MUHAMMAD SHAYBONIY, to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn al-Hasan (749-805) -faqih, musulmon huquqshunosligini bir tizimga solib, tartib beruvchilardan biri. Vosit sh.(Iroq)da mavlo oilasida tug‘ilgan. 14 yoshidan 18 yoshigacha Abu Hanifa mashg‘ulotlariga qatnagan, so‘ngra bir muncha payt Abu Yusufdan saboq olgan. 20 yoshida Kufaning jome masjidida va’z aytgan. Sufyon as-Savriy (777-78 y.v.e.) va Abdurahmon al-Avzo’iy (774 y.v.e.) ma’lumotlaridan foydalanib hadislarni o‘rgangan. 3 yil mobaynvda Madinada Molik ibn Anas ma’ruzalarini tinglagan. Iroqqa qaytib kelgach, M.Sh. Bag‘dodning eng e’tiborli faqixlaridan biriga aylangan. 792-93y.larda zaydiylar imomi Yah’yo ibn Abdullohni qo‘llab-kuvvatlagani uchun xalifa Horun ar-Rashidning qahriga uchragan. Biroq, keyinchalik xalifa o‘z qarorgohini Furotga ko‘chirishga jazm qilganida xalifa M.Sh.ni xalifaljning yangi poytaxti - Rakka sh. qozisi etib tayinlaydi. 805 y. Xurosonga yo‘l olgan xalifa Horun ar-Rashid M.Sh.ni o‘zi b-n olib ketgan. Xalifa uni Xuroson qozisi etib tayinlamoqchi edi. Biroq, u yo‘dda, Ray sh. yaqinida vafot etgan. M.Sh. juda katta sa’y-harakat qilib, asarlarida Abu Hanifa ilmiy merosini to‘plagan. Shu b-n birga uning qarashlari ko‘p hollarda Abu Hanifanikidan farq qilgan. M.Sh. fiqhga ovd al-Mabsut (2-nomi - Kitob al-asl fi-l-furu) to‘plamini tuzgan va unga Kitob az-ziyodatni qo‘shimcha qilgan; fiqhga doir katta ma’lumotnoma - Kitob al-jome al-kabir va kichik ma’lumotnoma - Kitob al jome as-sag‘irni, shuningdek, harbiy hukuqqa oid asar va b.ni yozgan. M.Sh. imom Molik ibn Anasning al-Muvatta asarini tuzuvchi va sharxlovchisidir. M.Sh. shogirdlari orasida eng mashhuri shofi’iy mazhabi asoschisi Muhammad ash-Shofi’iy hisoblanadi.

MUHARRAM (arab. - taqiklangan, muqaddas) - qad. arablarning Oy taqvimvda, shushshgdek, musulmonlarning hijriy yil hisobida birinchi oy. M. islomdan ilgari ham arablarda muqaddas oy hisoblangan, bu oyda qabilalar o‘rtasidaga urush-janjallar va qon to‘kishlar taqiqlangan. Bu M. oyining nomidan ham ko‘rinib turadi. M. oyining birinchi o‘n kunida shialar imom Husaynni yodlab motam tutadi, turli diniy marosimlar o‘tkazadi (q. Ashuro). Islomda M. urush man qilingan to‘rt oyning biridir.

MUHOJIR ("hijrat qilgan") - Makka fathiga qadar Muhammad (sav)ga ergashib Madinaga ko‘chib borgan musulmon. Dastlabki yillarda M.lar soni yuzga yaqin erkak bo‘lgan. Badr jangida 70 ga yaqin kishi qatnashgan. Ular musulmon jamoasining eng sara qismini tashkil qilgan. Ular imon, e’tiqod yo‘lida qarindoshlik rishtalarini uzib, uy-joy, mulklarini tashlab Rasululloh (sav)ga ergashganlar.
Dastlabki davrda M.larning ko‘pchiligi badavlat dindoshlari xayriyalari hisobiga qashshoq yashaganlar (Qur’onda saxiylikka qilingan ko‘plab da’vatlar shu b-n bog‘liq), lekin, yahudiylarning Banu Nadir qabilasi ko‘chirib yuborilgach, ular uy va yerlarga ega bo‘lishgan, o‘lja hisobiga boyiy boshlashgan. Umar I ularga boshqa musulmonlarga qaraganda kattaroq maosh belgilagan (qancha ilgari hijrat qilgan bo‘lsa shuncha ko‘p); o‘lja taqsimotida ularga ko‘proq ulush ajratilgan. Hatto 8-a. boshidagi Misr hujjatlarida Mlarga atalgan ta’minotlar alohida qayd etib o‘tilgan. Xalifalik taxtiga da’vogarlarning barchasi M.lar ichidan chikqan. Muhammad (sav) M.lar qatoriga Makkadan Habashistonga ko‘chgan va 629 y. Madinaga qaytib kelgan musulmonlarni ham kiritganlar, lekin Umar I maosh belgilash chog‘ida ularni oliy darajaga kiritmagan, zero, ular dastlabki janglarda qatnashmaganlar. Keyinchalik ularni M. deb atashmagan.

MUHOKAMA - sud jarayoni. Sud yuritish tartibi islomda, asosan, 8-a. o‘rtasiga kelib shakllangan. U uchta tamoyilga asoslangan: jarayonda tomonlarning shaxsan ishtirok etishi, jarayonning oshkoraligi, jarayonning uzluksizligi. Jarayon og‘zaki olib borilmog‘i lozim, yozma guvohliklar va dalillar esa, xotira uchun yozuv sifatida qaralgan, ularning haqqoniy ekani guvohlar (shohidlar) tomonidan tasdiqlanishi kerak bo‘lgan. Tomonlarning o‘zlari ayblov yoki da’vo qo‘zg‘atganlar va o‘zlari himoya qilganlar. Agarda tekshiruv lozim bo‘lsa, uni qozi yoki uning vakshsh olib borgan. Agar tomonlardan biri jarayonda ishtirok qila olmasa, uning nomidan vakil qatnashgan, lekin unga albatta qozining ruxsati lozim bo‘lgan. Tomonlar tashqaridan taklif etilgan huquqshunoslar ko‘magidan foydalanishlari mumkin bo‘lgan, ular jarayonda advokatlik vazifasini bajarishgan, lekin, sud uchun ular faqat guvoh hisoblanishgan. Keng oshkoralikni ta’minlash uchun jarayon shunday joyda o‘tishi kerakki, u yerda xalq to‘plana olsin: maydonda, hokim yoki qozining uyi oldida, maxsus xona (mahkama)da va b. Sud shtati doimiy bo‘lmagan: qozi o‘z xohishiga ko‘ra unga kotib, tarjimonlar, xabarchilar va b.ni kiritgan, ularga sudning umumiy xarajatlaridan pul to‘lagan. Sud jarayoni vaqtida haqiqat, yoki tomonlarning biri boshqasini haq ekanini e’tirof etishi, yoki guvohlarning ko‘rsatmalari, yoxud tomonlarning biri qasam ichib o‘z hakdigiga ishontirishi yo‘li b-n aniqlangan. Jarayon quyidagi tartibda o‘tkazilgan: ayblov yoki da’vo qo‘zg‘atilgach, qozi tomonlarning kelish imkoniyatlarini hisobga olib ishning ko‘rilish joyi va vaqtini tayinlaydi. Jarayon boshlanishida ayblovchi tomon o‘z ayblovi yoki da’vosini izhor etib, imkoni boricha dalillar va guvohlarning ko‘rsatmalarini keltiradi, ayblanuvchi tomon o‘zini himoya etuvchi dalil, asoslarni keltiradi. Bordi-yu, tomonlardan biriga qo‘shimcha dalillar to‘plash uchun vaqt zarur bo‘lsa, jarayon shu davrga kechiktirilishi mumkin. Agarda na dalillar, na guvoxlarning ko‘rsatmalari tomonlardan birining haq ekanini isbotlay olmasa, tomonlar qasam ichiriladi, bunda ayblovchi tomon birinchi bo‘lib qasamyod qildiriladi. Bordi-yu, mana shu barcha imkoniyatlar ham samara bermasa, tsa’volar isbotlanmasa, jarayon to‘xtatiladi. Agarda ayblovchi tomon jarayondan so‘ng qo‘shimcha dalillar topgudek bo‘lsa, u yangi jarayonni boshlashi mumkin bo‘lgan. Hozirgi davrda bunday sud jarayonlari, asosan, urf-odatni buzish b-n bog‘liq, oilaviy va ba’zi mulkiy munosabatlar (merosxo‘rlik va mulk gaqsimoti, vasiylik, topshiriq, mahr to‘lash ustidan nazorat va b.)ni ko‘ruvchi diniy sudlardagina olib boriladi. Murakkab zamonaviy usullarni qo‘llash b-n bog‘liq tekshiruvni talab qiluvchi barcha ishlar diniy sudlar tomonidan ko‘rilmaydi.

MUHOSIBIY, Abu Ali al-Horis ibn Asad al-Anaziy (taxm. 781-857) - bag‘dodlik ilohiyotchi, sufiylikning birinchi nazariyotchilaridan biri. Basrada tug‘ilgan. Hadislar va fikxni mashhur alloma Yazid ibn Horun (821 y. v.e.)dan va Abu Ishoq al-Kurashiy degan shaxsdan o‘rgangan. Yoshligida Bag‘dodga ko‘chib o‘tib, o‘qishni mustaqil davom ettirgan. U zohidona turmush kechirgan, otasi qoldirgan katta merosdan voz kechgan, zero, u mutaziliylarning "inson irodasi erkinligi" haqidagi ta’limoti tarafdori bo‘lgan. M.ning taqvodor va bilimdonligi unga katta shuhrat keltirgan va uning atrofida ko‘plab shogardlar to‘planishiga olib kelgan. Biroq, taxm. 846 y. Ibn Hanbalning o‘zi boshchiligida hanbaliylarning unga qilgan quvginlari oqibatvda u o‘z va’zlari va darsini to‘xtatishga majbur bo‘lgan.
Uni bid’atda ayblashgan va Bag‘dodni tark etishga majbur qilishgan. U qolgan umrini butunlay darveshona hayot kechirib, har qanday ijtimoiy faoliyatni to‘xtatgan, qashshoqlikda vafot etgan.
M. ("Qalblar va xotiralar") asarida sufiylik "psixologiyasi"ning asosiy qoidalarini ta’riflab bergan. Shaxs o‘z-o‘zini kamolotga yetkazishining asosiy vositasi o‘z-o‘zini kuzatuv va o‘zini nazorat qilishi (muroqaba va muhosaba) deb bilgan. Laqabi Muhosibiy shundan olingan, ya’ni "o‘zini-o‘zi nazorat qiluvchi, o‘ziga-o‘zi hisob beruvchi". M. 30 dan ziyod asar yozgan, ulardan mashhurlari "Kitob ar-ri’aya li-huquq Alloh" ("Allohning haklariga rioya qilish"), "Kitob at-tavahhum" va "Kitob al-ba’s va-n-nushur" ("Qayta tirilish va yig‘ilish kitobi"), sufiylikka qadam qo‘yganlar uchun o‘gitlar sifatida "Kitob al-vasaya" ("Tavsiyalar kitobi") va b.
M. Bag‘dodning mashhur sufiylari an-Nuriy (907 y. v.e.) va al-Junayd (910 y. v.e.) va b.ning ustozi bo‘lgan. Uning qarashlarini al-G’azoliy qabul qilib, ularni yuqori baholagan. "Kitob ar-ri’aya" butun musulmon olamida keng mashxur bo‘lib, uni muridlar uchun "shart bo‘lgan adabiyotlar" sifatida tavsiya etishgan.

MUHTASIB (arab. - nazorat qiluvchi) - o‘rta asr musulmon davlatlarida islom marosimlari, urf-odatlari va shariat qonunlarining bajarilishi, odamlarning jamoat joylarida yurish-turishi ustidan nazorat qiluvchi amaldor. Shariat tizimiga xos mansabdor shaxslar toifasiga kirgan. O’rta Osiyoda bunday amaldorlar rais deb atalgan. M.lar bozorlardagi narx-navo va o‘lchov asboblarining to‘g‘riligi ustidan nazorat qilish, urf-odatlarning bajarilishini kuzatish, diniy vazifalarini bajarmagan kishilar (mas., ramazon oyida ro‘za tutmaganlar)ni jazolashga hukm chiqarish va o‘sha yerning o‘zvda hukmni ijro ettirish kabilar b-n shug‘ullangan. M.ni odatda davlat boshlig‘i tayinlagan va u qozi b-n barobar ish ko‘rgan. Ammo, M. ma’muriy jihatdan qozidan pastroq lavozim hisoblangan va undan ancha kam maosh olgan. M. shaharni non b-n ta’minlash, taqchil paytlarda uning bahosini ma’lum chegaradan oshirmaslik, shuningdek, kemalar va hatto hammol, yuk tashuvchi hayvonlarga qancha yuk ortilganini ham tekshirib turish va h.k. b-n shug‘ullangan. M. lavozimi ayrim xristian davlatlari (Quddus qirolliga, Armaniston)da ham bo‘lgan. Yaqin-yaqin vaqtlargacha (1920 y.ga qadar) Buxoroda M. turli vazifalarni bajarib kelardi. O’zbekiston musulmonlari idorasvda masjidlarning moddiy va ma’naviy faoliyatini nazorat qilib turuvchi muhtasiblik bo‘limi mavjud.

MO’MIN (arab. - e’tiqod qiluvchi, dinga ishonuvchi) - ilk islom davrida Madina jamoasi (q. Umma) a’zosi. Shar’iy amallarni to‘kis bajaruvchi shaxs esa, muslim deb atalgan. M. va muslim lug‘aviy jihatdan bir-biridan tafovut qilngan. Keyinchalik ular bir mazmunda tushuniladigan bo‘lgan. Qur’onda M. so‘zi Allohning sifati va dindor e’tiqodining ichki, axloqiy tomonini aks ettiruvchi alohida tushuncha sifatida besh joyda qo‘llanilgan. Ulamolar kimni M. qatoriga kiritish haqida turli fikrlarni bildirganlar. Chunonchi, axli sunna va jamoa "qalban ishongan" (akd bi-l-qalb), o‘z imonini ochiq, barchaga e’lon qilib (iqror), chin niyat b-n yaxshi, solih amallarni qiluvchini M. deb hisoblaydi. Murji’iylar bo‘lsa, qalban ishongan va o‘z imonini ochiq, barchaga e’lon qilgan kishi (solih amal qilmasa ham) M.dir, deydilar. M.ning mana shu ikki asosiy mohiyati haqidagi fikr boshqa tariqat va oqimlar tomonidan e’tirof qilingan. M. -oddiy xalq tilida yuvosh, muloyim odam degan ma’noni ham bildiradi.

MO’JIZA (arab. - aqlni ojiz qoldiruvchi hodisa) - payg‘ambarlarning haqiqatan ham Alloh tomonidan bandalarga yuborilgan elchilar ekaniga dalil-hujjat sifatida yuz beradigan g‘ayri tabiiy hodisa. Mas., Muso (as)ning hissasi tayoq sifatida qo‘y haydashdan tashqari, kerak paytda boshqa shaklga kirib, daryoga ko‘prik bo‘lar, yoki ajdarga aylanib payg‘ambar foydasiga xizmat qilar edi. Qo‘llari qo‘yniga suqib olingach, tunda yo‘lni yoritishdek yog‘du sochar edi. Iso (as)ga og‘ir, bedavo kasalliklarni ham bir nafas b-n tuzatish, murdalarni tiriltira olish kabi mo‘‘jizalar ato etilgan. Muhammad (sav) esa, bir necha o‘nlab mo‘‘jizalarga ega bo‘lganlar. Ularning ichida eng ulug‘i - o‘qish, yozishdan mutlaqo xabari yo‘q savodsiz (ummiy) shaxsning Qur’oni karim oyatlarini yoddan tilovat etishi va ularning nazm va mazmun jihatidan bashariyat imkonida yo‘q oliy darajada aytilgan ilohiy vahiy ekanidir. G’ayritabiiy hodisalar deganda havoda bevosita uchish, suv betida yurish, uzoq masofani bir lahzada bosib o‘tish, jonsiz narsalarni gapirtirish, zarur hojatlarning ravo bo‘lishi, duosining ijobat etilishi kabi ishlar nazarda tutiladi. Bu xildagi hodisalar aziz-avliyolardan sodir bo‘lsa u karomat deyiladi.

MO’TABAR JOYLAR, qadamjolar-dindorlar muqaddas deb hisoblagan va ziyorat qiladigan joylar. Bular - payg‘ambar, shayx, eshon, avliyolar nomlari b-n bog‘liq deb hisoblangan va ziyoratgohga aylanib ketgan maqbara, buloq, daraxt yoki tepaliklar, g‘or va b.dir.

NABIY (arab. - ko‘pligi anbiyo, ilohiy xabar keltiruvchi) - payg‘ambar, Allohning farmoyishini insonlarga yetkazib beruvchi vositachi shaxs. N.larga ishonish islom dini aqidalaridan biri hisoblanadi. O’zlariga maxsus kitob va shariat berilmay, bir rasulga (ya’ni Alloh elchisiga) ato etilgan kitob va shariatga amal qilmoqqa buyurilgan payg‘ambarlar N.lar deyiladi. Nlarning hech biri rasul bo‘la olmaydi, ammo rasullarning har biri N. nomi b-n ham ataladi. Alloxdan vahiy olib turuvchi shaxs Kur’onda Muhammad (sav)ning rasul (elchi) degan ismi b-n bir qatorda eng asosiy sifatlaridan (nomlanishlaridan) biri. Kur’onda, shuningdek, undan avval o‘tgan qad. payg‘ambarlar, jumladan, birinchi payg‘ambar Odamato haqida ko‘p zikr qilingan. Muhammad (sav) esa, eng oxirgisi bo‘lib, "hotam an-nabiyin" - "payg‘ambarlar muhri" deb ataladilar.
Qad. payg‘ambarlar Allohga imon keltirishga chaqirganlar hamda Muhammad (sav)ning dunyoga kelishlarini bashorat qilganlar. Rivoyatlarga ko‘ra, ularning soni 124 ming. Biroq, Qur’onda 25 tasining nomi zikr qilingan. Ulardan ko‘pining qo‘shimcha nisbalari bor. Mas., Ibrohim (as) Xalilulloh (Allohning do‘sti), Iso Ruhulloh (Allohning ruhi), Muhammad Rasululloh va h.k. To‘qqizta payg‘ambar alohida ajratib ko‘rsatiladi. Ular Nuh, Ibrohim, Dovud, Yaqub, Yusuf, Ayyub, Muso, Iso, Muhammad. Ulardan bir nechasiga muqaddas kitoblar: Musoga Tavrot, Dovudga Zabur, Isoga Injil, Muhammad (sav)ga Qur’on nozil qilingan.