. oxirlarida I. o‘rtasida taxt vorisligi xususida nifoq chiqib, ular nizoriylar b-n musta’liylarga bo‘linib ketdi. Nizoriylar Fotimiylar xalifaligiga kirmaydigan sharqiy islom mamlakatlari (Eron, Suriya va b.)da ustun edi. Musta’liylar esa, Misr va g‘arbiy islom mamlakatlarida hukmronlik qildi. Hindiston (Bombay)dagi hoz. I. jamoalari musta’liylarning ma’naviy vorislaridir. 11-a. oxirlarida Suriya, Livan, Iroq va Eronning tog‘li joylarida harakat qiluvchi nizoriylar ta’qibotlardan qochib, asta-sekin Hindistonga ko‘cha boshladi. 19-a.ning 1-yarmidan nizoriylarning ma’naviy rahbari Og‘axon unvoni b-n yuritiladi. Nizoriylarning Hindiston va Keniyadagi qarorgohlaridan turli mamlakatlarga nizoriylar ta’limotining targ‘ibotchilari yuboriladi. 17-a. boshlarida musta’liylarning ham diniy markazlari Hindiston (Gujarot)ga ko‘chdi. Hindistonga borib o‘rnashgan musta’liylar dovudiylar deb, Yamanda qolganlari esa sulaymoniylar deb atala boshladi, ular o‘rtasida hech qanday aqidaviy tafovut yo‘q.
Umuman, I. ta’limotiga kelganda, u ikkiga: zohiriy (tashqi) - ochiq va botiniy (ichki) -maxfiy ta’limotlarga bo‘linadi. Zohiriy ta’limot shialarning umumiy ta’limotidan kam farq qiladi, u firqaning maxfiy ta’limotidan bexabar bo‘lgan oddiy I. ommasiga mo‘ljallangan. Botiniy ta’limotni movarounnahrlik an-Nasafiy (942 y. v.e.) asoslab berdi. Unga ko‘ra, mutlaq xudo o‘zidan quyi bo‘lgan 7 ta pog‘onani ajratadi (emanatsiya), ya’ni: mutlaq xudo, olamiy aql, olamiy jon, birlamchi materiya, fazo, vaqt va komil inson (ya’ni payg‘ambar). Kamolotga erishgan inson (al-inson al-komil), I. ta’limoti bo‘yicha, o‘zvda "olamiy akd"ni aks ettirgan notiq (gapiruvchi) bo‘lib, u payg‘ambar maqomida bo‘ladi va vahiyni insonlarga yetkazib beradi, o‘zida "olamiy jon"ni aks ettirgan somit (jim turuvchi) esa, oyatlardagi botiniy mazmunni tushuntirib beradi. I. tasavvurida insoniyat tarixi Odamatodan Qoimgacha bo‘lgan "buyuk davr"dir. U 7 "fitra"dan iboratki, ularning har biriga muayyan notiq (payg‘ambar) to‘g‘ri keladi: Odam (as), Nuh (as), Ibrohim (as), Muso (as), Iso (as), Muhammad (sav). Har bir payg‘ambar davrining yettinchi imomi keyingi payg‘ambar (notiq)ga aylanadi. Demak, Ismoilning o‘g‘li Muhammad - yettinchi imom, u Qoim qiyofasida yettinchi payg‘ambar bo‘lib kelishi va "qiyomat qoim" gacha hukm surishi kerak. I. ta’limoti, xususan, qarmatiylar mafkurasi islom dinining o‘ta so‘l maslaga bo‘lgan. O’rta asr tafakkurining yirik namoyandalari Rudakiy, Ibn Sino, Abu-l-Alo al-Ma’arriy va b.ga qarmatiylar mafkurasi ta’sir ko‘rsatgan. Mashhur shoir va mutafakkir Nosir Xisrav esa, I.ning yirik namoyandalaridan biri edi. Hoz. davrda nizoriylar Suriya, Eron, Afg‘oniston shimoli, Tog‘li Badaxshonda, musta’liylar Yaman, Hindiston, Pokiston, Misrda, druzlar Suriya va Livanda bor.

ISNOASH’ARIYLAR (arab. - o‘nikkichilar, ya’ni o‘n ikki imom tarafdorlari) - q. Imomiylar.

ISNOD (arab. - tirgak, dalil, asos) - islomda har bir hadisning tarkibiy qismi. I. -aytilgan so‘zni aytuvchisiga bog‘lashlik. Muhaddis olimlar sanad b-n I.ni bir ma’noda qo‘llaydilar. Hadisning boshlanishida uni birinchi bo‘lib aytgan va eshitgan kishidan boshlab, hadislarni to‘plovchiga qadar barcha shaxslarning ismlari birma-bir ko‘rsatib chiqiladi va bu hadisning asosi, dalili hisoblanadi. Hadisning haqiqiy yoki soxta ekanini ulamolar shu ismlarni taqqoslash yo‘li b-n tekshirgan. Hadisni nakl qiluvchi kishilarning yashagan yillari va ijobiy sifatlari shartga to‘g‘ri kelsa, I. to‘g‘ri, demak, hadis ham to‘g‘ri deb hisoblangan (yana q. Hadis).

ISO (as), Iso Masih (Iisus Xristos) - Kur’onda zikri kelgan payg‘ambarlardan biri. I.(as) islomda Muhammad (sav)dan oldingi payg‘ambar - Isoi Ruhulloh (Allohning ruhi) sifatida e’zozlanadi, shuningdek, "Masih", "Hakni so‘zlovchi", "Ibn Maryam", "Allohning muqarrabi" (yaqini) deb ta’riflanadi. I.(as) yoshi 30 ga yetganida Alloh uni "Bani Isroil" qavmini hidoyatga boshlash uchun payg‘ambar qilib yuboradi. I.(as)ning da’vatida shijoat va sidqidildan yordam bergan 12 nafar shogardlari bo‘lgan, ular Qur’onda "havoriylar" deb nomlanadi. I.(as)ni ko‘ra olmagan gumroh qavmi undan o‘z payg‘ambarligini isbotlash uchun mo‘‘jiza ko‘rsatishini talab qilgan. Allohning irodasi b-n I.(as) loydan qush shaklini yasab, unga puflasa qush bo‘lib uchar, tug‘ma ko‘r bo‘lib tug‘ilganlarni qo‘li b-n silasa, u ko‘radigan bo‘lar, peslarga qo‘lini tekkizsa, u tuzalar edi. I.(as) Muhammad(sav)ning dunyoga kelishini ham bashorat qilgan edi. Kur’on ta’limotiga ko‘ra, I.(as) - Allohning o‘g‘li emas, Xudo ham emas. I.(as) - Allohning qulidir va bokira qiz Maryamning mo‘‘jiza b-n tug‘ilgan o‘g‘lidir. Alloh tomonidan I.(as)ga Injil nozil qilingan. Qur’onda yana ta’kidlanishicha, I.(as)ni dushmanlari o‘ldirishmagan, u chormix etib qatl kilinmagan, bu hodisa ular ko‘ziga ko‘ringan, xolos. Aslida I.(as) tiriklayin osmonga ko‘tarilgan va Qiyomat kuni arafasida Yer yuzida yana paydo bo‘ladi ("Maryam" surasi). I.(as) haqida Oli Imron surasi 52-59-oyatlarda, Maryam surasi 33-37-oyatlarda, Saf surasi 6-oyatda, Moida surasi 112-115-oyatlarda bayon qilingan.

ISROILIYOT - yahudiylar va nasroniylardan o‘tib qolgan oldingi ummatlarning va nabiylarning qissalariga tegapshi rivoyatlar. Tavrot va Injilda vorid bo‘lgan xabarlar qisman Qur’oni karimda ham zikr etilgan. Mas., Odam(as) va uning yerga tushishi qissasi, Muso(as) b-n qavmi yahudiylarga tegishli nakdlar, Iso(as) va onalari Maryam haqidagi rivoyatlar va h.k. Bularning hammasi Qur’oni karimda va’z va ibrat uchun muxtasar hodda bayon etilgan. Keyinchalik musulmonlar mana shu muxtasar xabarlarning tafsilotini avvalgi ummatlarning rivoyatlarida ko‘rishgan va ularni o‘rganishgan, iqtiboslar olishgan. Lekin bu ma’lumotlarning sahixdigaga ko‘p ham e’tibor berishmagan. Holbuki, Alloh taolo ahli kitoblar o‘zlariga berilgan Kalomni o‘zgartirib yuborganlarini Qur’onning bir qancha o‘rinlarida bildirgan edi. Nabiy (sav) ashobiga ahli kitob b-n qanday munosabatda bo‘lishni o‘rgatib: "Axdi kitobni tasdiqlamanglar, yolg‘onchi ham qilmanglar", degan edilar. Lekin musulmonlar bunga yengil qaradilar, ma’lumot olishda e’tiborsizlik qildilar. Natijada I. tafsir kitoblaridan talaygana joy oldi. Ilarning masdari, asosan, 4 kishining nomi b-n bog‘likdir. Ular Abdulloh ibn Salom, Ka’bul Ahbor, Vahb ibn Munabbah (bu ikkalasi tobe’in), Abdulmalik ibn Abdulaziz ibn Jurayj.
Ulamolar I.larni 3 qismga ajratganlar: 1. Maqbul xabarlar. Ularning sahihligi Payg‘ambar(sav) hadislari orqali bilingan. Mas., sobiq kitoblarda zikr etilgan Hizr (as)ning ismi Buxoriy rivoyat qilgan hadisda ham uchraydi. 2. Sukut qilinadigan xabarlar. Ularning rost yoki yolg‘onligi ma’lum emas. Bu turdagi rivoyatlarni nasihat va ibrat uchun loyiq bir suratda hikoya qilish joiz. 3. Inkor etiladigan xabarlar. Ular islom diniga va sog‘lom aklga xilofdir. Mas., Iso (as)ning xochga osilgani haqidagi rivoyatlar. Bu xabarlarni tasdiklash, qabul etish, rivoyat qilish mumkin emas. Biron zarurat tufayli naql etilgan takdirda unga izoh berishlik vojibdir. Ko‘pgina tafsirlar bu nosahih xabarlar tufayli ishonchlilik darajasini yo‘qotgan. Allomalar o‘z asarlarida I.larni to‘la aniqlab berganlar.

ISROFIL - islomda to‘rt bosh farishtadan biri (Azroil, Jabroil, Mikoil b-n birga) qiyomat kuni darakchisi. U ikki marta sur chaladi. Birinchi chalganida butun dunyo ostin-ustun bo‘ladi. Tog‘lar kul tepalarga yoki bo‘yalgan junlar kabi narsalarga aylanadi. Osmondagi yulduzlar to‘kiladi. Daryo suvlari bir-biriga qo‘shiladi. Dunyo tep-tekis bo‘ladi. Ikkinchi marta chalganda eng birinchi yaratilgan Odam (as)dan boshlab kim dunyoda yashagan bo‘lsa, hammasi tiriladi va Yer (mahshargoh)da yig‘iladi. I. gunohkorlarning do‘zaxda qiynalayotganliklarini ko‘rib, ularga achinganidan kunduzi 3 marta, kechasi 3 marta yig‘lar ekan. I. Bibliyada Serafiil nomi b-n ma’lum.

ISRO VA ME’ROJ - islom tarixida Muhammad(sav)ning Makkadan Quddusga qilgan tungi sayrlari (isro) hamda Quddusdagi Aqso masjididan osmonga ko‘tarilishlari (me’roj). Bu haqda Qur’on oyatlari va hadisi shariflarda keng ma’lumotlar berilgan. Bu hodisa ilohiy mo‘‘jizalar turiga kirgani uchun moddiylik va aqliy dalillar b-n chegaralanuvchi kishilar uni inkor etadi. Hadis va rivoyatlarda aytilishicha, Muhammad (sav) Jabroil (as) boshchiligida tuvda ko‘p yillik masofani bosib o‘tib, bu samoviy sayohatlaridan boy xotiralar b-n qaytishgan. Jumladan, yetti qavat osmon oraliklarida o‘zlaridan oldinga o‘tgan yirik paygambarlar b-n muloqotda bo‘lishgan. Jannat va do‘zaxni tomosha qilishgan. 5 vaqt namoz ham shu kechada farz qilingan. Bu hodisa tasvirlab yozilgan ko‘pgana asarlar mavjud. I. va m. kechasi islom olamida diniy bayram sifatida har yili hijriy rajab oyining 27-kechasida nishonlanadi.

ISTISLOH (arab. - manfaatlarni hisobga olish) - fiqxning qo‘shimcha manbalaridan biri, uning me’yorlarini aql-idrok b-n ifodalash usuli (q. Ijtihod). I. "mutlaq manfaatlar" atamasining sinonimi. I. tushunchasi asosida musulmonlar dinini saqlash, ularni hayotda qo‘llab-quvvatlash, avlodning akl-idrokli bo‘lishi uchun qayg‘urish, ularning davom etishini ta’minlash, mol-mulkini himoya etish g‘oyasi yotadi. I. tarafdorlari fikricha, Qur’onda, sunnada aniq javoblar berilmagan masalalar yuqoridaga besh manfaatni hisobga olish yo‘li b-n hal etilishi lozim.

ISTIG’FOR (arab.) - Allohdan gunohni kechirishni, afv etishni so‘rash. Kimki qilgan gunoh ishlari uchun astoydil tavba qilsa, Alloh tavbasini qabul etadi, degan qat’iy ishonchga asoslanadi. Hadislardan biriga ko‘ra, inson yomon ishning ortidan yaxshi ish qilsa, o‘sha yomonligini yuvgan bo‘ladi. Qur’oni karimda "... saharlarda istig‘for aytuvchilar" (3.17), deyilgan. Ibn Kasir I.ning eng afzali sahar paytidagisi ekaniga shu oyatni dalil qilgan. Rasul (sav) deydilarki: "Alloh taolo har kecha dunyo osmoniga tushadi. Bu payt kechaning oxirgi uchdan biridir. Shunda Alloh subhonahu aytadi: "So‘rovchi bormi, beraman. Duo qiluvchi bormi, ijobat etaman. Istig‘for aytuvchi bormi, mag‘firat qilaman..." I. gunohlardan forig‘ bo‘lishning, o‘z-o‘zini poklashning, tavba qilishga da’vat qilishning muhim vositasi hisoblanadi.