IQOB (ko‘pligi iqobot; sinonimlari uquba, azob, jazo, naqal) - jazolash, fiqhning eng muhim kategoriyalaridan biri. Qonunni buzganlik uchun I. faqat sud hukmi, ya’ni imom, qozi, odilona sud qiluvchi yoxud jamoat tartibini nazorat qiluvchi boshqa bir shaxsning hukmi b-n qonuniy ravishda berilishi mumkin. Jazo berish xillari deyarli to‘liq suratda johiliya davridagi kundalik huquqiy me’yorlardan olingan. Barcha jazolar quyidagi turlarga bo‘lingan: o‘lim jazosi, undan ko‘zlangan maqsad jamiyatni jinoyatchidan to‘liq xalos etish; qasos oluvchi jazolar, ular ijtimoiy adolat hissini qondiriishari lozim bo‘lgan; oldini oluvchi jazolar, ular evaziga kelajakda huquqbuzarliklar kamayishi ehtimoli oshadi; ibratli jazolar, ular, asosan, huquqbuzarning o‘ziga ta’sir ko‘rsatib, uni keyinchalik xukuqni buzishdan qaytarishga qaratilgan. Jazolash usullariga qarab, ular jismoniy, ozoddikdan mahrum qilish va quvgan qilish, jarimalar, jamoatchilik ta’siri va tavba qilish kabilarga bo‘linadi. Jazo jinoyatning og‘ir-engilligi qatiy mutanosib bo‘lmoga lozim. O’lim jazosi (qatl) islomga qurol ko‘tarib chiqqanlarga, ya’ni isyon ko‘targani uchun yoki dindan qaytish haqida va’zxonlik qilgani uchun berilishi mumkin. Agarda qo‘lga tushgan jinoyatchi tavba qilsa, u holda o‘lim jazosi yengilroq jazo b-n almashinadi. Qotil, ayniqsa talon-torojlik b-n bog‘liq qotillikka o‘lim jazosi belgilanadi. Agarda jinoyatchi uni qo‘lga olgunlarigacha bo‘yin egab kelsa u holda uni qatl etmaydilar, lekin u diya to‘lashi va tavba qilishi lozim bo‘ladi. O’lim jazosi ko‘pincha aybdorning boshini tanasidan judo qilish yo‘li b-n amalga oshirilgan, biroq uni dorga osish, nimtalash va b. xil usul b-n jazolash ham mumkin bo‘lgan. Hoz. vaqtda otishga hukm qilish joriy etilgan. Er-xotin o‘rtasidagi o‘zaro xiyonat o‘lim jazosining maxsus turi - toshbo‘ron qilish (rajm) b-n jazolanadi.
Qasos oluvchi jazolar (qasos, qavad, sa’r) inson hayoti va salomatligiga yetkazilgan og‘ir jinoyatlar: qotillik, mayib qilish, zaharlash va b. uchun beriladi. Bunday jinoyatlar uchun jazolar, agar bu b-n yanada og‘irroq ziyon yetmaydigan bo‘lsa, talion tamoyili (ko‘zga ko‘z) asosida beriladi. Bunday holatlarda, shuningdek qotillik yoxud yetkazilgan ziyonlar atayin qilinmagan bo‘lsa, diya to‘lash lozim bo‘ladi. Agarda qotillik buyruq yoki majburlash yo‘li b-n sodir etilgan bo‘lsa, qotillikni amalga oshirgan shaxs buyruq bergan shaxsga qandaydir bog‘liq yeri bor bo‘lsa u holda buyruq bergan shaxs qotil hisoblanadi. Agarda jinoyat biror-bir shaxsning gij-gajlashi orqali sodir etilgan bo‘lsa, u holda qotil va gij-gijlovchi teng javobgar bo‘ladilar. Qasos oluvchi jazolar agarda jabr ko‘rganlar yoki ularning hukuqiy vorislari jinoyatchilarni afv etgan takdirda bekor qilinishi mumkin.
Oldini oluvchi jazolar (hadd) butun jamiyatga yetkaziladigan og‘ir jinoyatlar va huquqbuzarliklar uchun beriladi. Hadd dindan qaytganlik va isyon uchun, agarda sud jinoyatchini qatl etishni lozim topmagan bo‘lsa beriladi. Shuningdek, diniy marosim ko‘rsatmalarini namoyishkorona buzgani va ularni tahqirlagani; qasamxo‘rligi va og‘ir oqibatlarga sabab bo‘lgan soxta guvohligi, huquqbuzarlik qilish uchun undagani; g‘ayri qonuniy jinsiy aloqa qilgani, agarda ular o‘zaro nikoxda bo‘lmasalar; voyaga yetmaganlarni zo‘rlagani, ichkilikbozligi, ichkilik va qimorbozlikka o‘rgatgani; firibgarligi va shunga o‘xshash boshqa huquqbuzarliklar uchun beriladi. Hadd jazosi - qamchin yoki kaltak b-n 40 tadan 100 tagacha urish b-n amalga oshiriladi. Aybdor o‘lib qolmasligi uchun jazo ijrosi bir necha xil usulda amalga oshirilishi mumkin. Sud qaroriga ko‘ra hadd qo‘shimcha mikdorda kaltaklash, jarima, ozodlikdan mahrum qilish va mahalliy udumlarda ko‘zda tutilgan boshqa jazolar b-n yanada qattiqroq bo‘lishi mumkin.
Ibratli jazolar (ta’zir) hokimiyatga bo‘ysunmaganlik, jamoat tartibini buzganlik, atayin birovning mulkidan foydalanganlik, mayda firibgarlik, savdo qoidalarini buzganlik va b. uncha katta bo‘lmagan huquqbuzarliklar uchun beriladi. Ta’zir -qamchin b-n savalash yoki kaltak b-n urish (5 tadan 39 tagacha), yoxud olti oygacha qamoq yoki uy qamog‘ida saklash, yoki jamoatchilik o‘giti yo‘li b-n amalga oshiriladi. Bozorda qilingan o‘g‘irlik, agarda u jabrlanuvchiga katta moddiy zarar keltirmagan bo‘lsa, bir necha marta kaltak b-n urishga hukm qilinishi yoki umuman kechirib yuborilishi mumkin. Agarda o‘g‘irlik malakali xarakterga ega bo‘lsa, o‘g‘riga nisbatan hadd belgilanadi. Qayta o‘g‘irlik qilish chap qo‘l panjalarini chopish b-n jazolangan.
Yuqorida zikr etilgan choralardan tashqari, mansabdor shaxs tomonidan qilingan jinoyat uchun uning mol-mulki musodara qilinishi mumkin. Har qanday hadd jazosiga o‘sha zahoti ta’zir jazosi ham qo‘llanishi mumkin, bundan tashqari u barcha jazo turlari doirasida ham ogirroq jazolanishi mumkin. Har qanday jazo huquqbuzarning qilgan ishiga afsuslanishiga mo‘ljallangan. Agarda u qaysarlik qilsa, jazo qayta berilishi mumkin. Agarda u tavba qilsa, kafforat amallarini qilishi lozim bo‘ladi, uni sud belgilaydi (ikki oygacha ro‘za tutib berish, uzoq vaqt jinsiy aloqadan saklanish, axd bo‘yicha haj qilish, bir kulni ozod qilishi yoki sotib olishi lozimligi, katta mikdorda sadaqa berishi va b.)- Sud tomonidan belgilangan talablar bajarilgach, kishi g‘usl qilmoga lozim bo‘ladi va shu paytdan e’tiboran u yana qaytadan jamiyatning odatdagi a’zosiga aylanadi.
Jazoni belgalashdagi katta erkinlik sudga aybdorning shaxsiga nisbatan, ham uning aybini e’tiborga olgan holda, ham unga nisbatan eng munosib jazo berishni ko‘zda tutgan holda tabaqaviy yondashish imkonini beradi. Umuman olganda har qaysi musulmon, agarda uning aybi isbotlansa, har qanaqa jazoga tortilishi mumkin. Biroq sud uning madaniy darajasi va ijtimoiy ahvolini hisobga olishi shart va shunday jazoni tanlashi kerakki, u eng samarador bo‘lgani hodtsa ortiqcha qattiq ham, tahqirlovchi ham bo‘lmasin.
Hukuqbuzarlik uchun javobgarlik insonning umumiy huquqiy qobiliyati shakllaridan biridir va shunga ko‘ra barcha huquqiy qobiliyatlar (mas., yosh bolalar va aqli zaiflar) jazoga tortilmaydilar, qullar, ayollar va b. to‘liq huquqqa ega bo‘lmaganlarga erkin musulmon erkakka beriladigan jazoning yarmi beriladi. Jazoni teng yarmiga bo‘lishni imkoni bo‘lmagan holatlarda (mas., o‘lim jazosi), qul xuddi erkin kishi kabi jazoga tortiladi. Agarda jinoyatchi g‘ayridin bo‘lib, uning jinoyati qaysi dindaligi b-n mutlaqo bog‘lanmagan bo‘lsa, u xuddi musulmon kabi jazolanadi; tabiiyki u tavba qilishdan ozod etiladi, albatta, buning o‘rniga unga jarima to‘lash yuklatilishi mumkin. Hoz. vaqtda jazoning barcha turlari shaklan saklanib qolgan, biroq eng rivojlangan mamlakatlar qonunchilik idoralari tomonvdan qabul qilingan jazo turlari, ya’ni qamoqqa olish va majburiy mehnatga jalb etish, jarimalar va jamoatchilik o‘giti kabilar afzal ko‘rilmoqda.

IQTISOB - bu dunyo ne’matlariga erishmoq. O’zi va yaqinlarini I. doirasida zaruriy narsalar b-n ta’minlash har bir musulmonning vazifasidir, unga qad. payg‘ambarlar va Muhammad (sav)ning sahobalarini savdo va hunarmandchilik b-n shug‘ullanganlari ham misol bo‘lishi mumkin. Hunarmandchilik va savdo yo‘li b-n topilgan mablag‘ davlat maoshidan ko‘ra sofrokdir. I. Allohning marhamatiga umid qilib (tavakkul) o‘zini o‘zi ta’min etishdan voz kechuvchi taqvodan afzaldir, o‘z nafsini barcha narsadan tiyish -    har qanday qotillik kabi gunoxdir.

IQTO’ (ko‘pligi iqta’ot; aqta’a fe’lidan -   "kesmoq", "taqsimlab bermoq")- ma’lum hududdan  xiroj olish  huquqini davlat tomonidan biror shaxsga berilishi. Yer bo‘lib berishlar Muhammad (sav) hayotliklari davrida ham qayd etilgan va ayniqsa Usmon (ra) davrida (644-656) keng tarqalgan. Odatda davlatga qarashli egasiz va tashlandiq yerlar merosiy va musodara qilish huquqi b-n biror kishiga xususiy mulk (muqta) tariqasida berilgan. Bu er uchastkalari qati’a deb atalib mulkka o‘xshash bo‘lgan, in’om etish hodisasining o‘zi esa iqto’ deb atalgan. Aksariyat hollarda muqta’ (muqtadorlar) yerga o‘zlari ishlov bermaganlar,   balki  yerni  o‘sha  joydagi ijaradorlar  b-n  qo‘shib  olganlar  yoki sugorishga mablag‘ sarflab, o‘zlashtirilgan yerni ijaraga berganlar. Muqta’ yerdan ushr to‘lagan, unga yer solig‘i deb emas balki zakot sifatvda qaralgan. Haqiqiy, mumtoz I.da, ya’ni xiroj olinadigan yer berilgan takdirda, muqta’ xiroj  b-n ushr  o‘rtasidagi  farqni  o‘z foydasiga olgan. Ilk fiqhshunoslar (Yahyo ibn Adam, Abu Yusuf) faqat ana shunday I. shaklini biladilar.
Mo‘g‘ullar davrida I. istilohi rasmiy suratda ishlatilmasdan, uning o‘rniga suyurg‘ol -merosiy qilib berilgan yer mulki va tuyul (tiul) - vaqtinchalik yoki umrbod muddatga berilgan yerni anglatuvchi istiloxlar ishlatila boshlangan.

IHVON al-MUSLIMUN (arab. - musulmon birodarlar) - musulmon birodarlar uyushmasi (MBU) diniy-siyosiy tashkiloti a’zolari. Bu tashkilotni 1928 y.da shayx Hasan al-Banno Ismoiliya sh. (Misr)da tashkil etgan. MBU murakkab tuzilishga ega bo‘lib, unda sufiy birodarlar tashkiloti va hoz. zamon Yevropa partiyalarining unsurlari qo‘shilib ketgan. Uyushmaning asoschisi targ‘ib qilgan ta’limot keyinchalik bir necha boshqa islom mafkurachilari (Said al-Qutb, Mustafo as-Siboi va b.) tomonidan rivojlantirildi. MBU faoliyati mafkura, qonun, axloqiy me’yor va b.ning yagona manbai sifatida islom qoidalariga asoslangan "adolatli islom jamiyati"ni qurishga qaratilgan. Bu maqsadga erishish uchun, MBU rahnamolari fikricha, "taraqqiyotning islom yo‘li"dan borish kerak. MBU xayr-ehson va ma’rifatchilik faoliyatidan (1928-36) to siyosiy hayotda terror usulini keng qo‘llashda faol ishtirok etishgacha bo‘lgan murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. 1949 y.da Hasan al-Banno o‘ldirilganidan keyin tashkilotda ajralish yuz berdi: bir qancha mustaqil guruhlar va tashkilotlar paydo bo‘ddi. 1954 y. Misrda bu tashkilotlarning respublika tartib-qoidalariga qarshi qaratilgan faoliyati g‘ayriqonuniy, deb e’lon qilindi. Lekin ular keyingi yillarda yashirin holatda ish ko‘rib, prezident Nosir hukumatini ag‘darib tashlashga bir necha marta urindilar. 70-y.larda prezident Sadat davrida I.al-m. tashkiloti ochiq holatga o‘tib, yana faoliyatini kuchaytirdi. 70-y.lar oxiri - 80-y.lar boshida Misrda I.al-m. va unga yaqin bir necha o‘nlab tashkilotlar faol ish olib bordi. 1981 y.da Sadat ekstremistik islom guruxdaridan birining a’zolari tomonidan o‘ldirilgandan keyin, Misrda I.al-m..ning ko‘pchilik tashkilotlari man etildi, rahbarlari qamoqqa olindi. 30-y.lar o‘rtalaridan boshlab MBU bo‘limlari Misrdan tashqarida ham vujudga keldi. Hozirda I.al-m. tashkilotlari bir qancha musulmon mamlakatlarida mavjud. Bu tashkilotlarning faoliyati "ixvoniylar" ("birodarlar") harakati degan umumiy nom oldi. Ixvoniylar harakati o‘zining ijtimoiy-sinfiy tarkibi hamda siyosiy va g‘oyaviy yo‘nalishi jihatdan bir xil emas. Bu harakat ichida uch asosiy yo‘nalish mavjud. Bular: "mo‘‘tadil" Misr mafkurasining tarafdorlari (I.al-m. nomini olganlar); turli nomdagi ko‘p guruxdarni o‘z ichiga olgan o‘ng ekstremistlar hamda bir necha yirik xalkaro tashkilotlar (mas., 50-y.larda Iordaniyada tashkil etilgan Islom ozodlik partiyasi va b.); "islom sotsializmi" mavqeida turuvchi "islom demokratlari"dir. Bu harakatning g‘oyaviy-siyosiy yo‘li hozir mustaqillikka erishgan yosh mamlakatlarda har xil qo‘poruvchilik ishlarini amalga oshirish va davlatlar o‘rtasida nizolar chiqarishga qaratilgan.

KABIRA (arab. katta, yirik) - islomda eng katta va og‘ir gunoh. Islomda gunoxlar katta - K. va kichik - sag‘iraga bo‘linadi. Ulamolar qaysi gunohlar K. va qaysinisi sag‘ira ekani xususida fikrlari turlicha. Gunohi K. — hadd jazosiga loyiq, ya’ni, shariatda jazosi belgilab qo‘yilgan gunoh yoki do‘zaxga kirishga, la’natga va g‘azabga sazovor qiladigan gunoxlar K.. gunoxdardir. Sag‘ira (kichik) gunoh esa: "Bu dunyoda haddga loyiq emas, u dunyoda do‘zax, la’nat va g‘azab ila qo‘rqitilmagan gunoxlardir. K.ning eng birinchisi va Alloh tomonidan kechirilmaydigani - kufr (Allohni inkor etish) va shirk (Allohga biror narsani teng qilish)dir. K.ning turlari ko‘p. Mas., ota-onani norozi qilish, birovning joniga nohaq qasd qilish, sehr-jodu b-n shug‘ullanish, yolg‘on guvohlik berish, tuhmat yoki bo‘hton qilish, zinokorlik, o‘g‘rilik, sudxo‘rlik, farz ibodatlarni bajarmaslik, harom qilingan narsalarni iste’mol etish va h.k. Shirk va kufrdan boshqa gunoxdar qiyomat kuni Alloh tomonidan kechirilishi yoki ular uchun ma’lum me’yorda jazo berilishi mumkin. Mo‘min odam gunohi K. qilishi b-n kofir bo‘lib qolmaydi. Agar o‘sha ishni halol sanasa kofir bo‘ladi. Yoki Alloh halol qilgan narsani harom qilsa, kofir bo‘ladi. Shuningdek, gunohi K. tufayli ularni kofirga chiqarish ham to‘g‘ri yo‘qdan chiqishdir. Axli sunna va jamoa biror kishini gunohi K. qilgani uchun kofir qilmaydilar Murji’iylar gunohi K. qilganni kofir qilmaydilar va imon bo‘lsa, gunohi K. zarar qilmaydi, deb hisoblaydilar. Xorijiylar esa gunohi K. qilganni kofir, deydilar Mu’taziliylar gunohi K. qilganni iymondan: chiqaradilar va kufrga kirgazmaydilar.

KAVSAR (arab. mo‘l-ko‘l) - islomga ko‘ra jannatdagi ajib bir daryo yoki hovuzning nomi Qur’oni karimdagi 108-sura ham K. deb ataladi. Tafsir va hadislarda aytilishicha K.ning suvi asaldan totli, qor va sutdan oq bo‘lib, undan ichgan kishi abadiy tashnalik ko‘rmaydi. Shuningdek, qiyomat kuni jannat nasib etgan mo‘min-musulmonlar mazkur K suvidan ichishlari to‘g‘risida bashorat beriladi. K. surasi Qur’on suralar ichida eng qisqasi bo‘lib, 3 oyatdan iborat.

KAYSONIYLAR - 7-a.da shialar orasidan ajralib chiqqan firqa tarafdorlari Shialarning 3-imomi Husayn 680 y.da Karbals yaqinida halok bo‘lgandan keyin, 4-imomnr e’tirof etishda ular orasida ixtilof yuz bergan: ularning bir qismi Husaynning o‘g‘li Ali (Zayn al-Obidin)ni imom deb tanisa boshqa guruhi Husayn o‘g‘illarining juda yoshligi va rahnamolikka qobil emasligini sabab qilib ko‘rsatib, Alining Banu Hanifa qabilasidan o‘lja sifatida olingan kanizagidan tug‘ilgan, janglarda ishtirok etib tanilgan o‘g‘li Muhammad (637-700)ni 4-imom deb e’tirof qilgan. Barcha manbalarda onasi mansub bo‘lgan qabila nomiga nisbat berilib u Muhammad ibn al-Hanafiya deb ataladi. Uning tarafdori bo‘lgan shialar yaqin safdoshi Muxtor ibn Abu Ubayd rahbarligida 685 y.da Kufada qo‘zgolon ko‘tarib, umaviylarga zarba bergan, Husaynni o‘ldirganlarning ko‘pini jazolagan. Qo‘lga tushirilgan Kufa xazinasidagi pullarni isyonchilarga taqsimlab bergan. Bu isyonda Abu Amr Kayson faol ishtirok etgan (firqaning nomi shundan). Keyinchalik ichki ixtiloflar natijasida isyonchilar yengilib, Muxtor halok bo‘lgan (687). Muhammad ibn al-Hanafiya bevosita qo‘zg‘olonda ishtirok etmagan. K. Alini payg‘ambar qizi Fotimaga uylangani uchun emas, o‘ziga xos imomlik xislati uchun imom deb taniydi, shu sababli imomlik payg‘ambar avlodiga o‘tishi shart emas deb hisoblab, Alining ikki o‘g‘li (Hasan va Husayn)dan keyin imomlik 3-o‘g‘liga o‘tishi kerak, degan g‘oyaga asoslangan edi. K. firqasi kamayib, keyinchalik (9-a. o‘rtalarida) tamoman yo‘qolib ketgan, shialarning ko‘pchiligi tomonidan Ali Asqar 4-imom sifatida tanilgan.

KALIMAI SHAHODAT (arab. - guvohlik kalimasi) - islom dinidagi 5 asosiy arkonning birinchisi. Unga ko‘ra "Alloxdan o‘zga iloh yo‘q. Muhammad Uning rasulidir" -degan kalimani til b-n aytib, dil b-n tasdiq etish shart qilingan. Bu kalimani inson til b-n aytsa-yu, dili b-n tasdikdamasa, ya’ni o‘zi ishonmasa, unday kishi islomda munofik, hisoblanadi. Lekin, dilida ishonsa-yu, tili b-n aytishdan bosh tortsa, u ham shar’an musulmon hisoblanmaydi. Demak, mo‘minlikning 2 sharti bo‘lib, ularning birinchisi - Muhammad (sav)ning Alloh tomonidan keltirgan barcha xabarlarga til b-n iqror etish, ikkinchisi - shu xabarlarni dil b-n tasdiq etishdir. Sunniy-hanafiy ta’limoti shundan iborat. Lekin ba’zi islomiy aqida va oqimlar bunga xilof ravishda imonning sharti 2 ta emas, 3 ta deb, ibodat va amallarni to‘la bajarishni -imonning uchinchi sharti sanashadi. Bu b-n ular ko‘pchilik musulmonlarni kofirlar safiga qo‘shib qo‘yishadi. Vaholanki, imon b-n kufr e’tiqodiy masalalar turiga, amaliy ibodatlar yoki gunoh va jinoyatlar alohida boshqa masalalar turiga oiddir. Imon b-n birga amal ham bo‘lsa, nur ustiga nur. Amal qilmasa yoki gunoh ishlarni qilsa, (moturidiylik aqidasiga ko‘ra) kofir bo‘lmaydi, balki gunoxdor bo‘ladi.

KALOBODIY (yoxud al-Kaloboziy), Abu Bakr Muhammad ibn Ishoq al-Buxoriy (? - 990/ 995 y.) - hanafiy mazhabining mashhur faqihi, tasavvufga doir arab tilida yozilgan eng dastlabki tartibli asarlardan birining muallifi. Buxorodaga Kalobod mahallasida tug‘ilib, shu yerda yashagan va vafot etgan. Muhammad ibn Fadldan hukuqdan ta’lim olgan va sufiy shayx Qosim Forisning shogirdi bo‘lgan. K. yozgan besh yoki olti asardan bizgacha ikkitasi yetib kelgan: Payg‘ambar (as)ning axloqqa doir ba’zi hadislariga yozilgan qisqacha sharh - "Ma’oniy al-axbor" va "at-Ta’arruf li-mazhab ahl at-tasavvuf" -islomning dastlabki uch asri davrida islom tasavvufini o‘rganishda asosiy hisoblangan asarlardan biri. Kitob keyingi davr sufiylari tomonidan yuqori baholangan, xususan, shayx Yahyo as-Suxravardiy al-Maqtul (1191 y. v.e.) bu hakda "Agar at-Ta’arruf bo‘lmaganda edi, biz sufiylikni (tasavvufni) bilmagan bo‘lardik", degan. Bu bizgacha yetib kelgan sufiylar qarashlari tizimi va tajribasi bayon etilgan birinchi asar bo‘lib, unda tasavvufdagi g‘oyalarni islomdaga u b-n tutashmagan qoidalar b-n kelishtirishga harakat qilinmagan, sufizm to‘lig‘icha musulmonchilik doirasidaligi va tizim sifatida u o‘zining dindorligi b-n shubha tug‘dirmasligini tushuntirishga harakat qilingan.
Asar 75 bobdan iborat bo‘lib, ularni uch qismga ajratish mumkin: 1-(1-4, 64-75-boblar) tarixiy: sufiy va tasavvuf tushunchalarini belgilash, eng muhim shaxslar, ularning sufiylikdagi jasoratlari haqidagi hikoyalar va afsonalar; 2-(5-30-boblar) apologetik (madh etuvchi): sufizm qarashlari tizimi, uning "chinislomiy"ligini isbotlash; 3-(31-63-boblar): sufizm amaliyoti, zohidlik yo‘lining asosiy bosqichlari, darvishlar orasida qabul qilingan texnik atamalar. K. asariga ko‘plab sharxdar yozilgan. Ayniqsa, uning zamondoshi va ehtimol shogirdi Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad al-Mustammiy (1042 y. v.e.) tomonidan fors tilida yozilgan "Nur al-muridin" kitobi mashhur bo‘lgan. Bu sharh sufizm tarixi bo‘yicha manba sifatida original asardan deyarli qolishmaydi. Uning nusxalaridan biri 1081 y. ko‘chirilgan bo‘lib, u bizgacha yetib kelgan fors qo‘lyozmalari ichida ikkinchi eng qad. qo‘lyozma hisoblanadi.

KALOM (arab. - ravon nutq, jumla, gap, so‘z) - islom ilohiyot ilmi. 8-a.da arab xalifaligida paydo bo‘lgan. K. islom diniy ta’limotini asoslashga harakat qiladi. K. tarafdorlari mutakallimlar deyiladi. K. turli diniy-siyosiy guruhlar (xorijiylar, qadariylar, jabariylar, murji’iylar va h.k.) paydo bo‘lishi b-n bog‘liq bahslar jarayonida vujudga keldi va taraqqiy qildi. Ulamolar ilmi K.ning ta’rifida ham bir necha xil fikrlar aytganlar. Eng qad. ta’rif Abu Nasr Forobiyga tegashli bo‘lib, u, "Kalom sinoati ila millatning asoschisi aytgan chegaralangan gap va ishlarga nusrat berilur va unga xilof qilgan barcha so‘zlarni behudaga chiqarilur", degan. Ilmi K. haqida Razoliy quyidagilarni aytadi; "U bir ilm bo‘lib uning maqsadi ahli sunnaning aqidasini ahli bid’atning tashvishidan muhofaza qilish va qo‘rikdashdir. Alloh taolo O’z bandalariga O’z payg‘ambari tilida haq aqidani ilqo qildi. Unda ularning dini va dunyosining salohi bordir. Shuningdek, uning haqida Qur’on va xabarlar nutq qildi. So‘ngra shaytonlar o‘z vasvasasi ila bid’atchilarga sunnatga xilof ishlarni ilqo qildi. Ular o‘sha ishlarni gapirdilar va axdi haqning aqidasini buzmoqchi bo‘ldilar. Bas, Alloh bir toifa mutakallimlarni paydo qildi va ularning himmatini tartibga solingan kalom ila sunnatning nusrati yo‘lida harakatga soldi. Shu orqali axli bid’atning sunnatga xilof ravishda chiqargan aldamchiliklari fosh qilinadi. Ana shunday ilmi kalom paydo bo‘ldi". Ilmi K. paydo bo‘lgan vaqtga kelib aqidaga oid masalalarga avvalgi vaqtlarga o‘xshab faqat Qur’on va sunnatdan dalil keltirish b-n kifoyalanib bo‘lmay qolgan edi. Qarshi taraf akliy dalil ham keltirishni talab qilar edi. K.ga xos uslub va mavzular majmui birinchi bor al-Ja’d ibn Dirham (742 y. qatl etilgan) ijodida uchraydi. U doimo akl-idrokka tayanish talabini ilgari surdi va faqat inson salohiyati ojizlik qilgan hollardagina Qur’on oyatlarini ramziy-majoziy ma’noda talqin qilish mumkin, deb hisobladi. Uning shogirdi Jahm ibn Safvon (745 y. qatl etilgan) ustozining g‘oyasini davom ettirdi. Jahmning qarashlari mu’taziliylarga yaqin bo‘lgani bois odatda bu ikki ta’limotni bir-biridan farklamaydilar. Mu’taziliylarning K.i 9-a.ning 1-yarmida ravnaq topdi. Ammo, xalifa al-Mutavakkil (847-861) davrida quvgan ostiga olindi.
Ma’lum   vaqtgacha   sunniylikda
mu’taziliylarning falsafiy dalillariga qarshi kurashda g‘oyaviy kurol rolini o‘ynashi mumkin bo‘lgan aqoidlar tizimi mavjud emas edi va faqat Qur’on hamda hadislarga havola kilish b-n cheklanilardi. Aynan mu’taziliylar o‘zlarining mantiqiy-falsafiy isbotlash uslublari b-n haqiqiy islom yo‘li shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Bunday tizim 10 a.ga kelib ishlab chiqildi va uni K.ni aqidaparastlar b-n murosaga keltirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan al-Ash’ariy (873-935) va al-Moturidiy (870-944) amalga oshirdilar. Natijada K.ning ash’ariy va moturidiylik maktabi vujudga keddi.
Mashhur musulmon ulamolari ilmi K. hakdtsa o‘z zamonlari va bilimlariga qarab turlicha fikr biddirganlar. Imom Abu Hanifa ilmi K.da "al-Fiqhul Akbar" nomli kitob yozgan va "dindaga fiqh ilmdagi fiqxdan afzaldir. Chunki, dindagi fiqh asldir. Ilmdagi fiqh far’dir. Asl far’dan afzalligi ma’lumdir" degan. Imom Molik, Ahmad ibn Hanbal, Jaloliddin Suyutiy va Ibn Abdul Barrlar ham bu ilm haqida salbiy fikrda bo‘lganlar. Imom Abul Hasan al-Ash’ariy ilmi K.ni madh etib kitob yozgan. Imom G’azoliy o‘rtacha yo‘l tutgan va ilmi K.da yaxshi taraf ham salbiy taraf ham borligani ta’kidlab, u b-n faqat mutaxassis olimlar mashg‘ul bo‘lishi kerakligani uqtirgan. Bu fikrlarni tadqiq qilib o‘rgangan olimlar, ilmi K.ni, xususan, undagi adashuvlarni tanqid qilganlar. Uni madh qilganlar esa, foydali taraflarini e’tiborga olganlar. Shuning uchun uning ijobiy taraflaridan ko‘p narsani o‘rgansa bo‘ladi, deydilar.
Boqilloniy (1013 y. v.e.), al-Juvayniy (1085 y. v.e.), ash-Shahristoniy (1153 y. v.e.) va ar-Roziy (1209 y. v.e.)lar ash’ariylik maktabining yirik namoyandalaridir. Ash’ariylar zohiran o‘zlarini mu’taziliylarga qarshi qo‘yib, hanbaliylar b-n murosa qilishga intilgan bo‘lsalar-da, dunyoqarashi bo‘yicha mutaziliylarning akl-idrokka asoslangan yo‘lini davom ettirdi. K.ning ikkinchi yirik maktabi -moturidiylik ham mustaqil tarzda taraqqiy etdi. Ash’ariylar maktabi asosan shofi’iylar orasida tarqalgan bo‘lsa, moturidiylik hanafiylik doiralarida ko‘plab tarafdorlarga ega bo‘ldi va xususan, Movarounnahr musulmonlarining asosiy aqidasiga aylandi.
13-a.dan K. Ibn Sino asos solgan sharq falsafasi b-n yaqinlasha boshladi. Natijada, Ibn Xaldun ta’biri b-n aytganda, K. va falsafani bir biridan ajratish mushkul bo‘lib qoldi. Bu hol Baydoviy (1286 y. v.e.), Isfahoniy (1349 y. v.e.), Ijiy (1355 y. v.e.), Taftazoniy (1390 y. v.e.), Jurjoniy (1413 y. v.e.)lar ijodida o‘z ifodasini topdi. Yangi va eng yangi davrlarda Jamoliddin Afg‘oniy, Muhammad Abdu, Ahmad Amin, Hasan Hanafiy kabi musulmon islohotchilarining asarlarida K. va ayniqsa, mu’taziliylar g‘oyalari mafkuraviy asos vazifasini bajarib keldi. Vaqt o‘tishi b-n islom olamida faqat axli sunna va jamoaning ilmi K. bo‘yicha ta’limotlari hukm suradigan bo‘ldi. Falsafa va b. fikriy mazhablar chiqqanidan keyin ilmi K. istilohining o‘zi ham iste’moldan chiqib ketdi.