MANSUR ibn NUH I, Abu Solih (? - 976) -somoniylardan bo‘lgan Xuroson va Movarounnahr hukmdori (961-976). As-Sadid ("dono", "tadbirkor") laqabi b-n mashhur bo‘lgan. Davlatni mustahkamlash maqsadida bir qator tadbirlarni amalga oshirgan. Bu ishda unga vazirlari Bal’amiy va Utbiylar yordam bergan. Buvayhiylar ustidan qozongan g‘alabasi uning shuhratini oshirgan. Uning topshirig‘iga ko‘ra Bal’amiy Tabariyning "Tarix ul-anbiyo va-r-rusul va-l-muluk va-l-xulafo" ("Payg‘ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi") nomli asarini arab tilidan fors tiliga tarjima qilgan va boyitgan.

MANSURIYLAR, al-Mansuriya - "o‘ta" shialikdagi jamoa; Abu Mansur al-Ijliy izdoshlari. Abu Mansur sahroyi va savodsiz bo‘lgan. Shialarning 5-imomi Muhammad al-Boqir vafotidan so‘ng (732 y.) u Kufada da’vat b-n chiqqan, o‘zini shu imomning vorisi (xalifasi), ishonchli vakili deb e’lon qilgan. So‘ngra u payg‘ambarlikka da’vo qilib, go‘yo Alloh uni o‘ziga yaqin olib suryoniy tilida uni o‘g‘lim deb atagan. Payg‘ambarlik uning olti avlodida davom etajagi, so‘ngtisi Maxdiy bo‘lishini da’vo qilgan. Alloh yerga o‘z "xabarchilari"ni yuborishni to‘xtatmasligani targ‘ib qilib, Abu Mansur o‘zini yerga qulab tushgan "osmonning bir parchasi" (kisf, shundan M.ning boshqa nomi - kisfiylar) deb e’lon qilgan. Osmon deganda Muhammad (sav) urug‘lari - hoshimiylar, yer deganda esa -shialar tushunilgan. Uning da’vosi: Alloh Muhammad (sav)ni Qur’on b-n, uni esa -Kur’on sharhi b-n yuborgan.
Abu Mansur va uning izdoshlari jannat, do‘zax, qayta tirilish kabilarni majoziy ma’noda talqin qilib, amalda ularni inkor etganlar. Irokda Yusuf ibn Umar as-Saqafiy noibligi davrida (738-742) Abu Mansur va M.ning bir qismi qo‘lga olinib qatl etilgan. Tirik qolganlariga uning o‘g‘li al-Husayn rahbarlik qilgan, u ham payg‘ambarlikni da’vo qilgan. Uning izdoshlarini husayniylar deb atashgan. Ularning faoliyati o‘ttiz yilcha davom etgan. Xalifa al-Maxdiy davrida (775-785) al-Husayn qo‘lga olinib xalifa huzuriga keltirilgan va uning buyrug‘iga ko‘ra xochga tortilgan. Xalifa undan qolgan juda katta boylikni musodara qilib, izdoshlarini ta’qib etib qatl ettirgan.
M. ta’limoti Irokda faoliyat olib borgan "o‘ta" shialarning boshqa ta’limotlari kabi o‘ziga yahudiy-xristian dinlari unsurlarini kiritgan. Jumladan, Abu Mansurning da’vosiga ko‘ra Alloh birinchi bo‘lib Iso (as)ni yaratgan.

MARVAZIY, Abul Fadl Muhammad ibn Muhammad as-Sulamiy al-Marvaziy, al-H a-k i m  a sh-sh a h i d (? - 945) - hanafiylikdagi yirik imom, muhaddis va faqih. Sam’oniyning ma’lumotlariga ko‘ra, u Buxoro qozi kaloni bo‘lgan, somoniylar amiri Nuh ibn Nasrga fiqxdan ta’lim bergan. Amir uni bosh vazir etib tayinlagan. Sam’oniy M.ning 14 ustozi nomini keltirib, M. 60 ming hadisni yoddan bilganligini va doimo vaqtini diniy kitoblar va ibodatda o‘tkazganligi va davlat ishlariga juda oz vaqt ajratganligni yozgan. Bu harbiylarning noroziligiga sabab bo‘lgan va ko‘tarilgan isyon natijasida o‘ldirilgan. Fiqhga doir 8 ta asar yozgan, ular Abu Hanifa kitobidan so‘ng eng e’tiborli kitoblar sanalgan.

MARJONIY Shahobiddin (to‘liq nomi: Shahobidtsin bin Bahouddin bin Subhon bin Abdul Karim al-Marjoniy) (1818, Qozon sh. yaqinidagi Yapanchi qishlog‘i, - Qozon, 1889) -yirik ma’rifatparvar va faylasuf, tarixchi va ilohiyotchi olim, tatar xalqi ilmiy tarixining asoschisi. 1838-43, 1845-49 y.da M. "Ko‘kaldosh" va "Mir Arab", 1843-45 y.da Samarqanddagi "Sherdor" madrasalarida o‘qidi va dars berdi. S.Ayniyning yozishicha, amir Nasrulloning ta’qibvdan so‘ng qisqa mudtsat Samarqandda yashadi. U Buxoro va Samarqandda arab va fors tillarini puxta o‘rgandi, sharq falsafasi va tarixi b-n chuqur tanishdi, matematika va astronomiya b-n shug‘ullandi. U "Ko‘kaldosh" madrasasining boy kutubxonasidan unumli foydalandi. M. Buxoroda olim sifatida shakllandi va Kursaviy ilmiy merosi b-n tanishdi. U Kursaviyning islomdagi islohotchilik faoliyatini davom ettirib, Buxoro madrasalaridagi o‘rta asrlarga xos o‘quv tizimini tanqid qildi, Ahmad Donish b-n hamkorlikda ma’rifatparvarlik g‘oyalarini tarqatishda jonbozlik ko‘rsatdi. M. Buxoroda "Movarounnahr mashhur ulamolarining ahvoli va ishlari" hamda Kursaviyning Buxorodaga faoliyati va mahalliy hokimiyat b-n murakkab munosabati to‘g‘risidagi asarini yozdi. Turkiston tarixi va geografiyasiga oid ko‘plab asarlari mavjud, xususan, uning 10-12-a.da Movarounnahr xonaqolari va tasavvufning ahvoli, Turkistondan yetishib chiqqan buyuk allomalar haqidagi tadqiqotlari diqqatga sazovor.
1850 y.da Qozondaga katta Jome’ masjidi imomi, 1867 y.da muhtasibi etib tayinlandi. Ayni paytda Qozon tatar o‘qituvchilari maktabida dars berdi (1876-1884). Qozon un-ti huzuridagi Arxeologiya, tarix, etnografiya jamiyati a’zosi bo‘lgan dastlabki musulmon olimlaridan. M. o‘zining falsafa va ilohiyotga oid asarlarida diniy islohotchilik va ma’rifatparvarlik g‘oyalarini rivojlantirdi. 30 dan ortiq yirik asarlar, jumladan 7 jildli "Vafii yat al-aslaf va taxiyat al-axlaf", 2 jildli "Mustafod al-axbar fi axvali Kozon va Bulg‘or" asarlarining muallifi. Kursaviy, M., Ahmad Donishning islom dinini isloh qilish va ma’rifatparvarlik g‘oyalari keyinchalik jadidchilik harakatining vujudga kelishida muayyan darajada xizmat qildi

MARONIYLAR, al-Maruniyun (al-mavorina) - Shim.-G’arbiy Suriya va Shim. Livan aholisi orasidan 5-8-a.larda ajrab chiqqan etnokonfessional xristian-uniat guruhi tarafdorlari. Suriyalik zohid Maron yoki Marun (4-5-a. boshi) nomidan. M. marosimlari suryoniy xristianliganing g‘arbiy (yakoviylar) va sharqiy (nestoriylar) tarmoklari b-n uyg‘unlashib ketgan. Ibodatda hozirda o‘lik suryoniy tili qisman qo‘llaniladi. Ijtimoiy tashkilotida islomning ta’siri bor (mas., cherkov vaqfi, ba’zi sunniy hukuqiy me’yorlar va b.). Yuhanno Marun (taxm. 700 y. v.e.) M.ning birinchi patriarxi, ularning mustaqil cherkovining asoschisi hisoblanadi. 7-a. oxirida M.ning aksariyati Suriyadan Livanga ko‘chgan. 12-13-a.larda M. salibchilarni qo‘llab-quvvatlagan, Rim kuriyasi b-n aloqa bog‘lagan, natijada uniya (ittifoq) barpo etilgan (18-a.da uzil-kesil). 17-18-a.larda M. yashaydigan hududlar Usmoniylar imperiyasining bir qismi bo‘lgan Livan amirligiga qo‘shib olingan. M.ning ba’zi dunyoviy zodagonlari yer mulklari - iqtolarga ega bo‘lishgan. Hukmronlik qilayotgan amirlarning Shibahlar sulolasi xristianlikning maroniy tarmog‘ini qabul qilganlar. Usmoniylar M.ga amalda muxtor jamoa-millat maqomini berishgan, u rasman 1841 y. e’tirof etilgan. Yahudiy katoliklar Yaqin Sharqqa suqilib kirayotganlarida, M.ga suyanishga harakat qilishgan, shu maqsadda tog‘li Livandagi jamoalar o‘rtasidagi nizolardan foydalanishgan. 19-a.da maroniylar cherkovi mamlakatdagi eng yirik mulk egasiga, patriarx esa, eng obro‘li rahbarlardan biriga aylangan. "Milliy pakt" (1943)ga ko‘ra, Livan prezidenti faqat M.dan bo‘lishi mumkin, bundan tashqari boshqa muhim lavozimlar ham M. ixtiyoriga berilgan. M.ning aksariyati qishloq xo‘jaligi, savdo, maishiy xizmat, sanoatda band. Livandan tashqari M.ning ozgana qismi doimiy ravishda Suriya, Kipr, Isroil, Iordaniyada ham yashaydi. M.ning ko‘pchiligi muhojirlikda. Ular Livanda konfessional tuzumni saqlab qolish uchun kurashib, etnik mojarolarni keltirib chiqarmokda, M.ni arab dunyosidan ajratib olishga intilmokda.

MARYAM - Qur’onda tilga olingan taqvoli, siddiqa ayol, Iso payg‘ambarning onasi, xristianlikdagi Mariyaga to‘g‘ri keladi. Islom ta’limotiga ko‘ra, u taqvoli, mo‘mina ona, jannatdagi ayollarning rahnamosi. Qur’oni karimning 19-surasi "Maryam" deb ataladi. M.ning otasi Imron "Bani Isroil" qavmi ichida eng obro‘li kishilardan edi. Uning xotini Hanna befarzand edi. Hanna Allohga iltijo kilib, farzand ato etishni so‘radi va agarda farzandli bo‘lsa, ushbu farzandni Alloh yo‘lida Baytul Maqtsis xizmatiga vaqf (nazr) qilishini niyat qildi. Alloh unga qiz farzand ato etdi va uni Maryam deb nomladi. Odatda ibodatxonalardagi xizmatlarni erkaklar bajarganidan u o‘z nazri, qizining takdiri qanday bo‘lishini o‘ylab, hayron qoldi. M. yoshligidayoq otasi vafot etdi, endi uning tarbiyasini kimdir o‘z kafolatiga olishi kerak edi. M.ni tarbiyalash xolasining eri Zakariyo (as) payg‘ambarning chekiga tushadi. U qachon M.ning xonasiga kirsa, u yerda qishda yoz mevalari, yozda qishda bo‘ladigan noz-ne’matlarni ko‘radi. "Bu narsalar senga qayoqdan keldi?" deb so‘raganida M.: "Bular Alloh huzuridandir" deydi. Ibodatxona xizmatiga nazr qilingani uchun doimo shu yerda bo‘lib, umrini faqat toat b-n o‘tkazar edi. U odamlarga aralashmas, ibodatxonada yolg‘iz qolib toat b-n band bo‘lardi. Kunlarning birida, M. ibodatxonada toat b-n mashgul bo‘lib turganida, Alloh taolo unga Jabroil (as)ni yuboradi. M. o‘z axdi-oilasidan chetga -kun chiqar tomonga borib, ulardan berkinib olgan paytida, Jabroil: "Parvardigoringning senga bir pokiza o‘g‘il hadya qilish uchun (kelgan) elchisidurman" deydi. Bundan M. taajjublanib: "Axir men turmushga chiqmagan bo‘lsam yoki fojira ayol bo‘lmasam, qanday qilib men farzandli bo‘lishim mumkin" -tseydi. Shunda Jabroil (as): "Aytganing to‘g‘ri, lekin Alloh aytdiki: "Bir go‘dakni otasiz yaratish menga oson, bu meni ulug‘ qudrat egasi ekanligimning belgisi bo‘lur", deydi. Shunday qilib, Iso Alloh iroda etgani uchun otasiz yaratildi. To‘lg‘oq azobi uni bir xurmo tsaraxtining yoniga olib bordi (va u xurmo shoxiga osilgan holda ko‘zi yorigach), dedi: "Qaniydi, mana shu kundan ilgariroq o‘lib ketsam-u, butunlay unutilsam edi". Shunda xurmo daraxtining ortidagi Jabroil nido qildi: "G’amgan bo‘lma, Parvardigoring (oyoq) ostingdan bir ariq oqizib qo‘ydi. (Mana shu kurib qolgan) xurmo shoxini silkitgan, u senga yanga xurmo mevalarini tashlar. Endi sen yeb-ichgin, shod-xurram bo‘lgin". M. bolasini ko‘targan holda qavmiga kelganda ulardan ta’nalar eshitadi. Shunda beshikdagi go‘dak Iso tilga kirib deydi: "Men Allohning bandasidirman. U zot tez kuvda menga Kitob - Injil ato etadi va meni payg‘ambar qiladi".

MASJID, machit (arab. - sajda qilinadigan joy) - musulmonlar jamoa bo‘lib namoz o‘qiydigan joy, ibodatxona. M.lar, asosan, kundalik besh vaqt namoz o‘qish uchun mo‘ljallangan. Juma va hayit namozlari esa, jome M.larda o‘qiladi. Birinchi M.ni Madinada Muhammad(sav) qurdirganlar. M.lar dastlab shaharlarda, keyinchalik qishloq va mahallalarda barpo etilgan. M.larning to‘rida, Makkaga qaragan (qibla) tomonida mehrob, hovlisida hovuz, bir yoki bir necha minora bo‘ladi. Ayrim yirik M.lar mehrobining o‘ng tomonida va’zxonlik uchun mo‘ljallangan minbar, ba’zilarida esa, Kur’on o‘qiladigan maxsus joylar ham bo‘ladi. Ba’zi M.lar huzurida maktablar ham bo‘lgan bo‘lib, ularda o‘g‘il bolalarga Qur’on o‘qish o‘rgatilgan. M.larda juma va hayit namozi kunlari imom-xatiblar xutba o‘qib, turli diniy masalalar bo‘yicha va’zxonlik qiladi. O’zbekistonda 2000 ga yaqin M. bor.

MASJIDI KALON, Jome’ Masjidi - Buxorodaga eng yirik me’moriy yodgorlik. Minorai kalon yonida taxm. 15-a.dan qurila boshlangan (arxeol. qazilmalar natijasida bino ostidan 12-a.ga oid qad. masjid qoldikdari topilgan). Masjid (127x78 m) to‘g‘ri to‘rtburchak tarxdi. Keng hovli (130x80 m) atrofidagi bostirma yo‘laklar (galereya) 288 ta yassi gumbaz b-n berkitilgan. Gumbazlarni chortoq shaklida 208 ustun ko‘tarib turadi. Ustunlarning bir qismi ostiga keyinchalik alohida poyustunlar ishlangan. Sharq tomondagi buyuk peshtoq mahobati va muhtasham bezagi b-n alohida ajralib turadi. Shu peshtoq orqali masjidning katta xonaqoh-maqsurasiga kiriladi. Xonaqohning baland gumbaziga zangori koshinkor bezak b-n pardoz berilgan. Xonaqoxdagi mehrob bezaklari koshinkorlik san’atining yuksak namunasidir. Unda usta Boyozid Puroniy nomi saklangan. Hovliga qaragan peshtoq oldidagi sahnda ko‘p qirrali mo‘‘jaz bir ko‘shk (pavilon) bor (uni qurishda usta Shirin Murodov qatnashgan, 20-a.). Masjid atrofi baland va qalin devor b-n o‘ralgan. Uning bir qismi sirkor gasht b-n, ba’zi yerlari oq, ko‘k va zangori koshin b-n bezatilgan. Maydonga qaragan bosh tarzi markazida peshtoq, qanotlari toqi ravokdarga bo‘lingan. Peshtoqning naqshinkor bezaklari deyarli saklanmagan, ba’zi joylari suvab yuborilgan. M. k. tomlari (gumbazlari) tuzatilib, ustun poyalari betonlashtirildi. Hovli atrofidaga ravoqli devorlar tuzatildi. Tashqi peshtoq to‘la ta’mir etildi.

MASIH ("muqaddas yog‘ surilgan") - kutqaruvchi, xaloskor. Qur’on va musulmon aqidalarida M.  -   Iso (as)ni anglatuvchi atama, uning ismidan avval qo‘yiladi yoxud alohida qo‘llaniladi. Qur’onning Madina davridagi    Iso (as)ni xristianlar ilohiylashtirishlarini inkor etadigan suralarida uchraydi. (3:45/40; 4:157/ 156,171/169,172/170; 5:17/19,72/76,75/79; 9:30-
31). M. istilohi Iso (as) haqidaga hshsoyalarda, Muhammad (sav)ning tushlarida, Iso (as) bu yerga qaytib tushishida, uni qiyomat kunidagi ishtirokida    qo‘llaniladi.    Dajjolni shuningdek, al-Masih al-Kazzob   va al-Masih ad-Dajjol deb ham atashadi.

MATN (arab. - bel, tekst (o‘zbek. matn)) -hadis istilohida sanadning nihoyasi, ya’ni ma’nolardan tashkil topgan hadisning lafzlari.