ALIXONTO’RA Shokirxo‘ja o‘g‘li (taxallusi Sog‘uniy; 1885.21.3, To‘qmoq- 1976, Toshkent) din va davlat arbobi, ulamo, tarjimon. Taxallusi tug‘ilgan shahrining kdts. nomi - Bolasog‘un b-n bog‘liq. Arabiston (Madina)da va Buxoro madrasalarida tahsil olgan. Chor ma’muriyatining yerli aholini mardikorlikka olish siyosatiga qarshi chiqqanligi uchun podsho maxfiy politsiyasi ta’qibida bo‘lgan. 1916  y.  siyosiy  muhojir  bo‘lib  Qashqar (Xitoy)ga ketgan. Omma orasida hurriyat uchun kurash g‘oyalarini targ‘ib qilganligi sababli 1937 y. Xitoy ma’murlari tomonidan hibsga olinib, umrbod qamoq jazosiga hukm etilgan. 1941  y. ozod qilingan.   1944 y.  Sharqiy Turkiston jumhuriyati e’lon qilinib, A. Muvaqqat inqilobiy  hukumat  raisligiga saylangan. Milliy qo‘shin tashabbuskori bo‘lgan va unga qo‘mondon etib tayinlangan. 1946 y.dan umrining oxirigacha ilmiy, ijtimoiy faoliyatini davom ettirgan. Ahmad Donishning "Navodir ul-vaqoe", Darvish Ali Changiyning "Musiqa risolasi", shuningdek, "Temur tuzuklari" kabi asarlarni tarjima qilgan. A.ning "Devoni Sog‘uniy" she’riy to‘plami, "Tarixi Muhammadiy", "Shifo ul-ilal" ("Xastaliklar davosi") va b. asarlari bor. "Tarixi Muhammadiy" (yoki "Muhammad tarixi" asarini A. 1959 y. yozib tugallagan, lekin u muallif vafotidan keyin chop etilgan (1991 va 1997). Asar 2 kitobdan iborat, unda Muhammad (sav)ning islom dini vujudga kelishi va rivojlanishidagi xizmatlari mufassal yoritilgan, din yo‘lida qilingan g‘azotlar, islom diplomatiyasi, g‘oyalari, amaliyoti va yutuqlari tahlil etilgan, Muhammad (sav)ning shaxsiy va oilaviy hayoti, payg‘ambarligini tasdiklovchi mo‘‘jizalar bayon qilingan. A. tarixiy me’morlik obidalari va qad. qo‘lyozmalarni saqlab qolishda jonkuyarlik qilgan. Toshkentdagi Shayx Zayniddinbobo qabristoniga dafn etilgan.

ALLOH (arab. "al-iloh" - ilohiy kuch, turkiy xalklarda, xususan, o‘zbeklarda - Tangri, fors-toj. Xudo, Yazid), O l l o h - islom dinida butun mavjudotni yaratgan oliy ilohiy kuch; xudoning nomi. Odatda A.ga Taolo (ulug‘, oliy), Taboraka va taolo, Jalla jalalahu, karim, buzurg, Parvardigori olam kabi sifatlar qo‘shib aytiladi. Islom diniga binoan A. -yakkayu-yagona xudo, olamning yaratuvchisi va qiyomat kunining egasi. U Muhammad payg‘ambar (sav)ni insoniyatga o‘zining so‘nggi elchisi sifatida yuborgan. Islomning eng asosiy talabi hisoblangan kalimai shahodat "Lo iloha illalohu Muhammadur rasululloh" ("A.dan boshqa iloh yo‘q, Muhammad - A.ning payg‘ambari"), deb uqtiradi. Islomga ko‘ra, Qur’on Muhammad (sav)ga farishta Jabroil (as) orqali yuborilgan A.ning so‘zidir. Qur’oni karimda A.ning yagonaligi va buyukligi juda ko‘p bor ta’kidlanadi. 112-Ixlos surasida: "...U - Alloh Birdir (ya’ni Uning hech qanday sherigi yo‘kdir. U yakka-yu yolg‘izdir). A. (barcha hojatlar b-n) ko‘zlanguvchidir (ya’ni barcha hojatlar Undan so‘raladi, ammo U hech kimga muhtoj emasdir). U tug‘magan va tug‘ilmagandir (ya’ni A.ning o‘g‘il-qizi ham, otasi-onasi ham yo‘kdir. U azaliy va abadiy zotdir). Va hech kim U zotga teng emasdir", deyilgan. Shuningdek, Qur’onda doimo A.ning mukammalligi, qodirligi va ulug‘ligi haqida gapiriladi. A. "aliym", ya’ni biluvchidir, u bo‘lib o‘tgan ishlarni, endi bo‘ladigan ishlarni, xoh katta, xoh kichik, barchasini biladi; A. "murid", ya’ni xoxlaguvchidir - dunyodagi ishlarning har biri A. taoloning irodasi va xohishi ila bo‘ladi, u xoxdagan ish bo‘lmay qolmas va xoxlamagan ish aslo bo‘lmas; A. "qadir", ya’ni har ishga qudrati yetuvchidir; A. "basir", ya’ni ko‘ruvchi yer va osmondagi, qorong‘u va yorug‘dagi, katta va kichik narsalarning barchasini ko‘radi; A. "sami’", ya’ni eshituvchi - baland bo‘lsin, sekin bo‘lsin har qanday ovozlarni eshitadi; A. "mutakallim", ya’ni so‘zlaguvchi - Qur’oni karimdagi barcha oyatlar, shuningdek, Tavrot, Injil, Zabur kitoblari A. taoloning so‘zidir; A. "mukavvin", ya’ni bo‘ldirguvchi - dunyodagi barcha  narsalar  uning bo‘ldirmog‘i  ila bo‘lgandir; A. "rabbun", ya’ni tarbiya qiluvchi - barcha jonli va jonsiz narsalarni tarbiya qiladi;  A.  taolo  "odil", ya’ni to‘g‘rilik qiluvchi - har bir hukmni va har bir ishni to‘g‘rilik ila qiladi, hech kimga jabr va zulm qilmaydi. U mehribon va kechirimli. Odamlar butunlay unga itoat etishlari  (islomga kirishlari),  xudodan  qo‘rqib  vijdonli bo‘lishlari, barcha narsada A.ga va uning irodasiga ishonishlari lozim. A. o‘zi xoxdagan paytda yerdagi barcha narsani barbod etadi, o‘liklarni tiriltiradi va ularni o‘z huzuriga hukm qilish uchun yig‘adi: u yerda har kishining qilgan amaliga ko‘ra yo jahannam (do‘zax) azobiga duchor qiladi yoki jannat b-n mukofotlaydi. A.  haqidagi ta’limot musulmon dini va ilohiyot fanining asosi bo‘lib qoldi.  A. tabiatining turli qirralari hadis, tafsir va ilohiyotga oid maxsus asarlarda tilga olinib, tushuntiriladi. Shunga ko‘ra, U inson sifatlaridan tubdan farq qiladi. Islom ta’limotiga ko‘ra, A. taoloning zoti va sifatlari to‘g‘risida chuqur  bahs yuritish shar’an  man  etiladi.  A.  biror  narsaga o‘xshatilmaydi va biror narsa ham A.ga o‘xshatilmaydi. A.ning ism va sifatlari Qur’oni karimda tilga olingan 99 ismlarida yaqqol ko‘rinadi (q. Al-asmo al-husno).

ALLOHU AKBAR - q. Takbir.

 ALYASA’  (as)  -  Qur’onda  nomi  zikr  qilingan payg‘ambarlardan biri. A. Banu  Isroil  payg‘ambarlaridan  biri  bo‘lib, Qur’onda A. haqida alohida oyatlar nozil  bo‘lmagan,  balkim  imon keltirish lozim  bo‘lgan bir guruh payg‘ambarlar jumlasida zikr qilingan (Sod surasi, 48-oyat, An’om surasi, 86-oyat). Rivoyatlarga ko‘ra A. Ilyos payg‘ambarning amakivachchasi bo‘lib, Ilyos (as) vafotidan so‘ng Alloh A.ni payg‘ambar etishni ixtiyor qiladi va A. Ilyos (as) ning da’vatini davom ettirib  odamlarni  Allohga imon keltirishga va Ilyos (as) shariatini tatbiq etishga chaqirgan.  A.  zamonasida turli hodisalar sodir bo‘lgani rivoyat qilingan.

AMAL (arab - ish, faoliyat, harakat) - din aqidalariga ishonishdan tashqari dindor o‘z faoliyati va harakati b-n bajaradigan barcha ishlarni ifoda etuvchi tushuncha. A. umumiy mazmunda diniy marosim, urf-odatlar b-n bog‘liq vazifalarni o‘z ichiga oladi. Qur’onda "A." so‘zi juda ko‘p suralarda keladi, bunda musulmonlar tomonidan bajariladigan yaxshi, savob va gunoh ishlar ham, shayton tomonidan odamlarga qilinadigan vasvasa va zararli ishlar ham tushuniladi.

AMIN (arab. - ishonchli, halol) - Muhammad (sav)ga payg‘ambarlik vahiyi kelmasidan burungi davrda u zotning nihoyatda halol, rostgo‘y bo‘lganliklari tufayli xalq tomonidan berilgan laqab (Muhammad amin, ya’ni Muhammad halol, ishonchli).

AMIR al-MO’MININ (arab. - mo‘minlar amiri) - arab xalifaligi davridagi xalifalarning unvoni. Islom ta’limotida  Muhammad (sav) oxirgi payg‘ambar, xalifalar esa, payg‘ambarning o‘rinbosarlari hisoblanadi. Diniy, dunyoviy va harbiy  hokimiyat ularning qo‘llarida jamlangan. Bu  vazifalarni bajaruvchilar "xalifa", "imom", "amir" istilohlari o‘rniga, har uchala  mazmunni ifodalovchi yagona A.al-m. istilohi b-n atalgan. Mazkur unvon ilk daf’a ikkinchi xalifa Umar (ra)ga berilgan, keyingi barcha  xalifalar (Usmon (ra), Ali (kv) va b.) ham shu unvon b-n atalgan.

 AMIR ul HAJ, Amiral-Haj - haj  boshlig‘i, hojilar karvoni rahbari. Haj  ziyoratiga keluvchilarga rahbarlik qilish  odatini Muhammad (sav) belgilab berganlar.  Payg‘ambar (sav) 631 y. Abu Bakr Siddiqqa Madinadan Makkaga boruvchi karvonga haj amiri sifatida boshchilik qilishni, unga g‘ayridinlar qo‘shilib qolmasligi ustidan nazorat qilishni topshirganlar. 632 y. Muhammad (sav) ning o‘zlari "vidolashuv haji" ("haj ul vido")ga boshchilik qilib, haj marosimlariga doir bir qancha muhim ko‘rsatmalarni berganlar. Hajga rahbarlik qilish yoxud A. ul H.ni tayinlash huquqi xalifalarda bo‘lgan. 13-a.da A. ul H.ni tayinlash huquqi mamluk sultonlariga o‘tgan, ayni shu vaqtdan e’tiboran Makkaga yo‘l olgan hojilarning asosiy to‘planadigan yerlari (mas., Damashq)da tashkil etilga'n karvonboshilar ham A. ul H. deb atala boshlagan. Makkaga boruvchi hojilarning asosiy karvonini tayyorlash va jo‘natishga Usmoniylar davrida ham katta e’tibor berilgan. A. ul H. tomonidan qurolli guruh ajratilib, unga Hijozda Turkiyaning mavqeini kuchaytirish bo‘yicha muhim vazifalar yuklatilgan. 20-a.ning 20-y.larida Saudiya Arabistoni qiroli Ibn Sa’ud davlat hududida A. ul H.ning har qanday siyosiy faoliyat yurgizishini taqiqlab qo‘ygan. A. ul H. vazifalari karvondagi tartibni saqlash va diplomatik topshiriqlarni bajo keltirish b-n cheklanib qolgan. 1954 y. hajga boruvchilarning asosiy qismi to‘planadigan Misrda A. ul H. unvoni bekor qilinib, o‘rniga "hojilar guruhi rahbari" (ra’is ba’sat al-haj) tayin etilgan.

AMMOR ibn YOSIR, to‘liq ismi Abul Yaqzon Ammor ibn Yosir ibn Omir al-Kinoniy (565-657) - sahoba, islomga birinchi bo‘lib kirganlardan biri. O’tkir fikrli va jasoratli kishi bo‘lgan. Madinaga hijrat qilgan. Badr, Uxud, Xandaq janglarida qatnashgan. U islomda birinchi bo‘lib masjid kurgan kishidir, u o‘z masjidini Qabo deb atagan. Ali (kv) xalifaligi davrida Kufa amiri bo‘lgan. Ali (kv) b-n birga Jamol va Siffin janglarida qatnashgan va Siffin jangida shahid bo‘lgan.

AMR ibn al-OSS, to‘liq ismi Amr ibn al-Oss ibn Voil al-Sahmiy al-Qurayshiy; kunyasi Abu Abdullo (571-664) - Misrni fath etgan islom sarkardasi, arablarning qabila boshliklaridan. Johiliyat davrida islomga qarshi bo‘lgan. Xudaybiya sulhida islomga kirgan. Rasululloh (sav) uni g‘azotga yuborib, yoniga Abu Bakr Siddiq (ra) va Umar (ra)ni qo‘shganlar. Keyin A.a.-O.ni Ummonga voliy qilib yuborganlar. Umar (ra)ning xalifalik davrida Shom fath qilingach, A.a.-O. Falastin, so‘ng Misrga katta lashkarga qo‘mondon bo‘lib borgan. 39 ta hadis rivoyat qilgan.