AMR ibn UBAYD (699-761) - mu’taziliylar oqimi asoschilaridan biri. Balxda tug‘ilgan. Otasi b-n Basraga ko‘chib borib, Hasan al-Basriydan ta’lim olgan. Ba’zi o‘rta asr ilohiyotchilari islomdan mu’taziliylar oqimining ajralib chiqishiga Vosil ibn Ato emas, balki A.i.U. sababchi deb hisoblaydilar. Aslida esa, mutaziliylarning aqlga tayanuvchi alohida oqim bo‘lishi Vosil ibn Atoning xizmatidir. Ammo A.i.U. ham iste’dodli shaxs sifatida mu’taziliylar ta’limotini shakllantirishga sezilarli hissa qo‘shgan.

AMRI MA’RUF (arab. to‘liq shakli "amri ma’ruf, nahiy munkar" - "yaxshilikka buyurish, yomonlikdan qaytarish") - islom dinidagi marosim. Musulmonlar bir-birlarini haq yo‘lga, yaxshilik va go‘zal axloqqa chaqirishi Alloh tarafidan farz qilingan. Chunki, do‘stona, beg‘araz nasihat, xususan, amalda o‘zi o‘rnak bo‘lgan holda, boshqalarni tarbiyalash juda katta ta’sirga ega. Kishi o‘z oilasini, farzandlarini diniy e’tiqod, halollik va pok axlokda tarbiyalash ham A.m. sifatida farzi ayn hisoblanadi. Alloh musulmonlar bir-birlarini to‘g‘ri yo‘lga da’vat etib, insoniylikka nomunosib, nojo‘ya ishlardan qaytarishlarini (nahiy munkar) zaruriy farzlardan qilgan. Hadislarning birida "Agar sizlar bir-biringizni yaxshilikka buyurib, yomonliklardan qaytarib turishlik vazifasini tark etadigan bo‘lsangiz, Alloh taolo sizlarga shunday balo va ofatlarni yuboradiki, bu hamma uchun fojia bo‘ladi", deb rivoyat qilinadi. Alloh taolo ham o‘z kitobida: "Sizlardan yaxshilikka da’vat etadigan, amri ma’ruf va nahiy munkar qiladigan bir toifa kishilar bo‘lsin. Aynan ular najot topuvchilardir" (3.104) deydi.

ANAS ibn MOLIK, to‘liq ismi Anas ibn Molik ibn an-Nazr an-Najjoriy al-Xazrajiy al-Ansoriy, kunyasi Abu Sumoma (610, Madina - 712, Basra) - ansorlardan va ashobi kiromning faqihlaridan biri. Hijratning ibtidosidan e’tiboran o‘n yil Rasuli Akram(sav)ning xizmatida bo‘lishi b-n shuhrat topgan. 2630 hadis rivoyat etgan. Abu Bakr, Umar, Usmon, Ubayy bin Ka’b va b. ko‘pgana ashoblardan rivoyat etgan, uning o‘zidan ham Hasan Basriy, Zuhriy, Qatoda, Yahyo ibn Said kabi zotlar hadis naql etganlar. Basrada eng keyin vafot etgan sahobadir.

ANBAR - erkaklar tobutining 4 burchagiga tik qoqilgan tayoklarga o‘rnatilgan gazlama, surp; shuningdek, ayollar tobutining tepasiga ishkom tarzida egib o‘rnatilgan tol yog‘ochlari ustiga yopilgan malla bo‘z.

ANBAR BIBI MAQBARASI - Zangi ota majmuasi tarkibidagi maqbara. Toshkent yaqinidagi Zangi ota qishlog‘ida barpo etilgan (15-a. boshlarida). Zangi ota maqbarasi qatori bu yodgorlik ham Amir Temur zamonasi me’morlik an’anasining yorqin namunasidir. Rivoyatlarga qaraganda, maqbara Zanga otaning xotini Anbar bibining qabri ustiga qurilgan. Maqbara ichidagi ikkinchi qabr Anbar bibining avvalgi qaynonasi Ulug‘poshshoniki. A.b.m. keyingi asrlardagi ta’mirlanish oqibatida hozir o‘zining asli holatini deyarli yo‘qotgan. Anbar bibi xalq orasida afsonaviy shaxsga aylangan. U kishining ruhiga bag‘ishlab o‘tkaziladigan urf-odat va marosimlarning ko‘pchiligi suv toshqini, bola tug‘ilishi va hosildorlik b-n bog‘liq bo‘lgan.

ANBAR ONA, Ambar ona- xalq og‘zaki ijodi va islom an’analarida ayollar mashg‘ulotining homiysi, piri. Rivoyatlarga ko‘ra, u dastavval shayx Hakim otaning zavjasi bo‘lgan, u vafot etgach, Zangi otaga turmushga chiqqan. A.o. haqida hosildorlik ma’budalari, jumladan Avestodagi Anaxita ma’budasiga o‘xshatib bayon etilgan afsonalar ham bor. Shuningdek, A.o.ni ko‘p yillar sarson-sargardonlikda yo‘qolgan o‘g‘lini qidirganligi, lekin uni topa olmaganligi haqidagi rivoyatlar saqlanib qolgan. A.o.ga bag‘ishlab o‘tkaziladigan urf-odat va marosimlarning ko‘pchiligi suv toshqini, bola tug‘ilishi va hosildorlik b-n bog‘liq bo‘lgan. Sumalak uchun tayyorlangan bug‘doyning tez yoki sekin unib chiqishi ham A.o. nomi b-n bog‘langan. A.o.ga bag‘ishlab o‘tkaziladigan tadbirlarda otin bibilar, doyalar, sehrgarlar, parixonlar ishtirok etib, ular A.o. haqida to‘qilgan rivoyatlar yordamida turli irim-sirimlarga ishongan sodda kishilarni aldab, boylik orttirganlar.

ANBIYO (arab. nabiy, payg‘ambar so‘zining ko‘pligi) - q. Payg‘ambar.

ANJIRFAG’NAVIY Mahmud [12-a. oxiri, Vobkent tumanidagi Anjir Fag‘nav (hoz. Anjirbog‘) qishlog‘i - 1286] - xojagon-naqshbandiya silsilasining yirik namoyandasi, buxorolik yetti pirning uchinchisi.
Xoja Orif Mohitobon - Revgariydan tahsil olib, uning vafotidan so‘ng xojagonlik silsilasini boshqargan. "Silsilai sharif"da 12-halqaning piri hisoblanadi. Xufiyona (yashirin) zikr b-n jahriya (baland tovushli) zikrga barobar amal qilgan. Xoja Ali Romitaniy (Xojai Azizon)ga ustozlik kilgan. Tug‘ilgan qishlog‘ida dafn etilgan. Qabri ustidagi maqbara mustaqillik davrida ga’mirlangan.

ANSORIY Boyazid ibn Abdulloh (1525-1572) - Afg‘onistondagi ravshaniylar diniy oqimi asoschisi, soxta payg‘ambar. O’zbeklar orasida Bobo Ravshan nomi b-n ma’lum bo‘lgan. Yoshligida savdo-sotiq ishlari b-n shug‘ullanib ko‘p shaharlarga borgan. Tasavvuf hamda ismoiliylar ta’sirida bo‘lgan. Fiqh ilmi asoslarini o‘rgangan. Ulamolar b-n diniy bahslarda ishtirok etgan. 1542 y. "menga ilohiy vahiy tushdi" deb, o‘zini payg‘ambar deb e’lon qilgan va "yangi g‘oyalari"ni targ‘ib qilishga kirishgan. Tenglik va adolatli jamiyat kurish fikrini ilgari surgan. Afgon mulkdorlariga va mo‘g‘ul istilochilariga qarshi olib borilgan harakatga rahbarlik qilgan. A.ning tarafdorlari unga Piri Ravshan laqabini berishgan. A. pushtu, fors va arab tillarida bir necha asarlar ("Madad qiluvchi pirning ahvoli", "Mo‘minlarning maqsadlari") yozgan. A. pushtu tili uchun o‘z alifbosini taklif etgan.

ANSORIY al-HARAVIY, Abu Ismoil Abdulloh ibn Muhammad (1006-1089) - mashhur sufiy-hanbaliy. Hirotda tug‘ilgan. Otasi sufiylardan bo‘lib, o‘g‘lini ham tasavvuf yo‘liga boshlagan. To‘qqiz yoshida Abdulloh hirotlik yetakchi shofi’iylar rahbarligida hadis va tafsirdan saboq olgan. Ular jumlasiga Mansur al-Azdiy (1018 y.v.e.), Abul Fadl al-Jorudiy (1023 y.v.e.) vaYahyo b. Ammor (1031 y.v.e.)larni kiritish mumkin. Garchi uning ustozlari shofi’iylar bo‘lsa-da, Abdulloh Qur’on va sunnaga o‘ta mehr qo‘yganidan hanbaliy mazhabining ashadtsiy tarafdoriga aylangan. A. al-H. saboq olish maqsadida 1026 y. Nishopurga, so‘ngra Tus va Bistomga borgan. 1031 y. u bir fursat Bag‘dodda to‘xtagan chog‘ida mashhur hanbaliy muhaddislarning mashg‘ulotlariga qatnagan. Oradan bir oz vaqt o‘tgach, u mashhur sufiy -Abul Hasan al-Haraqoniy (1033/34 y. v.e.) b-n uchrashgan. Boyazid Bistomiyning izdoshi bo‘lgan bu zot b-n muloqotda bo‘lish uning hayoti va tafakkurida o‘chmas iz qoldirgan. So‘ngra u Xirotga qaytib ta’lim berish b-n shug‘ullangan va mu’taziliy va ash’ariylarga qarshi faol munozaralar olib borgan. Shayxulislom unvoniga sazovor bo‘lgan A. al-H. umrining oxirida ko‘z nuridan ajrab Hirotda vafot etgan. Yusuf al-Hamadoniy (1140 y. v.e.) A. al-H.ning eng buyuk izdoshlaridan sanalib, yassaviylik va xojagon tariqatlari mana shu zotga borib taqalgan.