Iso (a.s.) aytgan ekanlar: «Yo‘li oxiratga yo‘nalgani holda, o‘zi dunyoga yuzlangan odam qanday qilib ilm ahlidan bo‘ladi?! Kalomni unga amal qilish uchun emas, balki faqat bilish uchungina o‘rgangan kishi qanday qilib ilm ahlidan bo‘ladi?!»

Solih ibn Kayson Basriy (r.a.) aytadilar: «Men ko‘p olimlarni ko‘rdim.  Ular hadislarni biluvchi fojir olimlardan Allohdan panoh tilar edilar».

Abu Hurayra (r.a.) rivoyat qiladilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Kim Allohning rizosini topishga vasila bo‘ladigan ilmni dunyo maqomlaridan biriga erishish uchun talab qiladigan bo‘lsa, qiyomat kunida jannatning hidini ham hidlamaydi»,¹⁴⁴ dedilar».

Alloh taolo yomonlik olimlarini «ilm bilan dunyoni yeyish» sifati bilan, oxirat olimlarini esa, «xushu’ va zohidlik» sifati bilan sifatlagan. Alloh taolo dunyo olimlari haqida shunday deydi:

«Eslang (Ey Muhammad), Alloh Kitob berilgan kimsalardan «Albatta, u Kitobni odamlarga ochiq bayon qilursizlar va yashirmagaysizlar!» deb ahd-paymon olgan edi. So‘ng ular bu ahd-paymonni ortlariga tashladilar va uni ozgina qiymatga sotdilar» (Oli Imron surasi, 187-oyat).

---

144. Abu Dovud va Ibn Mojalar yaxshi isnod ila rivoyat qilishgan.

Oxirat olimlari haqida esa, bunday marhamat qiladi:

«Albatta, ahli Kitob ichida Allohga hamda sizlarga nozil qilingan va o‘zlariga nozil qilingan narsalarga iymon keltiruvchi, Allohga itoat qilib bosh eguvchi, Allohning oyatlarini ozgina qiymatga sotib yubormaydigan zotlar ham borligi aniq-ravshandir. Ana o‘shalar uchun Parvardigorlari huzurida ajru-savob bordir» (Oli Imron surasi, 199-oyat).

Salaflardan biri aytadi: «Olimlar payg‘ambarlar bilan, qozilar podsholar bilan hashr qilinadi. Ilmi bilan dunyoni talab qilgan har bir faqih ham qozilar hukmida bo‘ladi».

Abu Dardo (r.a.) rivoyat qiladilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Alloh taolo biz payg‘ambarlarga: «Dindan boshqa narsa uchun fiqh o‘rganadigan, amal qilishdan boshqa maqsad uchun ilm oladigan, oxirat amali bilan dunyo talab qiladigan, odamlar nazarida (g‘arib ko‘rinish uchun) qo‘y po‘stinini kiyadigan, ammo qalblari bo‘ri qalbi kabi bo‘lgan, tillari asaldan shirin, qalblari sabirdan (aloe) ham achchiq odamlarga aytingki, ular Meni aldamoqchi bo‘lyaptilarmi?! Meni masxara qilyaptilarmi?! Albatta, ularga shunday fitna (eshiklarini) ochamanki, eng halim kishilar ham hayratda qoladilar», deb vahiy qilgan»,¹⁴⁵ dedilar».

---

145. Ibn Abdulbar zaif isnod bilan rivoyat qilgan.

Zahhok (r.a.) Ibn Abbosdan (r.a.) rivoyat qilgan hadisda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) shunday deganlar: «Bu ummatning olimlari ikki toifa. Bir toifasi Alloh unga ilm bergan, u esa, ilmini odamlarga sarflagan (o‘rgatgan), evaziga hech narsa olmagan va uni biror qiymatga sotmagan kishidir. Uning haqqiga osmondagi qushlar, suvdagi baliqlar, yerdagi hayvonlar va kiroman kotibin (amallarni yozuvchi farishtalar) salovot aytib turadi. U qiyomat kuni sharafli, ulug‘ inson sifatida  payg‘ambarlar hamrohligida Allohning huzuriga keltiriladi. Ikkinchi toifa esa, Alloh unga dunyoda ilm bergan, u esa, ilmni Allohning bandalaridan qizg‘angan, (o‘rgatsa ham) evaziga biror narsa olgan va ilmni (arzon qiymatga) sotib yuborgan kishidir. U qiyomat kuni olovli yugan bilan yuganlangan holda keltiriladi. Odamlar boshida turib, bir nido qiluvchi: «Bu falonchi o‘g‘li falonchidir. Dunyoda Alloh unga ilm bergan edi. U esa, Allohning bandalaridan qizg‘andi. (O‘rgatsa ham) evaziga bir narsa olgan va uni arzon qiymatga sotib yuborgan edi», deb nido qiladi. Odamlar hisob-kitobi tugagunga qadar shunday holda azoblanib turadi».¹⁴⁶

Quyidagi rivoyat bundan qattiqroqdir: «Bir kishi Muso alayhissalomga xizmat qilib yurar edi. Qachon gapirsa: «Muso safiyulloh (Allohning pokiza bandasi) menga unday degan», «Muso najiyulloh (Allohning sirdosh bandasi) bunday degan», «Muso kalimulloh ana shunday degan», deb gapirib yurardi. U boy bo‘lib, moli ko‘payib ketgach, Muso (a.s.) uni yo‘qotib qo‘ydilar (ya’ni, u Musoning oldilariga kelmay qo‘ydi). Muso (a.s.) uni ko‘p surishtirdilar. Lekin biror xabar topmadilar. Oxiri bir kuni Muso (a.s.) huzurlariga bo‘yniga arqon bog‘langan to‘ng‘izni yetaklab bir odam keldi. Undan Muso (a.s.): «Falonchini taniysanmi?» deb so‘radilar. U odam: «Ha, taniyman. U mana shu to‘ng‘izdir», deb javob berdi. Shunda Muso (a.s.): «Ey Rabbim! Sendan uni o‘z holiga qaytarishingni iltijo etaman, toki undan bu holga qanday qilib tushib qolganini so‘ray», deb duo qildilar. Alloh taolo unga vahiy qildiki: "Agar Menga Odam (a.s.) va undan keyingi (payg‘ambarlar) duosi bilan duo qilsang ham, bu odam haqidagi     duoyingni qabul etmayman. Lekin uni nega bunday holga solganimni xabar qilaman. Sababi shuki bu odam, din vositasida dunyoni talab qilar edi».

Bundan-da qattiqroq xabarni Muoz ibn Jabal (r.a.) mavquf va marfu’ holda rivoyat qilganlar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Olimning fitnalaridan biri — gapirish eshitishdan ko‘ra yoqimli bo‘lishidir»,¹⁴⁷ dedilar».

---

146. Tabaroniy zaif isnod bilan rivoyat qilgan.
147. Abu Nu’aym va Ibn Javziy «Mavzu’ot»da rivoyat qilishgan.

Gapirishda so‘zni bezash va ziyoda qilish bor. Gapiruvchi kishi xatodan omon qolmaydi. Sukutda esa salomatlik va ilm bordir. Shunday olimlar ham borki, o‘zi ilm to‘playdi, lekin bu ilmning boshqalarda bo‘lishini yoqtirmaydi, ular do‘zaxning birinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, ilmida o‘zini podsholardek tutadi. Uning ilmidan biror narsa e’tiborsiz qolsa, g‘azablanadi, ular do‘zaxning ikkinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, ilmini va g‘aroyib so‘zlarini sharafli va boy kishilarga sarflaydi. Lekin ilmga muhtoj kishilarni o‘ziga loyiq ko‘rmaydi, ular do‘zaxning uchinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, o‘zlarini fatvo beruvchi ko‘rsatib, noto‘g‘ri fatvolar beradi.  Alloh esa takalluf qilguvchilarni yomon ko‘radi. Ular do‘zaxning to‘rtinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, ilmini ko‘p ko‘rsatish uchun yahudiy va nasorolar so‘zini gapiradi. Ular do‘zaxning beshinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan shundaylari borki, ilmini odamlar orasida o‘zini ko‘rsatish, fazilatini bildirish va nomi zikr etilishi uchun vosita qilib oladi. Ular do‘zaxning oltinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, kibr va manmanlik uni egallab olgan. Agar nasihat qilsa, qattiq gapiradi. O‘ziga nasihat qilinsa, e’tibor bermaydi. Ular do‘zaxning yettinchi tabaqasida bo‘ladi. Birodar! Sen sukutni mahkam tutki, u bilan shaytonni mag‘lub qilasan. Bema’ni kulishdan va foydasiz yurishdan saqlan!»

Boshqa bir xabarda shunday deyiladi: «Ba’zan bir kishining dovrug‘i mashriq va mag‘rib orasini to‘ldiradigan darajada tarqaladi. Lekin uning Alloh huzurida pashshaning qanotichalik qadri bo‘lmaydi».¹⁴⁸

Rivoyat qilinishicha, xurosonlik bir kishi Hasan Basriyning majlislarida bo‘lib, so‘ng yurtiga qaytish vaqtida, u zotning huzurlariga besh ming dirham pul va nozik matodan tikilgan o‘nta kiyim solingan xaltani ko‘tarib kirdi. Shunda Hasan Basriy (r.a.) aytdilar: «Alloh taolo senga ofiyat bersin! Nafaqa va kiyimlaringni qaytarib ol, bizning bunga ehtiyojimiz yo‘q. Kimki men kabi        mavqe’da o‘tirsa (mav’iza qilsa) va odamlardan shunga o‘xshash narsani qabul qilsa, qiyomat kuni hech qanday nasibasiz holda Allohga ro‘baro‘ bo‘ladi».

---

148. Bu ko‘rinishda topmadim. Lekin «Sahihayi»da bir oz farqli holatda topdim.

Jobir (r.a.) mavquf va marfu’ holda rivoyat qilgan hadisda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytganlar: «To‘g‘ri kelgan olimning huzurida o‘tiravermanglar. Balki besh narsadan qaytarib, besh narsaga chaqirgan olimning huzuridagina o‘tiringlar: shak-shubhadan qat’iy ishonchga; riyodan ixlosga; dunyoga rag‘bat qilishdan zohidlikka; kibrdan kamtarlikka; adovatdan nasihatga».¹⁴⁹

Alloh taolo shunday marhamat qiladi:

«So‘ng (Qorun) qavmi oldiga yasan-tusan qilib chiqqan edi, dunyo hayotini istaydigan kimsalar: «Eh, qani eni, bizlar uchun ham Qorunga ato etilgan molu davlat bo‘lsa edi. Darhaqiqat, u ulug‘ nasiba egasidir», dedilar. Ilm-ma’rifat ato etilgan kishilar esa: «O‘lim bo‘lsin sizlarga! Iymon keltirgan va yaxshi amal qilgan kishi uchun Alloh beradigan ajr-savob yaxshiroq-ku!, dedilar» (Qasas surasi, 79¬80-oyatlar). Alloh taolo bu oyatda ilm ahllarini «oxiratni dunyodan ustun qo‘yuvchilar» deya ta’rifladi.

(Oxirat olimlarining alomatlaridan) yana biri fe’li so‘ziga zid bo‘lmasligi, balki o‘zi qilmagan ishni boshqalarga buyurmasligidir. Alloh taolo shunday marhamat qiladi:

«Odamlarni yaxshilikka chorlab, o‘zlaringizni unutasizlarmi?» (Baqara surasi, 44-oyat).

---

149. Abu Nu’aym «Al-Huliya»da va Ibn Javziy  «Mavzu’ot»da rivoyat qilishgan.

Boshqa bir oyatda aytadi:
«Sizlarning o‘zlaringiz qilmaydigan ishni (qilamiz deb) aytishlaringiz Alloh nazdida o‘ta manfur (ishdir)» (Saf surasi, 3-oyat).

Alloh taolo Shuayb (a.s.) qissasida shunday deydi:
«Men sizlarga xilof qilib, sizlarni qaytarayotgan narsani o‘zim qilishni istamayman» (Hud surasi, 88-oyat).

Yana bir boshqa oyatda marhamat qiladi:
«Allohdan qo‘rqingiz! Alloh sizlarga (shunday) ta’lim beradi» (Baqara surasi, 282-oyat).

Yana marhamat qiladi:
«Allohdan qo‘rqingiz va bilingizki, siz U bilan muloqot qiluvchidirsiz» (Baqara surasi, 223-oyat).

Yana Alloh taolo aytadi:
«Allohdan qo‘rqingiz va eshitingiz» (Moida surasi, 108-oyat).

Rivoyat qilinishicha, Alloh taolo Iso alayhissalomga shunday degan: «Ey Maryam o‘g‘li! Avvalo nafsingga nasihat qil. Agar nafsing bu nasihatni qabul qilsa, keyin  boshqa odamlarga nasihat qil. Aks holda Mendan uyal».

Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytadilar: «Isro kechasida lablari olovdan bo‘lgan qaychilar bilan kesilayotgan qavmlar oldidan o‘tdim va: «Sizlar kimsizlar?» deb so‘radim. Ular: «Yaxshilikka buyurib, o‘zimiz qilmas edik, yomonlikdan qaytarib, uni o‘zimiz qilaverar edik»,¹⁵⁰ deb javob berishdi.

Yana Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) deydilar: «Ummatimning halokati fojir olimlar va johil obidlar sabablidir. Yomonlarning eng yomoni  — olimlarning yomoni. Yaxshilarning eng yaxshisi — olimlarning yaxshisi».¹⁵¹

Avzoiy aytadilar: «Kofirlar jasadining hididan qabrlar shikoyat qilganida, Alloh ularga: «Yomon olimlarning qorinlari sizlar aytayotganingizdan ko‘ra badbo‘yroqdir», deb vahiy qildi».

Fuzayl ibn Iyoz (r.a.) aytadilar: «Menga shunday so‘z yetdiki, qiyomat kunida butparastlardan oldin olimlar ichidagi fosiqlar hisob-kitob qilinadi».

---

150. Ibn Hibbon «Sahih» kitoblarida, Imom Ahmad «Musnad»larida, Tabriziy «Mishkotul masobih»da rivoyat qilishgan.
151. Doramiy hadisning oxirini mursal holda rivoyat qilgan. Lekin hadisning avvalgi qismini topa olmadim.

Abu Dardo (r.a.) aytadilar: «Bilmaydiganlarning holiga bir bora voy bo‘lsin! Bilib, amal qilmaydiganlarning holiga yetti marta voy bo‘lsin!»

Sha’biy (r.a.) aytadilar: «Qiyomat kuni jannat ahllaridan bir qavm do‘zax ahllaridan bir qavmni ko‘rib qoladi va ulardan: «Sizni nima do‘zaxga kiritib qo‘ydi? Holbuki, sizlar o‘rgatgan odob va ilm fazilati  bilan Alloh bizni jannatga kiritdi-ku!» deb so‘raydi. Ular: «Biz yaxshilikka buyurib, o‘zimiz qilmasdik. Yomonlikdan qaytarib, o‘zimiz qilar edik», deb javob beradi.

Hotamul Asom (r.a.) deydilar: «Qiyomatda odamlarga ilm o‘rgatgan, odamlar o‘sha ilmga amal qilib, najot topgan, lekin o‘zi unga amal qilmasdan, halok bo‘lgan kishidan-da qattiq hasrat qiluvchi kimsa bo‘lmaydi».

Molik ibn Dinor (r.a.) aytadilar: «Olim qachon ilmiga amal qilmasa, yomg‘ir toshga ta’sir qilmagani kabi, uning va’z-nasihati ham qalblarga ta’sir qilmaydi».

Bir shoir deydi:

Ey odamlar voizi, muttaham bo‘lding o‘zing,
Ularning qilmishin ayblab, lek uni qilding o‘zing.
Bor kuching birla yana qilursan va’z-nasihat,
Baski, gunohlarning oqibati qalokat!
Ayblaysanu dunyoni hamda uni sevgan-kim,
Ammo o‘zingning ishqing ustunroq emasmikin?!

Boshqa shoir bunday deydi:

Odamlarni qaytarma uzing qilgan ishingdan,
Bunday qilish sen uchun katta or, agar bilsang.

Ibrohim ibn Adham (r.a.) aytadilar: «Makkai mukarramadagi bir toshning oldidan o‘tdim. Unga: «Meni aylantir, ibrat olasan», deb yozilgan ekan. Toshni aylantirdim va unda: «Bilganingga amal qilmaganing holda, qanday qilib bilmagan narsangning ilmini talab qilasan?» deb yozilganini ko‘rdim».

Ibn Sammok (r.a.) aytadilar: «Allohni eslatuvchi qancha-qancha kishilar bor, lekin o‘zlari Allohni unutgan. Allohdan qo‘rqituvchi qancha-qancha kishilar bor, lekin o‘zlari Allohga nisbatan jur’atli. Allohga yaqinlashtiruvchi qanchadan-qancha kishilar bor, lekin o‘zlari Allohdan uzoq. Alloh yo‘liga chaqiruvchi qancha-qancha kishilar bor, lekin o‘zlari Allohdan qochuvchi. Allohning kitobini o‘qiydigan qancha-qancha kishilar bor, lekin o‘zlari Allohning oyatlaridan tashqaridadir".

Ibrohim ibn Adham (r.a.) deydilar: «Gapirishda e’robga (nahv qoidasi) rioya etib, gaplarimizni chiroyli qildik. Lekin  qoidaga rioya qilma amallarimiz ham chiroyli bo‘lmadi».

Avzoiy (r.a.) aytganlarki: «E’rob kelsa, xushu’ ketadi».

Makhul (r.a.) Abdurrahmon ibn G‘anamdan (r.a.) rivoyat qilishlaricha, u kishi shunday deganlar: «Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam) ashobidan o‘n kishi menga shunday xabar bergan: «Biz Qubo masjidida ilm o‘rganar edik. Bir payt Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) huzurimizga chiqib: «Bilishni xohlaganingizcha ilm o‘rganinglar. Lekin amal qilmaguningizga Alloh sizga savob bermaydi»,¹⁵² dedilar».

Iso (a.s.) aytganlar: «Ilm o‘rganib, unga amal qilmagan kishining misoli yashirin zino qilib, homilador bo‘lgan, keyin homilasi bilinib, sharmanda bo‘lgan ayol kabidir. Chunki ilmiga amal qilmagan kishini Alloh qiyomat kunida guvohlar huzurida sharmanda etadi».

Muoz (r.a.) aytadilar: «Olimlarning adashishidan ehtiyot bo‘linglar. Chunki odamlar nazdida ularning qadri yuqori bo‘lgani uchun xatolariga ergashib ketadi».

Umar (r.a.) aytadilar: «Qachon bir olim toyilsa, uning toyilishi bilan mavjudotdan bir olam toyiladi».

Yana Umar (r.a) aytadilar: «Zamonaning buzilishiga sabab bo‘luvchi uch narsa borki, uning birinchisi olimning toyilishidir».

---

152. Ibn Abdulbar ta’liq qilgan. Doramiy Muozdan (r.a.) mavquf holda sahih sanad ila rivoyat qilgan.