GILONIY (Jiloniy) Muhiddin Abdulqodir ibn Abi Solih Jangiydo‘st (1077- 1166) - fors ilohiyotchisi, mutasavvif. Gilon viloyati (Eron) da tug‘ilgan. 18 yoshida Bag‘dodga kelib saboq oladi. Uning hanbaliylik mazhabiga oid va’zlari shuhrat qozonadi. Keyinchalik G. Qur’on tafsirchisi va muftiy sifatida faoliyat ko‘rsatadi. U hadis va fiqh ilmlaridan dars beradi. G. hanbaliylik mazhabida qat’iy turgan, Muhammad (sav) sunnatlariga so‘zsiz rioya etgan. Va’zlarida musulmonlar uchun zarur bo‘lgan o‘nta axloqiy qoidani bayon etgan. G. o‘zining tariqat uslubini vujudga keltirmagan, biror tariqatga boshchilik qilmagan bo‘lsa ham uni qodiriylik sufiylik tariqatining asoschisi deb hisoblaydilar. Ammo, haqiqatda esa, bu tariqat uning avlodlari yoki muridlari tomonidan faqat 13-a.ning o‘rtalarida, ba’zi mutaxassislarning fikricha, hatto 15-a.da vujudga kelgan. Xalq ommasi uni mo‘‘jiza ko‘rsatishga qodir bo‘lgan aziz-avliyo va bechoralarning homiysi deb, ulug‘lar edi. Unga "Ravsul A’zam" ("ulug‘ himoyachi") va "piri dastgir" ("madadkor pir") laqablarini berishgan edi. G. maqbarasi Bag‘dodda bo‘lib, islomdagi muqaddas joylardan biri hisoblanadi.
G.ning "Al-g‘unya li tolib tariq il-haqq" ("Haq yo‘lini istovchilar uchun qo‘llanma") asari saqlanib qolgan. Bu asarda musulmonlarning ijtimoiy, axloqiy burch va vazifalari hanbaliylik mazhabi nuqtai nazaridan bayon qilingan. GUL - ayol jinsidan bo‘lgan jinning bir turi; nihoyatda badjahl va insonlarga dushmanligi b-n ajralib turgan. Go‘yo cho‘lu biyobonlarda yashab, turli qiyofalarga kirib yo‘lovchilarni o‘z tuzog‘iga ilintiradi, so‘ngra ularga hujum qilib o‘ldiradi. Erkak jinsdagi G. - kutrub; ba’zan G. si’lat b-n aynan deb qaraladi. O’rta asrlarda islom mamlakatlaridagi xalq rivoyatlarida G. Iblis va shaytonlar b-n aloqador bo‘lgan kofir jinlar qatoriga kiritilgan; ular odamxo‘r va o‘laksaxo‘r hisoblanganlar. Deyarli butun islom axdi xalq adabiyoti va folklorida G. b-n bog‘liq sarguzashtlar bayon etilgan ko‘plab hikoyalar uchraydi.

GUNOH (fors - jinoyat, ayb; asli shu ma’nodagi arab. "junoh" so‘zidan olingan) -shariat qonunlariga va diniy aqidalarga xilof ish yoki harakat. Islom dinida eng katta G. - shirk, ya’ni Allohni butunlay inkor etish yoki unga teng keladigan boshqa ilohiy kuchlar bor, deb e’tiqod qilish hisoblanadi va bunday G.ni Alloh kechirmaydi. Ammo undan boshqa katta va kichik G.larni xohlaganicha kechirishi yoki ma’lum me’yorda jazolashi mumkin. Katta G.larning adadi to‘g‘risida islom manbalarida turlicha fikrlar aytilgan. Ota-ona qarg‘ishini olish, sehr-jodu b-n shug‘ullanish, qotillik, yolgon guvoxlik berish, o‘g‘rilik, chaqimchilik, qimorbozlik, riyokorlik, firibgarlik, harom qilingan narsalarni iste’mol qilish, dilozorlik va h.k. katta G. hisoblanadi. Ba’zi islom olimlari katta G.lar sonini 300 tagacha sanab o‘tganlar. Kichik G.lar behisobdir.

GURGONIY Abulqosim Ali (10-a. oxiri -vaf.taxm. 1058) - tasavvufning Xuroson maktabi shayxlaridan. Tug‘ilgan va vafot etgan yili, qabrining qaerdaligi haqida aniq ma’lumotlar yetib kelmagan. Ali ibn Usmon Hujviriy (vaf.taxm. 1072) "Kashf ul-mahjub" asarida G. b-n bir necha marta (aksariyat Tus shahrida) uchrashib, ba’zi masalalarni undan so‘raganligi haqida yozadi. G.ning Tusda xonaqo va masjidi bo‘lib, u o‘z davrining qutbi deya e’tirof etilgan. "Silsilat uz-zahab"dagi 9-piri murshid. Tasavvuf ta’limini Abu Usmon Mag‘ribiy va Abulhasan Haraqoniy (vaf. 1034)dan olgan. Tasavvufdagi nisbasi, bir tomondan, Abu Usmon Magribiy, Abu Ali al-Kotib, Abu Ali ar-Rudboriy orqali Junayd Bagdodiy (vaf. 910)ga, ikkinchi tomondan, Abulhasan Haraqoniy orqali Boyazid Bistomiy (vaf. 848 yoki 875)ga borib bog‘lanadi. Manbalarda G. ikki yo‘nalish "sahv" va "sukr"ni o‘zida birlashtirgan murshid sifatida zikr etiladi. G. Abu Ali Formadiy (1011-1085)ning tasavvufdagi ustozidir. Shayx Abusaid Abulxayr (967-1049) b-n yaqin aloqada bo‘lgan. Hayoti va faoliyati haqidagi ma’lumotlar "Tabaqot us-sufiya", "Risolai Qushayriy", "Nafahot ul-uns", "Nasoyim ul-muhabbat" singari asarlardan joy olgan.

DABBAT ul-ARZ (arab. - Yer hayvoni) - oxir zamon kelganining bir alomati sifatida chiqib keladigan Yer hayvoni. Bu xususda Qur’oni karimda xabar berilgan: "Qachon (kofirlarning) ustiga so‘z-azob tushganida (ya’ni, qiyomat yaqinlashib qolganida) Biz ular uchun yerdan bir jonivor chiqarurmiz. U ularga odamlar Bizning oyatlarimizga ishonmaydigan bo‘lib qolganlari haqida so‘zlar" (Naml, 82-oyat).
D. ul-a.ning, ya’ni yer hayvonining chiqishi haqida ko‘pgana hadislar vorid bo‘lgan. Lekin ularning hammasini ham sahih deb bo‘lmaydi. Ayniqsa, bu jonivorlarning sifatlari keltirilgan xabarlar sahixlikdan yirokdir. Aslida, mo‘min odamga uning vasfini bilishdan ma’no yo‘q. Yer hayvonining chiqishi qiyomat alomatlaridan ekani, kofirlar azobga mustahiq bo‘lishi, endi ularning tavbasi qabul etilmasligi, qilmishlariga yarasha hukm qilinishi, o‘sha jonivorning ularga gapirishi, uning mo‘minga ham, kofirga ham tanish bo‘lishini ifodalovchi Qur’oni karim va hadisi shariflar hujjati b-n kifoyalanish shart. Hayvonning gapirishi g‘ayritabiiy tuyuladigan kishilarga javob shulki, uni yaratgan Zot gapirtirishga ham qodirdir. D.ul-a. chiqqan kuni Alloh taoloning oyatlari va oxirat kunini inkor qiluvchi odam qolmaydi. Lekin, yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘sha kunda keltirilgan imon, tavba, istig‘for va amallar qabul qilinmaydi.

DABUSIY, Abu Zayd Abdulloh ibn Umar ad-Dabusiy (? - 1038) - hanafiylikdagi yirik faqihlardan; fiqhdagi ziddiyatlarni o‘rganishga asos solgan. Samarqand viloyatvdaga Dabusiya sh.da tug‘ilgan. Fiqhga doir 7 asar yozgan. Sam’oniyning yozishiga ko‘ra, D. Buxoroda yashagan, Bag‘dodda ta’lim olgan. Buxoro va Samarqandning yirik olimlari b-n munozara olib borgan. Qabri Buxoroda, imom Abu Bakr ibn Tarxon mozori yonida.

DAJJOL (arab. - aldamchi, firibgar) -islom diniga ko‘ra, qiyomat oldidan paydo bo‘ladigan va dindorlarni xudo ko‘rsatgan to‘g‘ri yo‘ldan ozdiradigan bir ko‘zli odamsimon maxluq. U, shuningdek, al-Masih al-Kazzob va al-Masih al-Dajjol deb ataladi. Qiyomatga yaqin u yovuzlik timsoli sifatida ezgulik tarafdorlari b-n jang qilib, oxir-oqibatda mag‘lub bo‘lishi haqida rivoyatlar bor. Islomga ko‘ra, D. Iblis b-n aloqador bo‘lib, qiyomatga yaqin insonlarni to‘g‘ri yo‘ldan og‘dirish uchun o‘zini haqiqiy Iso (as) yoxud al-Maxdiy deb ataydi. Bungacha u Hind okeanidaga orollardan birida qoyaga zanjirband qilingan holda yashaydi: orol yaqinidan o‘tayotgan kemadagalar u yerdan musiqa tovushini eshitadilar. D. bir ko‘zli, terisi qizil, peshonasida kof harfi yoxud kofir yozuvi bor. Qiyomatdan oldin D. Sharq tomondan ulkan, bahaybat eshakda paydo bo‘ladi, uning ortidan barcha dinsizlar va munofiqpar ergashadi. U Makka va Madinadan boshqa butun dunyoda o‘z hokimiyatini o‘rnatadi. Uning podsholigi 40 kun (yoxud yil) davom etadi, so‘ngra Alloh tomonidan yuborilgan Iso (as) va al-Mahdiy uni mag‘lub etib, o‘ddirishadi.

"DALOIL ul-XAYROT" - daloilxonada. o‘qilgan asosiy kitob. 15-a.da musulmon aqoidshunosi Muhammad ibn Sulaymon Jazuliy (7-1466) arab tilida yozgan. Muhammad (sav)ga atab o‘qiladigan salavot va madhiyalardan iborat. 7 qismga bo‘lingan bo‘lib, har bir qism haftaning ma’lum kunida o‘qishga mo‘ljallangan. Kitobda musulmonlarga tavsiya etilgan kundalik salavot aytish uslublari ko‘rsatib berilgani uchun dindorlar undan muntazam foydalangan. Xorijiy Sharq mamlakatlarida "D. ul-x." hozir ham keng tarqalgan. Uning sharxlari va turkiy tilga qilingan tarjimalari ham mavjud.

DALOILXONA (arab. daloil - dalillar) - O’rta Osiyoning yirik shaharlaridagi eski diniy maktab. D.ga savodi chiqqan bolalargana qabul qilingan. Unda dastlab (taxm. 1-2 oy) bolalarga Qur’onning ayrim sura va oyatlari, so‘ngra asosiy kitob - Daloil ul-xayrot" yodlatilgan. D.da o‘qish muddati aniq belgilanmagan. Qobilyatli, xotirasi kuchli talabalar kitobni 2-3 oy davomida yod olganlar.

DARVISH, qalandar (fors. - turkcha -qashshoq, kambag‘al; arab. faqir) - o‘zini Alloh yo‘lida xizmat qilishga bag‘ishlagan va o‘zini o‘zi kamolotga yetishtirish yo‘liga kirgan inson. "Sufiy" so‘ziga sinonim. D.lik ta’limotining asosini zikr tushish orqali xudo b-n "yaqinlashish" va, hatto, u b-n "qo‘shilib ketish" mumkin, degan g‘oya tashkil qiladi. Eron, O’rta Osiyo, Turkiyada D. so‘zi tor ma’noda - shaxsiy mulki bo‘lmagan kambag‘al, daydi zohidni (16-asr boshigacha -"qalandar" atamasining sinonimi) anglatgan. D.ning boshlang‘ich ma’nosini bildirgan "kambag‘al" so‘zi sufiylikning ixtiyoriy kambag‘allik, oz narsaga qanoat qilish haqidagi ta’limotidan kelib chiqqan. D. lar muayyan maslak (suluk)ka birlashgan va uning goyalarini targ‘ib qilgan. D. likning mashhur suluklari: naqshbandiylik, yassaviylik, kubroviylik va b. Ta’limoti, amaliyoti, odati va kiyimlaridan qat’i nazar, D.lar ikki guruh - daydi, doimo darbadarlik qilib yuruvchilarga va shayx, pirlar rahbarligida muqim yashovchilarga bo‘lingan. D.larning birinchi guruhi erta bahorda dunyo bo‘ylab safarga otlanganlar. Shuning uchun ularni "darbadar", eshikma-eshik yuruvchi deb ham ataydi. Ikkinchi guruhi hunarmandlar, savdogarlar, turli darajadagi amaldorlar va b.dan iborat bo‘lib, uyda yashab, o‘z ishlari b-n shug‘ullangan. Ular har kungi ibodatni bajargan, hafta yoki oyning aniq belgilangan kuni umumiy zikr tushishga qatnashganlar. Inqilobdan oldin O’rta Osiyoda ham D.lik keng yoyilgan, D.larning faoliyati b-n bog‘liq qalandarxonalar va xonaqoxlar mavjud bo‘lgan. D.lik suluklarining ta’siri Pokiston, Hindiston, Indoneziya, Eron va Afrikaning ayrim mamlakatlarida hozir ham mavjud.

DARVISHONA - O’rta Osiyo xalqpari orasida qadimda tarqalgan urf-odat. Har yili bahor faslida qishloklarda va shahar mahallalarida 2-3 kishi uyma-uy yurib, pul yoki oziq-ovqat to‘plagan, so‘ngra biror kishining hovlisida yoki masjidda ovqat (halim) pishirib butun mahalla baham ko‘rgan. Bu marosim yurtda biror ofat bo‘lganda (kasallik tarqalganda, qahatchilik, ocharchilik boshlanganda) undan xalos bo‘lish yoki dehqonchilik ishlariga xudodan rivoj tilash maqsadida o‘tkazilgan. Mazkur marosim darvishlar odatlariga o‘xshab, uyma-uy yurib oziq-ovqat yig‘ish b-n bog‘liq bo‘lgani uchun D. (darvishlarga o‘xshab) deb atalgan. Odatda D.ni har bir qishloq yoki mahalla alohida-alohvda o‘tkazgan, unda katta-kichik hamma erkak qatnashgan, musofirlar mehmon qilingan. Ba’zan D.da yig‘ilgan mablag‘, g‘alla va b. mahallada yashovchi qashshoq oila yoki beva-bechoralarga berilgan.