14-bob. Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning: «Qullar o‘z birodarlaringizdur, ularga o‘zlaringiz yeydirgan narsalarni yodiringizlar!» — deb aytganlari xususida

Olloh taoloning qavli: «Va ibodat qilingizlar (yolg‘iz) Olloh taologa va shirk keltirmangizlar unga hech bir narsani va yaxshilik qilingizlar ota-onalaringizga va qarindoshlaringizga va yetimlarga va miskinlarga va yaqin (qarindosh) qo‘shniga va begon» qo‘shniga va hamrohingizga (yoki hamsuhbatingizga) va musofirga va tasarrufingizdagi qullaringizga! Albatta, Olloh yaxshi ko‘rmas takabbur va maqtanguvchi kimsani» («Niso» surasi, 36-oyat).

Ma’rur ibn Suvayd raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Men Abu Zarr al-G’iforiy raziyallohu anhuning ham, g‘ulomlarining ham bir xil hulla kiyib olganlarini ko‘rdim. Shunda biz ul kishidan buning boisini so‘radik. Ul kishi bunday dedilar: «Men bir kishini onasini tilga olib so‘kib erdim, u Janob Rasulullohga ustimdan shikoyat qildi. Shunda ul zot (menga): «Uni onasini tilga olib so‘kdingmi? (Senda hali ham johiliyat illati bor erkan!)» — dedilar. So‘ng: «(Odam alayhissalomning avlodlari bo‘lmish bul) birodarlaringizni Olloh taolo sizlarning qo‘l ostingizga (qul qilib topshirib) qo‘yibdur. Kimning qo‘l ostida birodari (qullikda) bo‘lsa, unga o‘zi yeydirgan narsalardan yodirsin, o‘zi kiyadirgan narsalardan kiydirsin! Ularga kuchlari yetmaydirgan yumushni buyurmangizlar, mabodo buyursangizlar, o‘zlaringiz yordamlashingizlar!» — deb aytdilar».

15-bob. Agar qul parvardigoriga astoydil ibodat qilish birlan birga janobiga ham astoydil xizmat qilsa...

Ibn Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Agar qul janobiga astoydil xizmat qilish birlan birga parvardigoriga ham astoydil ibodat qilsa, ikki marta (ya’ni, ikki) ajr olur», — dedilar».

Abu Muso al-Ashariy raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Qaysi bir kishi bo‘lmasin, joriyasiga yaxshi ta’lim-tarbiya bersa, so‘ng uni ozod qilib, unga uylansa, ikki ajr olur va qaysi bir qul bo‘lmasin, Olloh taoloning haqini hamda janobining haqini (astoydil) ado etsa, ikki ajr olur», — dedilar».

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Solih mamlukka (qulga) ikki ajr ato etilur. Jonim qo‘lida bo‘lmish zot haqi, agar Olloh taolo yo‘lida jihod qilmoqlik va haj bo‘lmaganda erdi, men mamluk holda o‘lmog‘imni xohlagan bo‘lur erdim!» — dedilar».

16-bob. Mamlukka (qulga) nisbatan o‘zni katta tutmoqlikning makruhligi haqida

Janob Rasululloh: «Qulim yoki cho‘rim, deb aytmangizlar!» — deganlar.
Olloh taolo: «...qul va cho‘rilaringizdan solihlarini...» («Nur» surasi, 32-oyat) «...mamluk (oq) qul birlan...» («Nahl» surasi, 75-oyat), «...eshik oldida uning peshvosiga (eriga) duch kelishdi...» («Yusuf» surasi, 25-oyat), «...mo‘mina cho‘rilaringizdan biriga...» («Niso» surasi, 25-oyat) — deydi.

Janob Rasululloh: «Peshvongizning (hurmati) uchun o‘rningizdan turingizlar!», «Meni peshvong qoshida eslagil!» va «Peshvongiz kim?» — deb aytganlar.

Abdulloh (ibn Mas’ud) raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Agar qul janobiga astoydil xizmat qilsa va (ayni vaqtda) parvardigoriga ham astoydil ibodat qilsa, ikki marta ajr olur», — dedilar».

Bu yerda yuqoridagi hadis mazmunan takrorlangan.

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Birortangiz (qulga): «Egangning qornini to‘ygaz!», «Egangni yuvintirib qo‘y!» va «Egangga suv keltir!» — deb aytmangiz, (chunqi haqiqiy egalik Olloh taologagina xosdur!). Buning o‘rniga: «Janobim» yoki «mavlom» (g‘amxo‘rim, himoyachim, hazratim) — deb aytingiz! Birortangiz: «Qulim» yoki «cho‘rim» — deb aytmangiz, (chunki inson Olloh taologagina qul, ya’ni bandadur). Buning o‘rniga: «Bolam», «qizim» yoki «g‘ulomim» — deb aytingiz!» — dedilar».

Ibn Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Kishi (sheriklikka xarid qilingan) bir quldagi o‘z ulushini ozod qilsa-yu (ya’ni, Olloh taolo yo‘lida sadaqa qilmoq niyatida o‘z ulushidan voz kechsa-yu), (ammo) uning qulga to‘langan umumiy mablag‘ning qolgan qismi qiymatiga teng keladirgan yana moli (narsasi) bo‘lsa, sheriklariga o‘z ulushlarini berur (qaytarur) va shul tariqa qulni (butunlay) ozod qilur, aks hodda undan (ya’ni, qulni xarid qilishga sarflangan mablag‘dan) qanchasini ozod qilgan bo‘lsa, shunchasini ozod qilgan bo‘lur (ya’ni, o‘zi qo‘shgan ulushnigina Olloh taolo yo‘lida sadaqa qilgan bo‘lur)», — dedilar».

Abdulloh (ibn Umar) raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Barchangiz o‘z qo‘l ostingizdagilarga homiy va mas’uldursiz. Odamlarga hukmdorlik qilib turgan amir o‘z qul ostidagilarga homiy va mas’uldur. Kishi (er) o‘z xonadoni ahliga (oilasiga) homiy va mas’uldur. Ayol (xotin) erining xonadoni va uning bolalariga homiy hamda mas’uldur. Qul o‘z janobi (egasi)ning mol-mulkiga homiy va mas’uldur. Shunday qilib, barchangiz o‘z qo‘l ostingizdagilarga homiy va mas’uldursiz». (Ushbu hadisi sharifda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallam, ehtimol, odamlarning o‘zlarini bir-birlaridan katta tutmasliklari lozimligini yoxud qulga o‘ziga yarasha erk berishning joizligini ham nazarda tutgan bo‘lsalar kerak).

Abu Hurayra va Zayd ibn Xolid raziyallohu anhumo rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: «Agar cho‘ri zino qilsa, unga darra uringizlar, agar yana zino qilsa, unga darra uringizlar, agar yana zino qilsa, unga darra uringizlar, uch gal (ham darra uringizlar). Turtinchi (gal zino qilsa), bir (quloch) arqonga bo‘lsa ham, uni sotib yuboringizlar!».

17-bob. Agar (kimga) xizmatkori taom keltirsa...

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Agar birortangizga xizmatkoringiz taom (tayyorlab) keltirsa, u birlan birga o‘ltirmasangiz ham, (kattalik qilmay) bir-ikki luqma (yoki bir-ikki osham) tanovul qilingiz, chunki u taomni mehr birlan tayyorlagan, (olovning issig‘i-yu, tutuniga dosh berib, qancha aziyat chekkan)», — dedilar».

18-bob. «Qul o‘z janobining mol-mulkiga homiydur» (deyish birlan) Janob Rasululloh mol-mulkni janobga (ya’ni, xonadon boshlig‘iga) mansub qildilar

Bu yerda Janob Rasulullohning «Barchangiz o‘z qo‘l ostingizdagilarga homiy va mas’uldursiz» deb boshlanadirgan hadisi shariflari takroran keltirilgan.

19-bob. Agar (kishi) qulini ursa, yuziga urmasin!

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Agar birortangiz qo‘lingizni (biror aybi uchun) ursangiz, yuziga urmangiz!» — dedilar». (Ehtimol, Olloh taolo Odam alayhissalomni o‘z suratida yaratgani uchundur, balkim insonlarning otasi Odam alayhissalomning hurmatlari yuzasidandur?).

Bismillahir rohmanir rohim.

MUKOTAB HAQIDA

(Mukotab — qul yoki cho‘ri bo‘lib, ul o‘z xo‘jayiniga: «Muncha muddatda sizga falon miqdorda mablag‘ ishlab topib berurman, so‘ng meni ozod qilursiz. Ammo, ishonch uchun menga shul haqda vasiqa yozib beringiz!» — deydi. Shunda, agar xo‘jayini rozi bo‘lsa, unga vasiqa yozib berib, kelishilgan mablag‘ni ishlab topib kelmog‘i uchun uni erkin qo‘yur. Agar qul o‘zi aytgan muddatda o‘shal mablag‘ni ishlab topib kelsa, ozod bulur, aks holda qulligicha qolur).

1-bob. Qulini (ozod qilgach), uni o‘z holiga tashlab quygan kishining gunohi haqida

Bu yerda yuqoridagi sarlavhaga oid hadis keltirilmagan. Ammo, «Al-Jomi’ as-sahih»ning boshqa jildlarida quyidagi hadis mavjud:

Abdulloh (ibn Mas’ud) raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Islom ahli o‘z qullarini ozod qilgach, ularni o‘z hollariga tashlab qo‘ymas, johiliyat ahli ersa, ularning (holidan xabar olmay), o‘z hollariga tashlab qo‘yur erdi».

2-bob. Mukotab va uning (o‘z bo‘yniga olgan mablag‘ni bir necha yil davomida) bo‘lib-bo‘lib to‘lamog‘i, (ya’ni) har yili uning bir qismini to‘lab, (bo‘ynidagi mablag‘dan) qutulmog‘i haqida

Olloh taoloning qavli: «Ozodlik xati olmoqni istagan g‘ulom va cho‘rilaringizga, agar ularda xayriyat (mol, mablag‘) borligini bilsangiz, (darhol ozodlik xati) yozib beringiz va, (agar mablag‘lari bo‘lmay, ishlab topib bermoqchi bo‘lsalar), Olloh taoloning o‘zlaringizga ato etilgan molidan ularga (yordam) beringiz!» («Nur» surasi, 33-oyat).

Ibn Jurayj raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Men Atoga: «Agar (g‘ulomim yoxud cho‘rimning) moli borligini bilsam, unga ozodlik xati bitib bermog‘im menga vojibmi?» — dedim. Ato: «Men buni faqat vojib, deb bilurman», — dedilar».

Muso ibn Anas raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Sirin  (ismli) bir badavlat g‘ulom Anasdan ozodlik xati yozib bermoqlarini so‘rab erdi, ko‘nmadilar. So‘ng, Sirin Umar raziyallohu anhuga (shikoyat qilib) bordi. Hazrat Umar Anasga: «Unga (ozodlik xati) yozib ber!» — dedilar. Ammo, Anas (yana) ko‘nmadilar. Shunda Hazrat Umar (darg‘azab bo‘lib) «...agar ularda xayriyat (mol, mablag‘) borligini bilsangiz, (darhol) ularga ozodlik xati yozib beringiz...» degan oyati karimani tilovat qilgancha Anasga darra urdilar. Shundan so‘nggina, Anas unga ozodlik xati yozib berdilar».

Oisha raziyallohu anho rivoyat qiladilar. «(Cho‘ri) Barira huzurimga kelib, ozod bo‘lmog‘i uchun o‘z buyniga olgan mablag‘ni to‘lamog‘iga yordam qilmog‘imni so‘radi. (Chunki, u) o‘z buynidagi o‘shal mablag‘ning ozginasini ham to‘lay olmagan erdi. Men unga: «Egalaring qoshiga qaytgil, agar ular bo‘yiingdagi mablag‘ni to‘lamog‘imga va shunda senga homiylik huquqi menga o‘tmog‘iga rozi bo‘lsalar, (bo‘yningdagi mablag‘ni to‘lab, senn ozod) qilgumdur!» — dedim. So‘ng, Barira o‘z egalari huzuriga borib, ularga mening bul taklifimni yetkazdi. Ammo, ular: «Agar Oisha (raziyallohu anho) bo‘yningdagi mablag‘ni to‘lashgach va shunda senga homiylik huquqi bizda qolmog‘iga rozi bo‘lsalar, (bo‘yningdagi mablag‘ni to‘lab, seni ozod) qilavsrsinlar!»— deb ko‘nishmadi. Ksyin, men ularning bul shartini Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga aytib erdim, ul zot: «Uni sotib olib (ya’ni, bo‘ynidagi mablag‘ni tulab), ozod qilaver, chunki (ozod qilingan cho‘ri yoxud g‘ulomga) homiylik qilmoq huquqi uni (bo‘ynidagi mablag‘ni to‘lab), ozod qilgan shaxsnikidur!» — dedilar. So‘ng, ul zot o‘rinlaridan turib: «Odamlarga ne bo‘lgan o‘zi, Olloh taoloning Kitobida yo‘q shartlarni qo‘yurlar?! Kimki Olloh taoloning Kitobida mavjud bo‘lmagan shartlarni qo‘ysa, garchi yuz marta quysa-da, botil bo‘lib, Olloh taoloning sharti haqiqiy va kuchlidur!»— deb marhamat qildilar».

3-bob. Mukotibning (ya’ni, muayyan mol yoki mablag‘ evaziga quliga ozodlik xati yozib berguvchi quldorning) joiz (va nojoiz) shartlari hamda Olloh taoloning Kitobida yo‘q shartlarni quyguvchilar xususida

Bu yerda ham Oisha onamizning cho‘ri Barira haqidagi rivoyatlari takrorlangan.

4-bob. Mukotabning (ozod bo‘lmoq uchun o‘z bo‘yniga olgan mablag‘ni to‘lashda) odamlardan yordam so‘ramog‘i haqida

Bu yerda ham Oisha onamizning cho‘ri Barira xususidagi rivoyatlari takrorlangan.

5-bob. Agar mukotab rozi bo‘lsa, uni sotib olmoq(ning joizligi) haqida

Bu yerda ham Oisha onamizning cho‘ri Barira haqidagi rivoyatlari takrorlangan.

6-bob. Agar mukotab (bir kishiga): «Meni sotib olib, ozod qilingiz!»— desa-yu, ul uni shul (so‘zi) uchun sotib olsa, (joizdur)

Bu yerda ham Oisha onamizning cho‘ri Barira haqidagi rivoyatlari takrorlangan.

Bismillahir rohmanir rohim.

HADYA QILMOQ VA UNING FAZILATI HAMDA HADYA QILMOQQA UNDAMOQ HAQIDA KITOB

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi varallam: «Ey muslima ayollar, qo‘shni ayol o‘ziga qo‘shni ayolga, garchi qo‘y tuyog‘ini bo‘lsa-da, hadya qilishdan orlanmasin!»— deb marhamat qildilar». (Ya’ni, qo‘shni ayollar qo‘llaridan kelgancha bir-birlariga hadya qilib tursinlar, «Bu oz-ku!» yoki «Arzimas-ku!» deb o‘zlarini hadya qilmoqdan tiymasinlar, degan mazmundadur).

Urva raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: «Oisha raziyallohu anho menga: «Ey jiyanim, garchi biz yangi oy (chiqqani)ni ko‘rsak-da, keyin (yana) yangi oy (chiqqani)ni kursak-da, so‘ng (yana) yangi oy (chiqqani)ni ko‘rsak-da, (jami) ikki oyda uch bor yangi oy (chiqqani)ni ko‘rsak-da, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning uylarida (o‘choqlarga) o‘t yeqilmas erdi», — dedilar. Shunda men: «Ey xola(jonim), nima birlan tirikchilik qilur erdingizlar?»— dedim. Oisha raziyallohu anho: «Xurmo va suv birlan (kun ko‘rur erdik). Bundan tashqari, Janob Rasulullohning ansorlardan bo‘lmish qo‘shnilari bor erdi. Ularning sog‘in sovliqlari bo‘lib, sutidan Janob Rasulullohga hadya qilib turishar, ul zot ersalar uni bizga ichirur erdilar», — dedilar».