ABU ISO TERMIZIY - q. Termiziy Abu Iso.

ABU LAYS SAMARQANDIY, to‘liq ismi Abu Lays Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim as-Samarqandiy (? - 1003) -faqih, mufassir. "Al-Faqih" va "Imomul-xudo" nomlari b-n tanilgan. Samarqand shayxulislomi. Hikmatli so‘zlari b-n islom olamida shuhrat qozongan. "Xizonat ul-fiqh" ("Fiqh xazinasi"), "Bo‘ston ul-orifin" ("Oriflar bo‘stoni"), "Tanbihul-g‘ofilin" ("G’ofillarga tanbeh") va b. asarlar yozgan. Qur’on tafsiriga bag‘ishlangan mashhur "Bahrul-ulum" ("Ilmlar dengizi") asarining ikkita qo‘lyozma nusxasi saqlanib qolgan. Ularning biri Misr Arab Respublikasi kutubxonasida, ikkinchisi Buyuk Britaniyaning Edinburg sh. kutubxonasidadir. Hozirda mazkur tafsir nashr etilgan.

ABU LAHAB (arab. - "o‘tda kuyuvchi", "alangalanuvchi"; asl ismi Abd al-Uzzo ibn Abdulmuttalib (6-a. o‘rtalari - 624) -Muhammad (sav)ning amakisi va yovuz dushmani. A.L.NING Ataba va Utayba ismli ikki o‘g‘li payg‘ambar (as)ning qizlariga uylangan. Abu Tolib o‘limidan so‘ng (619 y.) u banu Hoshim qabilasining boshlig‘i bo‘lgan. Dastlab Abu Tolib kabi Muhammad (sav)ga homiylik qilgan. Ammo Muhammad (sav) Makka ahli sig‘ingan uch ma’budni tan olishdan butunlay voz kechganlaridan so‘ng, qaynog‘asi Abu Sufyon ta’sirida Muhammad (sav)ni himoya qilishdan bosh tortgan. Payg‘ambar (as)ni masxaralab, xotini b-n birgalikda u zotga qarshi har xil makrlar ishlatgan. Muhammad (sav)ning dushmanlari ichida Qur’onda ismi keltirilgan yagona shaxsdir. Qur’onning 111-surasida A.L. la’natlanadi.

ABU MADYON (Bumedyen) Abu Madyon Shu’ayb ibn al-Husayn al-Ansoriy (taxm. 1126-1197) - shimoliy afrikalik mashhur sufiy. Sevilya sh. atrofida, andalusiyalik arablar oilasida tug‘ilgan. Ota-onasi vafotidan so‘ng akalari qo‘lida cho‘pon bo‘lgan, to‘quvchilik hunarini o‘rgangan A.M. o‘smirlik chog‘ida Shimoliy Afrikaga o‘tib, baliqchilik b-n shug‘ullangan, jangchi ham bo‘lgan. A.M. sufiylik xirqasini Fes sh.da, Mag‘ribning eng yirik shayxlari ad-Daqqoq (12-a. o‘rtalarida vafot etgan), Ali ibn Xirzixim (1195 y.v.e.), Abu Ya’azza al-Xazmiriy (1177 y.v.e)lar qo‘lida saboq olayotgan chog‘ida olgan. Fiqhiy masalalarda A.M. molikiylar mazhabi tomonida bo‘lgan. Haj safaridan qaytib kelgach, A.M. Bejaya (Buji)da yashagan, bu yerda u o‘zining va’zlari va taqvodorligi b-n shuhrat qozongan. Uning atrofida ko‘plab shogird va izdoshlari to‘plangan. A.M.ning shuhrati va ta’siri oshib borayotganidan, A.M. nomidan mahdiylik harakati bayroq sifatida foydalanishi, bu esa hali mustahkam bo‘lmagan Almohadlar (Al-Muvahhidun) hokimiyatiga xavf tug‘dirishi mumkinligidan xavotirga tushgan Marokash hukmdori Abu Yusuf al-Mansur uni Marokashga keltirishga amr qilgan. Io‘lda keksayib qolgan sufiy og‘ir xastalanib Tlemsen sh. atrofidagi Ubbod degan joyda vafot etgan. Rivoyatlarga ko‘ra, A.M. o‘z davrining Ravsul A’zami bo‘lgan. Ubboddagi qabri atrofida zamonlar o‘tishi b-n me’moriy majmua vujudga kelgan, u hozirda muqaddas ziyoratgoh sanaladi. Tlemsen sh. aholisi A.M.ni o‘zlarining pirlari deb biladilar.

ABU MANSUR al-MOTURIDIY - q. Moturidiy Abu Mansur.

ABU MUSLIM (laqabi; boshqa laqablari Abo Muslim, Abu Muslim Xurosoniy, Abu Muslim Marvaziy; asl ismi Abdurahmon) (taxm. 727-755) - Xuroson va Movarounnahrda umaviylar sulolasiga qarshi harakat rahbari. Isfahon viloyatidan chiqqan qul. Ba’zi manbalarga ko‘ra, abbosiylarning Kufadagi targ‘ibotchilaridan Iso as-Sarrojning quli bo‘lgan, boshqa bir manbalarga qaraganda, Isfahon viloyatida yashovchi bir arab, yirik yer egasining quli bo‘lib, 738 y. xo‘jayini Kufa qamoqxonasiga tashlangan paytda A.M. uning xizmatida bo‘la turib as-Sarroj b-n tanishgan va uning topshiriklarini bajara boshlagan. Keyinchalik abbosiylarning Xurosondagi targ‘ibotchilari rahbari Abu Salamaga sotilgan (yoxud berilgan). 744 y. boshida u b-n birga Xurosonga kelgan. Keyinchalik A.M. alaviylardan Ibrohim ibn Muhammadga ma’qul kelgani tufayli unga tuhfa qilingan. Ibrohim uni ozod qilib, Abdurahmon deb ism qo‘ygan va uni o‘ziga yaqin tutgan.
747 y. martda Ibrohim A.M.ni umaviylarga qarshi tayyorlanayotgan harakatga rahbarlik qidish uchun Xurosonga o‘zining shaxsiy vakili sifatida jo‘natgan. May oyida u Marv vohasiga yetib kelib, bir oy ichida bir necha ming tarafdorlarini to‘plagan. A.M. kullarga ozodlik berilishini va’da qilgan. Xuroson noibi Nasr ibn Sayyor qo‘shinlari ustidan g‘alaba qilib, 748 y. boshida Marvni egallagan. A.M. shu yerdan turib Xuroson va Movarounnahrni egallanishiga rahbarlik qilgan. A.M. Marvda ko‘pgina qurilish ishlarini olib borgan, ilk bor xutbani o‘tirib emas, balki minbarda turib o‘qigan. A.M.ning hukmronlik davri notinch bo‘lgan: 750 y. umaviylar o‘rniga kelgan abbosiylar sulolasidan norozi bo‘lgan Buxoro arablari qo‘zg‘olon ko‘tarishgan va Movarounnahrning ko‘pgina hokimlari xalifalikdan ajrab chiqishgan. A.M. Samarqandgacha borib, uning istehkomlarini yangilagan va Movarounnahrga egalik qilish uchun kurash boshlagan. 751 y. iyulda uning sarkardasi Ziyod ibn Solih Taroz yonida Xitoy qo‘shinini tor-mor keltirgan va bu b-n abbosiylarning Sirdaryo ortidagi hududlariga egalik qilishlarini ta’minlagan. 752 y. boshida A.M. Marvga qaytib kelgan, biroq oz fursatdan so‘ng Movarounnahr noibi etib tayinlangan Ziyod isyon ko‘targan va A.M.ga yana Amudaryoni kechib o‘tishiga to‘g‘ri kelgan. A.M. qudratining oshib borayotgani abbosiylarni xavotirga solgan va ular uni yo‘qotish payiga tushishgan. 754 y. may-iyunda A.M. hajga borish uchun Xurosonni tark etgan. Shu paytda as-Saffoh vafot etib, xalifalik taxtiga al-Mansur o‘tiradi. Mansur hokimiyatini amakisi, Vizantiyaga yurish qilgan qo‘shin ko‘mondoni Abdulloh tan olmagan. A.M. isyonchini tor-mor keltirgan (754 y.noyab.) va katta o‘ljani qo‘lga tushirgan. Mansur o‘ljani talab qiladi, bundan g‘azablangan A.M. Xurosonga qaytgan. Biroq xalifa uni yo‘ldan qoldirib Madoyin sh.ga muzokaraga chaqirtirib keltirishga erishgan. A.M. shu yerda 755 y. 12 fev. (yoxud 27 yanv.)da xalifa qabulida bo‘lgan chogida o‘ldirilgan. Sakkiz yillik faol diniy-siyosiy faoliyati davrida A.M. "ashaddiy" shialar ta’limotiga yoki imomatlikka yaqinlashmagan bo‘lsa ham uning  o‘limi   zamonaviy   mazdakiylar, shialarning  bir  qancha  qo‘zg‘olonlarini keltirib chiqargan. "Ashaddiy" shialarning ayrim firqalari uni imom deb e’lon qilgan, abumuslimiya   firqasi   paydo   bo‘lgan. Bularning so‘nggi  aks-sadosi  Muqanna qo‘zg‘oloni hisoblanadi. A.M. haqida Marvda udum bo‘lgan rivoyat, afsonalar keyinchalik fors tilida (uning turkiycha varianti ham bor) yozilgan xalq romani - "Qissai Abu Muslim" (o‘zbekcha "Abu Muslim jangaomasi")ga asos bo‘lgan.

ABU MUSO Al-ASH’ARIY, to‘liq ismi Abdulloh ibn Qays al-Ash’ariy (taxm.601 - taxm. 665, Quddus) - ashobi kiromning faqihlaridan,  zohid  va  fozil  bir  zot. Hijratdan avval qabilaning aholisi va o‘z birodarlari b-n Makkaga kelib musulmon bo‘lishgan. Ilmu fazli, zuxdu taqvosi b-n hazrati Payg‘ambar (sav)ning tavajjuhlarini qozongan. Rasuli Akram tomonidan Zobit va Adan tomonlarga valiy qilib tayinlangan. Umar (ra) A.M.al-A.ni Basraga voliy qilib tayinlagan.  Askariy qo‘mondon  sifatida Ehvaz (Efes) va Isfahon taraflarni fath etgan. Usmon (ra) zamonida Kufada voliy bo‘lgan. Siffinda ham hokimlik qilgan. Qur’oni karimni go‘zal bir sado b-n tilovat etar, tinglovchilarni hayajon va tug‘yonga solar edi. Ushbu jihatdan ham Rasuli Akramning madhu sanosiga sazovor bo‘lgan. 360 hadis naql etgan.

ABU NAZR SAMARQANDIY, to‘liq ismi Abu Nazr Muhammad ibn Mas’ud al-A’yoshiy as-Sulamiy (10-a.) - fiqh olimi. Xurosonda bosh imom bo‘lgan. Arab tilida 200 dan ortiq asar yozgan. Bulardan "Kitob siyrat Umar" ("Umarning tarjimai holi kitobi"), "Kitob al-muvazzah" ("Izohlangan narsalar haqida kitob"), "Kitob siyrat Muoviya" ("Muoviyaning tarjimai holi kitobi") kabi asarlari diqqatga sazovor. Ayniqsa, uning "Tafsir as-Sulamiy" kitobi mashhur bo‘lib, unda Qur’oni karim tafsir qilingan. Kitobning Ibrohim ibn Ahmad al-Qummiy tomonidan qayta ishlangan nusxasi bizgacha yetib kelgan.

ABU NUAYM, to‘liq ismi Ahmad ibn Abdulloh al-Isfahoniy (944-1038, Isfahon) - tanikdi hadis imomlaridan biri. Fiqh va tasavvufda ham zamonasining yetakchi olimi bo‘lgan. Tabaroniy kabi buyuk muhaddislardan hadis olgan, uning o‘zidan ham Xatib Bag‘dodiy kabi yuksak shaxslar hadislar rivoyat etgan. Eng mashhur asarlari: yigirma jildli "Hiltul-avliyo", "Daloilun-nabaviyya", "Kitobul-mustaxraj alal-Buxoriy", "Al mustaxraj alo sahihi Muslim", "Kitobut-taboqat", "Ma’rifatus-sahoba" va b.

ABU SAID al-XUDRIY, to‘liq ismi Abu Said Sa’d ibn Molik al-Xazrajiy al-Ansoriy (taxm. 609-693) - sahoba. Uning otasi Molik ibn Sinon ham sahobalardan bo‘lib, Uhud jangida shahid bo‘lgan. A. S. a.-X. Rasululloh (sav) b-n birga Xandaq jangi va b. g‘azotlarda qatnashgan. Imom Buxoriy, imom Muslim va imom Termiziyning hadis kitoblarida uning rivoyatida 1170 ta hadis keltirilgan.