MA’UNA - rost imonlari, go‘zal e’tiqodlari sababidan kulfat va mashaqqatlardan xalos bo‘lishlari uchun avom musulmonlar tomonidan sodir bo‘ladigan g‘ayrioddiy ish.

MAQBARA (arab. marqad, turbat) - biror mayitning jasadi joylashgan me’moriy inshoot yoki tosh tobut (dahma, sag‘ana). Mlar hashamatli murakkab imoratlar taklidida taraqqiy topdi. Bunday hashamatli M.lar yaratilishi qad. Misr exromlarida Fir’avnni ilohiylashtirish b-n buyuk va o‘lmas degan g‘oya olib borilgan.
O’rta Osiyoda dastlab kabr ustiga biror tosh qo‘yish, imorat kurish man etilgan bo‘lsa-da 9-a.dan xalifalar sharafiga M.lar qurila boshlangan. Movarounnahrda ham 9-a.dan maxsus M.lar qurish odat tusiga kirgan. Keyinchalik, asosan, mashhur kishilar (podshohlar, ruhoniylar, olimlar) qabri ustiga turli M.lar qurilgan. Oddiy M. gumbazli chorsi xonadan iborat bo‘lgan, unga peshtokdi eshik orqali kirilgan. Ba’zan xonaning 4 tomoni ravokdi-chordara shaklida bo‘ladi, keyinchalik M. kurilishi tobora murakkablasha borib, unda ziyoratxona, go‘rxona, tagxona-sardoba kabi maxsus xonalar paydo bo‘lgan.

MAQOM (arab. - joy, o‘rin, manzil) -islomda sufiylikka xos tushuncha, har bir sufiy bosib o‘tishi lozim bo‘lgan bosklchlar. Tariqatlarda M.larning soni har xil keltiriladi, lekin ko‘p hollarda 4 M. tilga olinadi: shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat (q. Tasavvuf). Lekin, tasavvufning ayrim yirik namoyandalari M.larni ko‘proq deb hisoblagan. Mas., Fariduddin Attor 7 maqom, G’azoliy 9 maqomni ta’riflagan. Har bir M. ham o‘z navbatida bir necha kichik bosqichlarga bo‘linadi (ayrim sufiylarda bu bosqichlar 8 dan 10 gacha ko‘rsatilgan) va ular manzil deb ataladi.

MAQSURA ("To‘silgan") - xalifa, hokim yoki boshqa yuqori mansabdor shaxslarni olomondan to‘sib turish maqsadida shaharning jome’ masjidida mehrob va minbar yonida o‘rnatilgan o‘yma yog‘och panjarali ravon (pavilon) yoki oddiy panjara b-n to‘silgan joy. Uni joriy qilishni Muoviya (661-680) b-n bog‘laydilar, u hayit namozlarida tiqilinch paytida sodir etiladigan suiqasdlardan o‘zini saklamoqchi bo‘lgan; 7-a. oxiri - 8-a. boshida M. eng yirik noibliklar markazlarida paydo bo‘lgan, so‘nfa yirik ma’muriy markazlardagi barcha jome’ masjidlariga tarqalgan. Asta-sekin bu istilohni qo‘llash ham o‘zgargan, M. deb masjiddagi har qanday to‘silgan, ajratib qo‘yilgan joy, mas., ayollar namoz o‘qiydigan panjarali ayvon yoxud xazina sakdanadigan ravon (pavilon) atala boshlangan. Zamonaviy masjidlarda odatda M. yo‘q.

MAHDIY (arab. - Alloh tomonidan to‘g‘ri yo‘lga yetaklanuvchi) - islomda zamona oxir bo‘lganda yerga qaytib kelib adolat o‘rnatadi, deb tasavvur etiladigan payg‘ambar. Shialikda M.ga e’tiqod qilish katta o‘rin egallagan.

MAHDIYLIK - zamona oxir bo‘lishi va Imom Maxdiyning kelishi hakddagi diniy ta’limot. Zamona oxir bo‘lganda "yashiringan imom" yerga qaytib kelib, adolatli tuzum o‘rnatadi, degan e’tiqod dastlab shialar o‘rtasida kelib chiqqan. Keyinchalik bu ta’limot sunniylarga ham o‘tgan. Islom mamlakatlarida M. g‘oyalaridan ayrim davlatga qarshi harakatlarning rahnamolari ham foydalangan. Mas., Eronda bobiylar qo‘zgolonining boshlig‘i Ali Muhammad (q. Bob) va 1881 y.da Sudanda dehqonlar va ko‘chmanchilarning isyoniga rahbarlik qilgan Muhammad ibn Axmad (1848-85) va b. o‘zlarini al-Maadiy deb e’lon qilgan.

MAHMAL (mihmal, mahmil) - keng ma’noda tuyaning ustiga o‘rnatilgan taxtiravon; unda boy sayyoxdar, odatda ayollar olib yurilgan. M. ash-sharif, yoki oddiy M. — hashamatli bezatilgan bo‘sh taxtiravon, muqaddas shaharlar Makka va Madina (al-Xaramayn) ustidan siyosiy  homiylik ramzi.   1266 y.dan va tanaffuslar b-n  1952 y.gacha bir qator musulmon davlatlari (Misr, Iroq, Suriya, Yaman) Makkaga hajga yuborilayotgan asosiy hojilar karvoni qatorida M.ni ham qo‘shib jo‘natganlar.
Bu an’ananing paydo bo‘lishi mamluk sultoni Beybars (1260-1277)ning Bag‘dodni mo‘g‘ullar tomonidan bosib olinganidan so‘ng (1258) xalifaning ayrim imtiyozlariga merosxo‘r bo‘lishi, Misr va Yaman b-n raqobatda (1258-1282) kisva jo‘natish hukuqini qo‘lga kiritishga intilishi b-n bog‘liq. Bu amaliyotga rioya etish, u yoki bu mamlakat tomonidan Makkaga M. jo‘natishdan bosh tortish davlatning kudrati yoki siyosiy obro‘sining oshgani yoki zaiflashganini, musulmon hukmdorlariningo‘zaro raqobatini aks etgirgan. An’ana bir necha bor vahhobiylarning qarshiligi tufayli to‘xtab qolgan.
Musulmon xalqlari orasida M. - haj marosimlarini bajarishni ifodalovchi eng muqaddas ramzdir. M. alohida tuya yoki maxsus vagonda tashilib karvonning markazi bo‘lib xizmat qilgan. M.ni Makkaga jo‘natish, u yerda uni shaharning ko‘zga ko‘rinarli yeriga, so‘ngra uni Arafot tog‘i etagiga o‘rnatish, M.ni xojilar karvoni b-n qaytib kelishi xalq bayramiga aylanib ketgan. M. - baraka keltiruvchi deb hisoblangan. M. jo‘natish amaliyoti bekor qilingandan keyin u b-n bog‘liq udumlar xotiradan o‘chib bormokda.

MAHR (turkcha mehr; sinonimi sadoq) - teng huquqli nikoh (zavoj) tuzilgan paytda xotiniga ajratib beradigan mulk. M. to‘lash - shunday nikohning asosiy sharti bo‘lib, nikoh munosabatlari uchun xotinga to‘lanadigan haq sifatida qaraladi. M. faqat xotinga tegashli bo‘lib, xotinning eri vafot etsa yoxud eri taloq etib beva qolgudek bo‘lsa, uni moddiy ta’min etgan. Ozmi-ko‘pmi qiymatga ega va mulk hukuqi joriy etilgan barcha narsa M. bo‘lishi mumkin. Eng kam M.mikdori 10 dirham (30 g kumush), eng ko‘pi cheklanmagan. M. quda tomonlarning o‘zaro kelishuvi b-n belgilanadi. M. mikdori va uni to‘lash shartlari alohida nikoh bitimi (sig‘a)da aytiladi. M. nikoh shartnomasi tuzilgan zahoti berilishi (mahr mu’ajjad) yoki bo‘lib-bo‘lib, yoxud ajralish paytida (mahr mu’ajjal) berilishi mumkin. M.ning katta qismini kuyov albatta to‘y kuni qimmatbaho buyumlar, bezaklar, kiyimlar va b. (sadoq) ko‘rinishida olib kelishi shart bo‘lgan, bu ham nikoh shartnomasida alohida qayd etib o‘tilishi lozim. M. kelinning vasiysi yoki ishonchli odamiga (vakil ota), odatda otasi yoki qarindoshlarining kattasiga berilishi mumkin, zero bordi-yu ajralish sodir bo‘lsa kelin o‘sha xonadonga qaytib borishi mumkin bo‘lsin. Biroq M. bevosita kelinni o‘ziga ham berilishi mumkin, u holda M. kelinning shaxsiy mulki hisoblanib, kelin uni to‘la huqukdi egasi bo‘lgan. M.ni o‘z vaqtida to‘lamaslik xotinga to u to‘liq to‘lanmaguncha shartli ajralish (fash) huquqini bergan. Bordi-yu, er vafot etib qolsa, to‘lanmagan M. uning mulkidan tegashli M. ajratilib xotinga beriladi. Xotin bundan tashqari erining merosidan ham ulush olish hukuqiga ega. Bordi-yu, ayolning ixtiyori b-n nikoh bekor qilinsa (xul) va ikki tomon bir-birini qarg‘ab, la’natlab ajralishsa (li’an) va M. to‘lanmagan bo‘lsa, xotin kishi M.dan mahrum etiladi. U yoki bu shaklda M. to‘lash odati hozirgacha islom mamlakatlarida saqlanib qolgan. Ba’zi mamlakatlarda M. mikdorini biroz cheklash yo‘lida hukumat tomonidan qonuniy chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. M. faqat islomga xos, shuning uchun uni qalin b-n aynan deb bilish xatodir. Qalin, garchi tashqi tomondan M.ga o‘xshasa-da, u islomni qabul qilgan ko‘p xalqlarning qadimdan qolgan urf-odati hisoblanadi.

MAHRAM (arab. - qarindosh) - shariatga xos tushuncha; ayol kishi yuzi ochiq holda ko‘rishishi mumkin bo‘lgan erkak yaqin qarindoshlar. Shariatga ko‘ra, ayolning otasi, o‘g‘illari, aka-uka, amaki, buva, tog‘a, qaynatasi M., undan yiroq turgan erkak qarindoshlar va yot erkaklar nomahram hisoblanadi. Ayol kishining M. doirasiga kirgan erkaklar b-n nikoh qilinishi taqiqlangan. Ayolga uylanishi mumkin bo‘lgan erkaklar nomahram hisoblanadi.
Ayol har bir oilaning or nomusi, himoyaga muhtoj inson. Shu boisdan payg‘ambarimiz (as) ayollar safarga M.siz chiqmasinlar, deganlar.

MAHSHAR (arab. - to‘planish, yig‘ilish joyi) - sunniylikdagi oxirat va shialikdagi ma’od aqidasi b-n bog‘liq tasavvur. Islom an’anasida dunyo tugagach (q. Oxirat), insonlar tirilib, o‘rnidan turib (q. Qiyomat) to‘planadigan va so‘roq qilinadigan kun, deb tasavvur etiladi. Shundan M. kuni oxirat kuni yoki qiyomat kuni mazmunida tushuniladi.