Ижод ва жасорат(1): Ўткир Ò²ошимов Ўзингга сÒ›ин ва Ò›адрдон одам Ò³аÒ›ида бирон гап айтиш шунчалар Ò›ийин бслишини билмас сканман. Ò²ар куни ксришадиган, неча марталаб гаплашадиган дсстингнинг фазилатлари сенга жуда оддий бир нарса бслиб Ò›оларкан. У сахийми, бахилми, баÒ“ри кенгми, феъли торми, дсстига вафодорми, бировнинг Ò›айÒ“усига Ò›айÒ“удошми, негадир сътибор бермас скансан. Бу Ò³аммага хос одат-да, деб Ò›ссÒ›оларкансан. Истеъдодли, аллаÒ›ачон халÒ› меÒ³рига сазовор бслган ёзувчи Ўткир Ò²ошимов тсÒ“рисида бир нима ёзай, деб шунча уринаман, Ò›ани бирон сатр ёзолсам.
Бир донишманд агар азамат чинорни бсй-басти билан ксраман десанг, сал наридан туриб Ò›ара, агар ёнидан Ò›арасанг, унинг фаÒ›ат бир бслагини ксрасан, узоÒ›дан Ò›арасанг бутун салобати билан ксрасан, деган скан. Бу жуда доно гап. А ассом Ò³ам сратаётган асарини неча марталаб, орÒ›ага бир-икки Ò›адам чекиниб кузатади. Мен Ò³ам Ўткирни сал наридан туриб ксрмоÒ›чи бслдим"¦ Ана шундан кейин мсъжизага схшаган бир Ò³олатни сездим. Мен унчалик писанд Ò›илмаган, баъзан назаримга илмаган ёзувчи бола ксз олдимда юксалиб, чинакам санъаткорга айланди. Анди мен уни бор бсйи билан, жами фазилатлари билан, сзбек адабиёти ривожига, мустаÒ›ил жумÒ³уристимизнинг камолига Ò›сшаётган муносиб Ò³иссаси билан аниÒ› ксра бошладим.
Ўткир Ò›андай китоблар ёзгани тсÒ“рисида гапириб стириш ор-тиÒ›ча. Улар сзбек ва Ò›ардош халÒ›лар мулкига айланиб кетган. ШундоÒ› бслса Ò³ам бу истеъдодли адибнинг асарларини тилга олмаслик инсофдан бслмас. «БаÒ³ор Ò›айтмайди», «Òšалбингга Ò›улоÒ› сол», «Аур борки, сос бор», «Дунёнинг ишлари», «Икки сшик ораси», «Тушда кечган умрлар», «Икки карра икки — беш» каби Ò›исса ва романлари, юздан ортиÒ› дилбар Ò³икослари, комедис ва фожиалари халÒ› орасида жуда машÒ³ур бслиб кетган.
Тоталитар тузумнинг оÒ›оваси бижÒ“иб, оÒ›иб турган бир пайтда «сзбек иши», «Давлат сири», «Дсстлик Ò³урматдан бошланади» каби снлаб маÒ›олаларни ёзиш учун катта жасорат керак сди. сткир Ò³ар Ò›андай зарбадан, Ò³ужумлардан Ò›срÒ›май, баъзан Ò³атто Ò³аётини хавф остида Ò›олдириб, халÒ› дилида туÒ“ён уриб турган гапларни очиÒ›-ошкора айта олди. Москва матбуоти тарÒ›атаётган туÒ³мат ва Ò³аÒ›оратлардан сабр косаси тошган Ўткир Ò²ошимов собиÒ› Компартиснинг XXVIII съезди минбаридан туриб баралла овоз билан уларни фош Ò›илди: «...Ўзбек иши» деган гапни ким сйлаб топди? Аима учун «Арман иши», «Молдаван иши» смас-да, айнан, «сзбек иши»? сзбек нима ёмонлик Ò›илди? Òšсшиб ёзишлар бошÒ›а жойда йсÒ›ми? «сзбек иши» туфайли армисдаги Ò›анчадан Ò›анча йигитларимиз нобуд бслспти. Темир тобутлар фаÒ›ат АфÒ“онистондан смас, Совет ИттифоÒ›ининг турли чеккаларидан Ò³ам келиб турипти. Бизнинг фарзандларимизга «босмачи», «Ò›сшиб ёзувчи», «порахср» деб Ò›арашспти ва очиÒ›дан очиÒ› слдиришспти. «сзбек иши» деган Ò³аÒ›оратли гапни сйлаб топганлар Ò³али тарих олдида жавоб берадилар». Òšаршисида олтин погонли генераллар, маршаллар шоп-шалопи билан тикилиб турган бир пайтда, уларнинг ксзига Ò›араб туриб, шу гапларни айтиш учун Ò³еч енгиб бслмас ирода, жасорат керак сди. сткир бу обрсли шахслар олдида ссанкирамади, чсчимади, халÒ› дардини бор овози билан айта олди. Она халÒ›ининг дардига Ò³амдард, Ò›увончига шерик бсла оладиган, Ò³ар Ò›андай мушкул шароитда Ò³ам уни Ò³имос Ò›ила оладиган ижодкоргина меÒ³рга, иззат-Ò³урматга сазовор бслади.
«ШарÒ› юлдузи» жумÒ³уристимизда нашр Ò›илинадиган адабий-бадиий, ижтимоий-сиёсий журналлар ичида снг машÒ³ур — оммавий журналдир. Ўткир шу журналнинг бош муÒ³аррири сифатида актив фаолист ксрсатади. УлуÒ“ бобомиз Амир Темур шахсига тошлар отилаётган бир пайтда сткир у Ò³аÒ›да Ò›атор маÒ›олалар сълон Ò›ила бошлади. Ò²ужумлардан, дсÒ›-псписалардан чсчимаган бош муÒ³аррир буюк сар-карда фаолистини изчил ёритишда давом стди. Бир ваÒ›тлар бадном Ò›илинган «Темур тузуклари», «Зафарнома» «Кеча ва кундуз» асар-лари шу журналда сълон Ò›илинди. Журналда Òšуръони каримнинг сзбекча таржимаси осонликча босилгани йсÒ›. Бу савобли ишга шахсан юртбошимизнинг сзи раÒ³намолик Ò›илгани ва журнал таÒ³риристи сайъ-Ò³аракати билан АллоÒ³ каломи икки йилдан ортиÒ› ваÒ›т ичида нашр стилгани жиддий воÒ›еа бслди. Ундан олдинроÒ› сса сзбекистон телевидениесида ташкил стилган «БаÒ³с» ксрсатувини Ўткир Ò²ошимов Ò›арийб сн йил бошÒ›арди. «БаÒ³с»да Ò³аёти-миздаги ижтимоий мавзулардан ташÒ›ари, оила ва муÒ³аббат масалалари кенг ва Ò›амровли ёритилди. Ò²аммани Ò›изиÒ›тирган масалалар унда дадил ва Ò³озиржавоблик билан айтилди. Бу ерда Ò³ам сткир Ò²ошимов кимгадир ёÒ›маслиги мумкин, деган андишага бормай, миллионлаб телетомошабинлар дилидан тилига чиÒ›олмай турган, чирсиллаган гапларни дадил айта олди. Бу ксрсатувлар Ўткир Ò²ошимовга катта обрс келтирди. Телескран олдида стирган миллионлаб киши уни адолат учун курашувчи, жасур ижодкор деб баÒ³оладилар.
Агар сиз унинг китобларини диÒ›Ò›ат билан сÒ›исангиз, ижоди халÒ› Ò³аёти билан наÒ›адар Ò³амоÒ³анг сканига, саÒ³ифалар Ò›атидан нечалаб инсонлар таÒ›дири бош кстариб чиÒ›ишига гувоÒ³ бсласиз. Унинг ёзганлари афсона Ò³ам, сртак Ò³ам смас. Соф Ò³аÒ›иÒ›ат. Китоб-хон унда ё отаси, ё акаси ва ёки сÒ›ин бир кишиси билан учрашади. Уларнинг кураш ва меÒ³натда стган тарихларига рсбарс келади. Оламдан ном-нишонасиз стиб кетган, аммо шон-шараф билан сшаган кишилар ксз олдимизда пайдо бслади. Уларнинг Ò›увонч-ларидан ксксимиз Ò›алÒ›иб-Ò›алÒ›иб кетади, Ò“аму андуÒ³ларидан ксзларимиздан ёш тскилади.
«Икки сшик ораси» романи Ò›айта-Ò›айта нашр Ò›илинганига Ò›арамай, китоб дсконларида туриб Ò›олмади. Талаш бслиб кетди-с. А оманда уруш ва урушдан кейинги йиллардаги Ò›ишлоÒ› Ò³аёти, урушнинг жами оÒ“ирликларини, маÒ³румларини азамат елкасида кстарган, сзи емай топганини жангчилар оÒ“зига тутган, фидойи деÒ³Ò›онлар жасорати мадÒ³ Ò›илинган. АикоÒ³ кечасининг сртасига куёвини жангга жснатиб келинлик либосини иш кийимига алмаштирган чиллали келинларнинг оÒ“ир, машаÒ›Ò›атли меÒ³натлари, ота срнига кетмон кстариб далага чиÒ›Ò›ан норасида гсдаклар, сÒ“ли срнига ер чопган букчайган чол-кампирлар ксз олдингизда пайдо бслади. Сиз уларнинг овозини сшитасиз, саратон жазирасида терлаган серажин юзларини ксрасиз. Уларнинг Ò›аддини тик ушлаб турган куч Ò“алабага ишонч сди. Уруш йслларида нигорон ксз тиккан чол-кампирлар тонг отгунча: Ай, худо, сÒ›лар тагида юрган болагинамни сз паноÒ³ингда асра, дес дуо Ò›илардилар. Очлик, юпунлик, айрилиÒ›лар, срта Ò³азон бслган муÒ³аббат аламлари, жудолик, Ò›арÒ“иш, йиÒ“и, Ò“азаб — Ò³амма-Ò³аммаси романда ниÒ³остда ишонарли тасвирланган. «Икки сшик ораси» романи сзбек адабиёти хазинасида сз срнини топган асарлардан бири бслиб Ò›олди. Бу асар халÒ›лар бошига кулфат солган иккинчи жаÒ³он уруши тсÒ“рисида ёзилган аччиÒ› ва аламли йилномадир. Ўткир Ò²ошимов халÒ›имизнинг фидойи, ростгсй ёзувчиси си-фатида Ò³амиша сз мавзуи бслиб келган халÒ› Ò³аётини узлуксиз кузатади ва унда айтиш ниÒ³остда зарур бслган нуÒ›таларини Ò›аламга олади.
Ватанимизнинг мустаÒ›илликка сришиши адиб ижоди учун снги имконистлар берди. Шсро замонида ёзилмаган Ò›онун бор сди. «Совет адабиёти ва драматургиссида комедис ёзиш мумкин, драма ёзиш мумкин, аммо фожиа ёзиш мумкин смас. Чунки шсро Ò³аётида фожиа йсÒ›!» Ò²олбуки фожиа Ò³ар Ò›адамда бор сди. Саксонинчи йилларда марказдан келиб Ўзбекистонда Ò›ирÒ“инбарот стказган Гдлсн ва Иванов деган Ò›аллоблар Ò›илган хунрезликлар Ò³ам бориб турган фожиа сди. сткир Ò²ошимовнинг «ÒšатаÒ“он» фожиаси «сзбек иши» деган бсхтон ва унинг Ò›урбонлари Ò³аÒ›идаги шиддатли асар бслди. Фожиа бугунги ёш авлодни ота-боболарнинг бошига тушган кечаги фожиалардан огоÒ³ бслинг, истиÒ›лолнинг Ò›адрига етинглар, деб огоÒ³ Ò›илаётган хитобга схшайди. ИстиÒ›лол йилларида ёзилган «Тушда кечган умрлар» романи сса етмиш йил давом стган адолатсизликларни, топталган Ò›исматларни рсй-рост, бадиий теран акс сттирган асардир.
Лишиб етилган анорни кафтингизга Ò›сйиб, схшилаб тикилганмисиз? Доналари псстини туртиб туради. Сал ваÒ›т стса, шу Ò›алин псстлар ички турт-киларга дош беролмай, ёрилади. Ўткирнинг ихчамгина «Тушда кечган умрлар» романида Ò³ам воÒ›еалар шунчалик зички, муÒ›о-васини ёриб юбораман, деб турганга схшайди. А оманнинг анчагина бобларида афÒ“он уруши тасвирланади. Адиб бу адолатсиз урушнинг бутун фожиасини, Ò“айриинсонийлигини рсй-рост тасвирлай-ди. Мина портлаганда Ò›сли бир томонга, боши бир томонга учиб кетган йигитнинг жон таслим Ò›илиши, юртини соÒ“инган аскарнинг нуÒ›ул слимни туш ксриши, Ò³имоссиз афÒ“он Ò›ишлоÒ›ларининг кули кскка совурилиши манзаралари сÒ›увчи Ò›албини ларзага солади. А оман Ò›аÒ³рамонларидан бири А устам сз «интернаяионал» бурчини стаётганидан мамнун сди. БироÒ› у бу Ò›онли манзаралар Ò›аршисида сйга толади. Бу уруш халÒ›ларга фаÒ›ат кулфат олиб келиши мум-кинлигини тушуниб Ò›олади. БироÒ› у сз жонини саÒ›лаш учун Ò›он тскиши шарт. Акс Ò³олда унинг сзи Ò›урбон бслади. У бегуноÒ³ афÒ“он аёлини отиб Ò›сйганда Ò›анчалар гуноÒ³га ботганини англайди. Изтироб, алам оташида ёнади. Унинг фожиаси бу билан тугамайди. ОÒ“ир сраланиб уйига Ò›айтганда сна бир даÒ³шатли фожиа устидан чиÒ›ади. Бир умр меÒ³натдан боши чиÒ›маган, партис Ò›аерга ташласа сша ерни меÒ³р билан гуллатган, Ò›сша-Ò›сша орденлар олган ота-сини «Ò›сшиб ёзувчи» сифатида Ò›амашганини сшитиб, Ò³айрону лол бслиб Ò›олади. Дунё ксзига Ò›оронÒ“у бслиб кетади. А устамнинг адо-лат Ò›идириб, елиб-югуришлари беÒ³уда кетади. Ò²еч ким унинг арз-додига сътибор Ò›илмайди. Òšайтага «Зсравонлигингни афÒ“онга бо-риб Ò›ил, бу ерда кетмайди», деб срмак Ò›иладилар. У икки йил йслига интизор ксз тиккан севгилиси ШаÒ³нозага уйланганида бу-тун Ò³аёти фожиага айланганини билади. У афÒ“ондан «сроÒ›сиз» ср бслиб Ò›айтганини сезади. А устам севган Ò›изини бахтли Ò›илишдан мосуво бслган. Йигит киши учун бундан ортиÒ› фожиа бслиши мумкинми? Отасини туÒ³матлардан Ò›утÒ›аришга ожиз, севгилисини бахтли Ò›илишдан ожиз А устам сз жонига Ò›асд Ò›илишдан бошÒ›а илож тополмайди. Азувчи фожиаларнинг илдизлари чуÒ›ур, Ò³амма гап мустабид тузумнинг моÒ³истида сканини очиб ташлайди. А омандаги комиссар образи орÒ›али сснгги сллик йил ичида юз берган золимликлар намоён бслади. Коллективлаштириш йилларидаги сургунлар, 37- ва 50- йиллардаги Ò›атаÒ“онлар, афÒ“он уруши, ва ниÒ³ост «сзбек иши» деган жирканч туÒ³мат, биз сиÒ“инган тузум адолатсизлик ва зулм пойдевори устига Ò›урилганини ва нураб, ер билан сксон бслиш арафасида охирги нафасини олаётгани жуда ишонарли тасвирланганига иÒ›рор бсламиз. Комиссар Ò³ам сзи суснган тузум билан баробар нураб бораспти. А оман охирида Ò“алати бир спизод бор. Комиссар фаррош Òšурбоной билан шунчаки гаплашиб Ò›олади. Бу аёлнинг бошига ёÒ“илган кулфатларга шу одам сабабчи. Бир ваÒ›тлар сшон деб бобосини, халÒ› душмани, деб дадасини Ò›аматган. Онасини зсрлаган. Онаси номусга чидолмай, сзини осган. Òšурбонойнинг бу мараз кимсани ксрарга ксзи йсÒ›. Улар орасида шундай суÒ³бат бслиб стади: — Ўзингиз тузукмисиз? — деди Òšурбоной бошÒ›а гап тополмай. — Менми? — Комиссар кулди. — Хсх-хсх-хсх! Òšачон сласан, демоÒ›чимисан? Овора бсласан! Мен слмайман. Хсх!..
Аазаримда, бу гап тагида жуда катта маъно сшириниб ётибди. Азувчи бизни огоÒ³ Ò›илспти. Етмиш йиллик умримиз-ку Ò›срÒ›инчли туш каби стди. Зулм ва мустабидликка асосланган тузумнинг комиссарлари Ò³али осонликча жон таслим Ò›илмайди, сÒ“ри мушукдек пайт пойлаб ётади, Ò³ушёр бслайлик, Ватан мустаÒ›иллигига нисти бузуÒ›, ёмон ксзлардан асрайлик, демоÒ›чи. ЎÒ›увчи бу асарни Ò›оÒ›инмасдан, туртинмасдан, диÒ›Ò›ати сусаймасдан сÒ›иб чиÒ›ади. Бир неча саÒ³ифа сÒ›иганингиздан кейин кснглингизга Ò›андайдир мунгли куй кириб Ò›олганини, бу куй то охирги саÒ³ифаларгача сизни таъÒ›иб Ò›илаётганини сезмайсиз. Асар Ò›аÒ³рамонлари тирик инсонлардек ксз олдингиздан стади. Овозларини Ò³ам сшитаётгандек бсласиз. Бирига муÒ³аббат Ò›сссиз, биридан нафратланасиз. Бундай асарлар китоб жавонида ётиб Ò›олмайди. Жуда тез Ò›слма-Ò›сл бслиб кетади. «Тушда кечган умрлар» романи 75 минг нусхада босилиб, жуда тез тарÒ›аб кетгани Ò³ам, кейин Ò³ам Ò›айта-Ò›айта нашр стилгани бу гапимни тасдиÒ›лайди.
Ўткир — ссз санъаткори. ЮÒ›орида тилга олганимиз романла-рида халÒ› тили шунчалар равон, шунчалар ифодалики, Ò³ар бир сатри шеърдай равон оÒ›ади. Ўткирнинг атиги учта асарини тилга олдим, холос. Телевидение орÒ›али неча марталаб намойиш Ò›илинган, миллионлаб томошабинларга манзур бслган «БаÒ³ор Ò›айтмайди», «Аур борки, сос бор», «Инсон садоÒ›ати» каби асарлари, снлаб дилбар Ò³икосларини томошабин ва китобхонлар Ò³укмига Ò³авола Ò›илдим. АйниÒ›са, «Дунёнинг ишлари» асарини Ò›исса смас, достон деб аташни истардим. У Ò›сшиÒ›дай сÒ›илади. Уни сÒ›иб туриб, сз оналаримизни сйлаб кетамиз. Шу мушфиÒ›, шу жафокаш оналаримиз олдидаги бир умр узиб бслмас Ò›арзларимизнинг аÒ›алли биттасини уза олдикми, деган бир андиша, бир савол ксз олдимизда ксндаланг туриб олади. Òšисса бизни инсофга, инсонни Ò›адрлашга, Ò³урмат Ò›илишга чаÒ›иради.
Саид АÒ²МАД Ўзбекистон ÒšаÒ³рамони, халÒ› ёзувчиси