ABDULLA QAHHOR
(1907—1968)



O’zbek adabiyotiyotiga katta hissa qo’shgan Abdulla Qahhor 1907 yili Qo’qon shahrida temirchi oilasida dunyoga keldi. O’rta ma’lumotni Qo’qonda olgan Abdulla 1925 yili Toshkentga kelib, «Qizil O’zbekiston» ro’znomasida ishlaydi.

U O’rta Osiyo Davlat dorilfununining pedagogika fakultetida (1930) tahsil oldi. Yozuvchi «Sovet adabiyoti» oynomasida mas’ul kotib, O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasi raisi, O’zbekiston Davlat nashriyotida muharrir lavozimlarida ishladi (1954—1956).

Abdulla Qahhorning ijodi 1924 yildan boshlangan. dastlab, «Mushtum» oynomasida, «Yangi Farg’ona» va «Qizil O’zbekiston» ro’znomalarida uning hikoya va fel’eton, xabarlari bosildi. Yozuvchining «Olam yasharadi» nomli birinchi hikoyalar to’plami 1938 yilda chop qilindi. 30-yillarda adibning «Hikoyalar» to’plamlari (1935, 1938, 1939) kitobxonlar qo’liga tegdi. Bu davrda Abdulla Qahhor kichik hikoyalardan tashqari «Sarob» (1935) romanini yozdi. Ulug’ Vatan urushi yillarida yozuvchining bir qancha fel’eton, ocherk va hikoyalari e’lon qilindi. «Asror bobo», «Dardaqdan chiqqan qahramon», «Kampirlar sim qoqdi», «Xotinlar» hikoyalari va «Oltin yulduz» kabi qissalarida o’zbek jangchilarining mardligi, xalqimizning mehnatdagi jonbozligi, yuksak vatanparvarligi ifodalangan.

Yozuvchining urushdan keyingi yillarda yaratgan «Qo’shchinor chiroqlari» (1951) romani kollektivlashtirish mavzuiga bag’ishlangan. U o’zining «Shohi so’zana» (1951), «Og’riq tishlar» (1954), «Tobutdan tovush» (1962), «Ayajonlarim» (1967) komediyalari bilan o’zbek dramaturgiyasi rivojiga salmoqli hissa qo’shdi. Ayniqsa, «Shohi so’zana» p’esasida dramaturg qo’riq va bo’z yerlarni o’zlashtirishning muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatini mahorat bilan tasvirladi. P’esa mamlakatimiz va qardosh demokratik respublikalar sahnalarida muvaffaqiyatli namoyish qilindi. Mazkur p’esa Ittifoq davlat mukofotiga sazovor bo’lgan.

Yozuvchining «Sinchalak» (1958), «Muhabbat» (1968), «O’tmishdan ertaklar» (1965) qissalari o’zbek prozasining taraqqiyotiga muhim hissa bo’lib qo’shildi. U «O’tmishdan ertaklar» qissasi uchun Oybek («Bolalik»), N. Safarov («Ko’rgan-kechirganlarim») kabi adiblarning avtobiografik qissalari qatorida Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo’ldi.

Uzbek kitobxonlari Abdulla Qahhor tarjimasida M. Gorkiyning «Mening dorilfununlarim» , (1935) F. Gladkovning «Olovli ot» (1933), L. N. Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanining I—II kitoblarini va boshqa bir qator asarlarni o’z ona tililarida o’qishga muvaffaq bo’ldilar.

Adabiyot sohasidagi xizmatlari uchun O’zbekiston xalq yozuvchisi unvoni, orden va medallar bilan taqdirlandi. U 1988 yil 25 may kuni Moskvada 61 yoshida vafot etdi.

MIRKARIM OSIM
(1907—1984)



O’zbek sho’ro adabiyotining to’ng’ich avlodiga mansub Mirkarim Osim 1907 yilda Toshkentda, ziyoli oilasida dunyoga kelgan. 1918 yildan «Shamsul urfon» nomli boshlang’ich maktabda o’qidi. 1921 yildan Alisher Navoiy nomidagi respublika bilim yurtida tahsil ko’rdi. Do’stlari Oybek va H. Yoqubovlar bilan bu texnikumda adabiyot-san’at turlarini o’rgandi.

1926 yilda esa Moskva Davlat pedagogika institutining tarix-iqtisod fakultetida o’dib, uni 1930 yilda tugalladi. Samarqandda o’qituvchilar tayyorlash kursida, 1932 yilda O’zbekiston Maorif Xalq komissarligi, Pedagogika ilmiy-tadqiqot ilmgohida ishladi.

Boshda she’rlar yozdi. Tarix fanidan qo’llanma, tavsiya, darsliklar yaratdi. 1940 yilda Ulug’ Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida «Astrobod», «Alisher Navoiy a Darvishali», «Badarg’a», «Navoiyning xislatlari», «Ulug’bek va Navoiy» singari hikoya va tarixiy qissalar yoza boshladi. Adib bir umr tarixiy qissalar yozish bilan mashg’ul bo’lib, yangi-yangi avlodlarni o’tmish va uning ilg’or shaxslariga nisbatan muhabbat ruhida tarbiyaladi. Vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalarini ulug’ladi.

Tarixchi adibning asarlarini davriy jihatdan uch guruhga ajratish mumkin:
1. Tariximizning qadimgi davrlari haqida hikoyalar (Makedonskiy, arab xalifasi, Eron shohlari bosqini).
2. O’rta asrlar tarixidan hikoya qiluvchi asarlar (Mo’g’ullar istilosi va fan, madaniyat arboblari haqida tarjimai hol, qissa va hikoyalari).
3. XVIII asrdan to Oktyabr to’ntarishiga qadar bo’lgan davr tarixiy hayoti haqidagi asarlar.

Ayni paytda Mirkarim Osim asarlarini uch katta mavzu yo’nalishi bo’yicha tahlil qilish, baholash mumkin:
1. Tarixiy qahramonlik mavzuidagi asarlar.
2. Tarixiy-maishiy mavzu.
3. Tarixiy tarjimai hol asarlari.

Qahramonlik mavzuiga ijodkorning «O’tror», «To’maris», «Temur Malik», «Aleksandr va Spitamen» kabi asarlarini kiritish mumkin.

Maishiy mavzudagilarga «Mohlar oyim va Xonposhsha», «Karvon qo’ng’irog’i», «Elchilar» kabi asarlar kiradi.

Tarjimai hol tarixiy asarlarining namunalari qilib tarixchi adibning «Zulmat ichra nur» (Navoiy), «Jayhun ustida bulutlar» (Beruniy), «Ibn Sino qissasi», «Aljabrning tug’ilishi» (Al-Xorazmiy), «Singan setor» (Mashrab) kabi qissalarini ko’rsatish mumkin.

Mirkarim Osim 50-yillar Stalin qatag’onining begunoh ma’naviy qurbonlaridan biridir. Uning vatanparvarlik, millatparvarlik, o’tmish tarixga muhabbat ruhidagi asarlari o’z muallifiga qaro kunlar olib keldi. Adib ko’p yillar sho’ro rejimining azoblarini chekdi.

60 yillarda vatanga qaytgan san’atkor tarixiy asarlar yozishda, tarjimai hol ishi bilan shug’ullanishda davom etadi. Adabiy nashriyotlarda kichik adabiy xodim vazifalarida ishladi.

Mirkarim Osim tarixchi adiblar orasida asl manbani buzmay, qayta badiiy jonlantirishi bilan ajralib turadi. Uning asarlari 70-80-90-yillar tarixiy adiblari uchun asosiy manba vazifasini o’tadi.

Mirkarim Osim keyingi avlod yozuvchilari uchun ko’prik vazifasini o’tagan ijodkorlardandir. Bugungi kunning mashhur va tanilib kelayotgan tarixchi adiblari Mirkarim Osimni o’zlarining ustozlari deb biladilar.

Tarixchi adib 70 yilligi munosabati bilan O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi unvoni berilgan. U 1984 yilda vafot etdi.

QUDDUS MUHAMMADIY
(1907)



Sovet davri o’zbek bolalar adabiyotining yirik va iste’dodli namoyandalaridan biri Quddus Muhammadiy 1907 yili Toshkentda dehqon oilasida dunyoga keldi. O’rta maktabdan so’ng avval qishloq xo’jaligi bilim yurtida, so’ng O’rta Osiyo dorilfununining biologiya fakultetida tahsil oldi.

Uning ijodi 30-yilardan boshlangan bo’lib, dastavval «Sharq haqiqati» ro’znomasi va «Yer yuzi» oynomalarida chop etildi. Uning mashhur «Sandal va pechka», «O’z-o’zini tanqid» kabi dostonlari 1936-1937 yillarda yaratildi.

Unda eskilik bilan yangilik, eski urf-odatlar bilan yangicha urf-odatlar qiyosiy tarzda o’zining poetik ifodasini topdi. Hayotdagi, kishilar, xususan bolalar xarakteridagi ayrim nuqsonlar beg’araz hajv qilindi.

Quddus Muhammadiy 1941—1944 yillarda mashhur xalq shoiri, baxshi Islom ota huzurida uning dostonlarini yozib olish bilan mashg’ul bo’ldi. Urushdan keyingi yillarda esa uning birinchi she’riy to’plami «Sinov» (1947) nomi bilan nashr etildi. Shundan so’ng «O’quvchiga esdalik» (1947), «She’r va ertaklar» (1947), «Orzu» (1948), «Bahor keldi» (1950), «Dunyoda eng kuchli nima?» (1951), «Qirq o’g’il va qiz» (1951), «Bizning do’stlarimiz» (1952), «Sen tug’ilgan kun» (1952), «Yangi uy» (1953), «Mehribon do’stlar» (1953), «Qo’ng’izboy bilan sichqonboy» (1955), «Tugmacha» (1956), «Tanlangan asarlar» (1957) kabi o’ntadan ortiq kitoblari bosilib chiqdi. Xususan, uning to‘rt kitobdan iborat «Tabiat alifbosi» kitobi ma’lum va mashhur bo‘lib ketdi. «Ochil dasturxon» (1970) kabi xalq og’zaki ijodi an’analari ruhidagi asarlari ham shuhrat topdi va adibga cheksiz sharaf keltirdi. Uning «Qanotli do‘stlar» nomli she’riy kitobi 1970 yilda Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. U ayni chog’da O’zbekiston xalq shoiri ham bo‘ldi.

Q. Muhammadiy faqat bolalar shoirigina emas, bolalar adabiyotining tadqiqotchisi, jonkuyari va targ’ibotchisi sifatida ham o‘nlab maqolalar yozdi. Xususan uning «Bolalar adabiyotining yanada ravnaqi uchun (1961), «Bolalar adabiyotini o‘rganaylik» (1963), «Ilhom bilan» (1967) kabi maqolalari shular jumlasidandir.

Quddus Muhammadiy mohir tarjimon sifatida mashhurdir. Uning S. Marshak, S. Mixalkov, A. Baro, K. Chukovskiy asarlari tarjimasi o‘zbek bolalar adabiyotining ravnaqi va taraqtsiyotida muhim rol o‘ynayi.

Q. Muhammadiy xoh shoir, xoh tadqiqotchi, xoh tarjimon sifatida faoliyat ko‘rsatmasin, hamisha hamma o‘rinda bolalar kelajagi, kamoloti, ma’naviy shakllanishi xaqida qayg’urdi. Ularning o‘qimishli, ishbilarmon va yetuk mutaxassis bo‘lishini orzu qildi va nihoyat, buning uchun:

Bo‘lay desang bog’bon,
Yo Vatanga posbon,
Yo osmonda uchuvchi,
Yo dengizda suzuvchi,
Nimaiki qilsang tilak
Bariga o‘qish kerak, —

degan xulosaga keldi.

MAQSUD SHAYXZODA
(1908—1967)



O’zbek adabiyotining atoqli namoyandalaridan biri, zabardast dramaturg, adabiy faylasuf Maqsud Ma’sum o‘g‘li Shayxzoda 1908 yili Ozarbayjonning Oqdosh shahrida tavallud topdi. Boshlang’ich ma’lumotni Oqdoshda olgach, yangi sovet maktabida o‘qishni davom ettirdi. 1925 yildan muallimlik qilgan Shayxzoda Boku Oliy pedagogika institutini sirtdan o‘qib bitirdi.

U 1928 yilda Toshkentga kelib, turli ro‘znoma va oynomalar muharririyatlarida, 1935—1938 yillarda esa O’zbekiston SSR Fanlar Komiteti qoshidagi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim, 1938 yildan Nizomiy nomli Toshkent Davlat pedagogika instituti o‘zbek klassik adabiyoti kafedrasiga rahbarlik qildi, yuqori malakali kadrlar tayyorladi.

Shoirning adabiy faoliyati 1929 yildan boshlandi. Uning «O’n she’r» (1932), «Undoshlarim» (1933), «Uchinchi kitob» (1934), «Jumhuriyat» (1935) to‘plamlarining nashr etilishi adabiyotga o‘ziga xos ovozli shoir kirib kelayotganidan darak berdi.

Ulug’ Vatan urushi yillarida shoir butun ijodiy quvvatini, qalb haroratini dushman ustidan g’alaba qozonishga safarbar etdi. Urushning birinchi kunlaridanoq jang qahramonlarpni ulug‘lovchi, front orqasidagi kishilarining fidokorona mehnatini ifodalovchi «Kurash nechun» (1941). «Jang va qo‘shiq» (1942), «Kapitan Gastello (1941), «Ko‘ngil deydiki» kabi she’riy to‘plamlari, «Jaloliddin Manguberdi» (1944) tarixiy drama va boshqa qator publitsistik asarlarini yaratdi.

Urushdan keynigi tinch qurilish yillarida Vatanimiz bo‘ylab keng quloch yozgan zafarli mehnat, tinchlik uchun kurash shoirning «O’n besh yilning daftari», «Olqishlarim», «Zamon torlari», «Shu’la», «Chorak devoni» kabi she’riy to‘plamlari uchun asosiy mavzu bo‘ldi.

1958 yili adibning ko‘hna va ayni chog’da navqiron Toshkent shahriga bag’ishlangan, uning tarixi, o‘tmishidagi madaniyat va xalqaro aloqalarini tasvirlovchi «Toshkentnoma» lirik dostoni yaratildi. Xassos shoir 1980 yilda yozgan «Mirzo Ulug’bek» tragediyasi bilan iste’dodli dramaturg sifatida tanildi. U buyuk inson — Ulug’bek obrazi orqali o‘zbek dramaturgiyasida fojea janrining klassik namunasini yaratdi.

Shayxzoda Pushkinning «Mis chavandoz», Lermontovning «Kavkaz asiri», Mayakovskiyning «Juda soz» poemalari va ko‘plab she’rlarini, Shekspirning «Hamlet» va «Romeo va Juletta» tragediyalarini va sonetlarini, Nozim Hikmatning she’rlarini, ozarbayjon shoirlari asarlarini o‘zbek tiliga ag’dardi. Shayxzodaning o‘zbek adabiyoti tarixi, o‘zbek xalq og’zaki ijodiyoti, xususan Alisher Navoiy ijodini tadqiq etish borasida yaratgan ilmiy ishlari ham tahsinga sazovordir. U filologiya fanlari nomzodi, dotsent ham edi.

Shayxzoda asarlari qardosh xalqlar va xorijiy tillarga tarjima qilingan. Shoir tarjima jarayonida qardosh xalqlar va jahon adabiyoti klassiklarining mahorat maktabidan ta’lim oldi, ilg’or an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan she’rlar yozdi.

Shoirning adabiyot sohasidagi xizmatlari sho‘ro hukumati tomonidan taqdirlangan. O’zbek adabiyotining tribun shoirlaridan Maqsud Shayxzoda falsafiy fikrlarga boy hikmatomuz asarlari bilan xalqimiz qalbida abadiy yashaydi. U bir kam oltmish yil umr ko‘rdi. 1967 yilda olamdan o’tdi.

MIRZAKALON ISMOILIY
(1908—1986)



San’atkor yozuvchi, mohir tarjimon Mirzakalon Ismoiliy 1908 yili Qirg’izistonning O’sh shahrida kambag’al dehqon oilasida dunyoga keldi. Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng u bolalar uyida tarbiyalandi. Toshkentga kelib Erlar bilim yurtida ta’lim oldi. 1928-1930 yillarda O’rta Osiyo dorilfununining Sharq fakultetida o‘qidi, o‘qituvchilik qildi.

Toshkent kinostudiyasi, O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, «Qizil O’zbekiston», «Sharq yulduzi» muharririyatlarida hamda O’zbekiston Davlat nashriyotida xizmat qildi. U rus adabiyoti klassiklaridan M. Yu. Lermontov, A. P. Chexov, L. N. Tolstoy, A. M. Gorkiy, M. A. Sholoxov asarlarini hamda jahon adabiyoti namunalaridan ko’plarini o‘zbek tiliga o‘girdi. Uning tarjimalari o’zbek tilining rivojlanishiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi.

Yozuvchining 1927 yilda bosilgan «8 Mart» p’esasi o‘zbek xotin-qizlarining ozodlik uchun kurashini aks ettirdi. U 1942—1947 yillarda Sovet Armiyasi safida xizmat qilib, fashizmga qarshi kurashda jonbozlik ko‘rsatdi.

Adib Ulug’ Vatan urushidan keyingi yillarda yaratilgan «Farg’ona tong otguncha» (1958, 1967) trilogiya-romanida oktabr to‘ntarishi arafasidagi o‘zbek mehnatkashlarining og’ir hayoti va ma’rifat sari intilishini ulug’ladi. Roman g’oyaviy, badiiy jihatdan o‘zbek prozasi yutuqlarini mujassamlashtirdi. M. Ismoiliy «Bizning roman» (1963) asarida yoshlar hayotini aks ettirdi.

Mirzakalon Ismoiliy «Odamiylik qissasi» (1965) kabi axloq-odob normalari tantanasini madh etuvchi puxta, go‘zal nasriy asarlari bilan o‘zbek adabiyotini yuksaltirishga o‘z ulushini qo‘shdi. U 1986 yilda vafot etdi.

HAMID OLIMJON
(1909-1944)



Shodlik va baxt kuychisi, iste’dodli shoir, dramaturg, olim, davlat va jamoat arbobi Hamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Jizzax shahrida dunyoga keldi. Narimonov nomidagi boshlang’ich maktabni tugatgach, Samarqand pedagogika bilim yurtida (1923-1926) O’zbek Pedakademiyasida (1926-1931) o’qidi.

Hamid  Olimjon  talabalik yillaridayoq she’r yozdi. Uning asarlari 1926 yildan «Zarafshon» gazetasida chiqa boshladi. 1927 yilda shoir mazkur ro‘znoma muharririyatiga ishga o‘tdi.

Hamid  Olimjonning   «Ko‘klam»   nomli ilk  she’riy to’plami 1929 yilda bosilib chiqdi. Shundan so‘ng «Olov sochlar»   (1931),   «O’lim  yovga»   (1932),   «Poyga»   (1932) kabi she’riy to‘plamlari nashr etildi.

Davr bilan birga odim tashlagan, o‘z ijodida xalqimizning mehnat qahramonligini tasvirlagan shoir 30-yillarda adabiyotimizda siyosiy lirikaning eng yaxshi namunalarini yaratdi.

Hamid Olimjon poeziyasining lirik qahramoni — vatanparvar inson, «Vodiylarni yayov kezganda» o‘sha lirik qahramonga yangi turmush yaratuvchisi sifatida jahonga tanildi. Ana o‘sha lirik qahramon Ulug’ Vatan urushi yillarida «Jangchi Tursun» bo‘lib gavdalandi.

O’zbekiston  Fanlar  akademiyasining muxbir  a’zosi (1943)    Hamid   Olimjon   o‘zbek   adabiyotpning   dolzarb masalalari bo‘yicha qator ilmiy-tanqidiy asarlar yaratdi.

Hamid Olimjon A.S. Pushkin, L.N. Tolstoy, M. Gorkiy,   V.   Mayakovskiy,    A.   Serafimovich,     T.   Shevchenko, M. Lermontov, N. Ostrovskiy, A. Korneychuk asarlarga tarjima qildi va ular haqida maqolalar yozdi.

O’zbek xalq og’zaki ijodining ajoyib durdona asari «Alpomish» dostoni birinchi marta Hamid Olimjon tomonidan nashrga tayyorlanib, so‘z boshi bilan (1938) chop etildi. U Alisher Navoiyning 500 yilligini o‘tkazish yubileyi komitetining a’zosi sifatida ulug’ shoir hayoti va ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bordi.

Hamid Olimjon 1939 yildan to umrining oxiriga O’zbekiston  Yozuvchilari uyushmasiga  rahbarlik    qildi.

Hamid Olimjon o‘zining «Daryo kechasi» (1936), «Chirchiq sohillarida» (1937), «O’lka» (1939), «Baxt» (1940) to‘plamlari, «Ikki qizning hikoyasi» (1935-1937), «Oygul bilan Baxtiyor» (1937), «Zaynab va Omon» (1938), «Semurg’» (1939) dostonlari bilan novator shoir sifatida davrining ilg’or g’oyalarini tarannum etdi.

Ulug’   Vatan   urushnning   olovli   yillarida uning «Muqanna» nomli she’riy dramasi yaratildiki, u hanuzgacha dramaturgiyamizning gultoji bo‘lib kelayotir. Uni «Jinoyat» dramasi zamonaviy mavzuda yozilgan. Bu davrda uning bir necha she’riy to‘plamlari bilan bir qatorda   «Jangchi  Tursun»,   «Roksananing  ko‘z  yoshlari»   kabi qator balladalari ham yaratildi.

Iste’dodli shoir Hamid Olimjonning ko‘pchilik asarlari qardosh xalqlar va xorijiy xalqlar tillariga tarjima qilingan.

Shoir 1944 yilda avtomobil halokagiga uchrab vafot etgan. Uning nomi abadiylashtirilgan.

KOMIL YASHIN
(1909)


 
Atoqli adib va jamoat arbobi Komil Yashin (No‘monov) 1909 yili Andijon shahrida tug‘ildi. O’rta maktabni tugatgach, 1925 yilda Leningradda o‘qiydi, so‘ngra maktabda o‘qituvchilik qiladi. 1930-1936 yillarda Yashin O’zbek Davlat Muzika teatrida adabiy emakdosh, 1946-1949 yillarda O’zbekiston San’at ishlari boshqarmasiga rahbarlik qildi. U qariyb yigirma yildan ko‘p (1958-1980) O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasiga rahbarlik qildi. Ayni bir paytda Oybek vafotidan so‘ng «O’zbek tili va adabiyoti» oynomasiga muharrirlik ham qildi. U O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyaning haqiqiy a’zosi hamdir.

Yashinning ijodiy faoliyati 1925 yildan boshlanadi. Bu yillarda uning she’r va ocherklari vaqtli matbuotda ko‘rina boshladi. Shoirning «Quyosh» (1930), «Kurash» (1931), «Komsomol» (1933) she’riy to‘plamlariga kirgan asarlarida mehnatkash xalq hayotida sodir bo‘layotgan yangiliklar, yoshlar taqdiri va kelajagi haqida fikr oritiladi. Uning birinchi dramatik asari «Ikki kommunist» (1929 yilda) sahnaga qo‘yildi. U qishloqlarni kollektivlashtirish davrida «O’rtoqlar» (1930) va «Yondiramiz» (1931) p’esalarini yozdi. Yashinning «Nomus va muhabbat» (1935), «Hamza» (A. Umariy bilan hamkorlikda, 1940) sahna asarlari Ulug’ Vatan urushigacha bo‘lgan  o‘zbek dramaturgiyasining     eng  yaxshi namunalaridandir.

O’zbek xotin-qizlarini eskilik sarqitlaridan ozod etishga bag’ishlangan «Gulsara» (1934), «Nurxon» (1940) p’esalari o‘z vaqtida yaratilgan, o‘sha davr uchun xarakterli sahna asarlaridandir.

Komil Yashin Ulug’ Vatan urushi davrida yetuk dramaturg darajasiga ko‘tarildi. Adibning bu davrda yaratilgan asarlarida do‘stlarga nisbatan mehribonli samimiy muhabbat, dushmanlarga qahru g’azab yogdirildi. «O’lim bosqinchilarga» (1942), «Oftobxon» (1944), «Davron ota» (1942, Uyg’un, Sobir Abdulla, Chustiy bilan birga yozilgan) dramalariga shu ruh singdirilgan. Komil Yashin «Gulsara» operasining librettosi 1950 yilda Ittifoq Davlat mukofoti laureati degan faxriy unvonni olishga muyassar bo‘ldi. «General Rahimov» dramasida (1949) birinchi o‘zbek generali Sobir Rahimovning Ulug’ Vatan urushida ko‘rsatgan qahramonligi aks ettirilgan.

Dramaturgning inqilobiy mavzudagi «Yo‘lchi yulduz (1957) asari respublikamiz teatrlarida muvaffaqiyat bilan qo‘yilib kelindi.

Iste’dodli san’atkor Komil Yashin 1974 yilda «Inqilob tongi» dramasini yozdi. Unda xalqimizning yetuk farzandi, atoqli davlat arbobi Fayzulla Xo‘jaevning siymosi gavdalangan. Unga adabiyot va san’at sohasida xizmatlari uchun O’zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san1 arbobi va O’zbekiston xalq yozuvchisi, 1974 yilda Mehnat qahramoni unvonlari berildi.

Hamzadek ulug’ ustozi izidan borgan Komil Yashin o‘zbek dramaturgiyasida yangi sahifalar ochgan, uning tematik doirasini boyitgan, uzoq umrlik asarlar yaratgan adibdir. Adabiyotimizda uning ovoziga ergashgan,  tarbiyasidan bahramand bo‘lgan dramaturglar oz emas. Komil Yashinning o‘zbek teatri va dramaturgiyasi taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi ulkandir.

Komil Yashin keyingi yillarda «Hamza» romanini yozib chop ettirdi. Uning so‘nggi asarlaridan biri ikki kitobdan iborat «Yodgorlik» memuarnomasidir. Gap Komil Yashin kabi keksa san’atkorlar haqida borganda ular yo‘l qo‘ygan xatolar yoki nuqsonlarni davr ruhiyati, talabi bilan bog‘liq holda ko‘rish zarurdir. To‘g’ri, uning ko‘p asarlarida Uyg’un, G’.G’ulom, N. Safarov va boshqa adiblar kabi partiyaviy avangardlik me’yoridan oshib ketgan, shuning oqibatida ular asarlarida tarixiy haqiqatdan ma’lum chekinish hollari sodir bo‘lgan. Eng muhimi, hozirgi avlod ular yo‘l qo‘ygan xatolarni takrorlamasliklaridadir.

PARDA TURSUN
(1909-1957)



Sho‘ro davri o‘zbek adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri Parda Tursundir. U 1909 yili Namangan viloyati Pop tumanidagi Chorkesar mahallasida dehqon oilasida tug’ildi. Ota-onadan erta yetim qolgan Parda Tursun sarson-sargardonlikda hayot kechiradi.

Ayovsiz yillar shamoli uni  1918 yilda  Chorkesar qishlog’idan Toshkentga yetaklaydi. Kishilar eshigida   xizmatkor    bo‘lib kun    kechiradi.    Undagi ilmga tashnalik 1923-1927 yillarda tajriba ko‘rsatkich maktabiga, 1927-1928 yillarda Karl Marks nomli pedagogika bilim yurtiga olib keladi. So‘ngra, toki 30-yillar boshiga qadar Toshkent viloyatining Piskent tumanidagi maktablarda o‘qituvchilik qiladi. Uning adabiyotga qiziqishi xuddi shu davrdan boshlangan bo‘lib, «Qizil O’zbekiston» («O’zbekiston ovozi») ro‘znomasi muharririyatiga yetaklaydi. 1929-1934 yillarda mazkur ro‘znoma sahifalarida o‘zining xabar, ocherk, hikoyalariyai chop ettiradi. 1930 yilga kelib, uning «Zo‘rlik» nomli birinchi hikoyasi e’lon qilinadi.

1934-1935 yillarga kelib, adibning «Ostonada»,  «Qo‘ldosh va Marusya», «Bir xotinning tarixi» kabi bir necha hikoyalari yaratiladi.

Parda Tursun ijodiy faoliyatida uning «Domla (1937) hikoyasi muhim rol o‘ynaydi. Mazkur hikoyaning syujet chizig’i aytish mumkinki, adibning butun umri davomida yaratgan o‘rta va yirik asarlari sahifalariga ko‘chdi, qissa va romanlarining bosh mavzuiga aylandi.

Parda Tursun bu yillarda zamondoshlari hayotidan olingan bir qator hikoyalar, o‘nlab ocherklar yaratdi.  Uning «Dadajon rais» (1932), «Yangi raislar» (1933),  «Majlisda» (1934), «Quvnoq hayot» (1935), «Yaylovda  (1935), «Traktorchi» (1935) kabi ocherklari shular jumlasidandir. Adib hikoyalaridagidek ocherklarida ham o‘zbek ziyolisining bosib o‘tgan yo‘li, kurashi haqida hikoya qiladi.

1941-1945 yillarda adib bir qo‘lida qurol, bir qo‘lida qalam bilan ona-Vatan himoyasida bo‘ladi. Urushdan keyingi yillarda oliy o‘quv yurtlarida talaba, o’qituvchi, nashriyotlarda muharrir bo‘lib faoliyat ko‘rsatdi. 1947 yili uning birinchi yirik asari — «Haq yo‘l» nomli qissasi chop etiladi. Undagi bosh qahramon Xolmurod Do‘stmatovning hayot yo‘li timsolida adib tarjimai holi emas, o‘zbek ziyolisining bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘li gavdalantiriladi. U keyinroq «O’qituvchining yo‘li» nomi bilan o‘zbek va rus tillarida chop etiladi. 1950 yillarga kelib, mazkur qissa qayta ishlanib, «O’qituvchi» nomi bilan mustaqil bir asar — roman sifatida nashr etiladi. Undagi bosh qahramon Elmurod obrazi hatti-harakati va xarakteri vositasida o'zbek ziyolisi — o‘qituvchisining hayoti va kurash yo‘li umumlashmasiga ko‘tarildi.

Parda Tursun jurnalist, o‘qituvchi, noshir va publitsist, ocherknavis va hikoyanavis, qissanavis va romannavis bo‘lishi bilan birga mohir tarjimon ham edi. U Saltikov-Shchedrin, A.Tolstoy, Emil Zolya, Gi de Mopassan asarlarini o‘zbek tiliga ag’dargan. Uning asarlari ko‘plab qardosh va xorijiy tillarga tarjima bo‘lgan. U 1957 yilda vafot etgan.

MIRTEMIR
(1910-1972)



O’zbekiston xalq shoiri Mirtemir Tursun o‘g‘li 1910 yili Qozog’iston respublikasi, Turkiston shahrining Iqon qishlog’ida tug’ildi. U ibtidoiy eski maktabni bitirgach, 1921-1923 yillarda Toshkentdagi «Almaiy» nomli bolalar namuna ish maktabida tarbiyalanadi.

Mirtemir 1925 yili o‘zbek Erlar bilim yurtiga o‘qishga kirib, uni 1929 yilda tamomlab, O’zbekiston Davlat pedagogika akademiyasida o‘qiydi. Ayni vatstda u O’zbekiston  Markaziy  Ijroiya  qo‘mitasining raisi  Yo‘ldosh Oxunboboevning shaxsiy kotibi bo‘lib ishlaydi.

Mirtemir  Samarqandda  Hamid  Olimjon,  Uyg’un va boshqa shoirlar bilan yaqindan tanishadi. Shoir A. Bezimenskiy, M. Svetlov kabi rus shoirlarining she’rlarini  ona  tiliga  tarjima  qiladi.   Mirtemir oz   muddat oliy maktablarda ham dars beradi, muharririyatlarda xodim,  teatrlarda  adabiy  emakdosh,  Yozuvchilar  uyushmasida maslahatchi, nashriyotlarda muharrir bo‘lib ishladi.

Uning birinchi she’ri 1926 yilda «Tanburim ovozi» nomi bilan «Yosh leninchi» ro‘znomasida bosiladi. Shoirning   «Shu’lalar  qo‘ynida»   nomli  birinchi  kitobi  esa 1928 yilda chop etilgan. Unda Vatan madhi, mehnat gashti va yosh zamondoshlarning ma’naviy dunyosi asosiy mavzu sifatida tarannum etiladi.

Shoir   xalq   poeziyasidan   ilhomlanib, «Dilkusho», «Suv  qizi»,  «Oysanamning  to’yida», «Vladimir Ilich Lenin»  kabi dostonlarni yaratdi.  Bu asarlar  30-yillarning ikkinchi yarmidagi o‘zbek lirikasining rivojlanishiga muhim hissa bo‘lib qo‘shildi.

Uning Ulug’ Vatan urushi yillarida yaratilgan «Vabo»,  «O’ch», «Bu—mening Vatanim», «Ona shahar», «Dengiz bo‘yida», «Mard yigit yoring bo‘lay», «Pilla», «Ko’zlarim yo‘lingda» kabi she’rlarida dushmanga nafrat hislari jangovar ruhda ifodalangan.

Urushdan  keyingi yillar  Mirtemir ijodida zamon bilan hamnafaslik, davrning eng muhim masalalarini zamondoshlarimizning   barkamol   obrazlarini  yaratish keng o‘rin tutadi.

Mirtemirning tarjimonlik  san’ati ham tahsinga loyiqdir. U A.S.Pushkin she’rlarini, N.A.Nekrasovning «Rusiyada kim yashaydi», Sh. Rustavelining «Yo’lbars  terisini   yopingan  pahlavon»,   Berdaq  asarlari va qirg’iz xalq eposi  «Manas»ni ham tarjima qilgan.

Mirtemirning "œQoraqalpoq daftari" turkumi o‘zbek poeziyasining 60-yillardagi yutuqlaridandir. Shoirning «Surat» poemasi sho‘ro davri o‘zbek poemachiligjnjng eng nodir namunalarjdan biridir. «Men seni...», «Chag’alay», «Qirg’iziston», «Mahtumquli to‘yida», «Onaginam», «Qozog’im», «Qaydadir buloq» kabj she’rlarj xalqlar do‘stligini kuylovchi eng yaxshi asarlardandir. 1979 yilda Mjrtemirga «Tog’day tayanchjm» she’riy to‘plami uchun Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti berilgan. U 1972 yilda vafot etgan.

IZZAT SULTON
(1910)



Yirik adabiyotshunos, iste’dodli dramaturg Izzat Sulton 1910 yili O’sh shahrida hunarmand oilasida tug’ildi. Otasi vafotidan keyin bolalar uyida tarbiyalandi. 1924 yilda u Toshkentga o’qishga keladi. Avval "œNamuna" ish maktabi, so’ngra ta’lim-tarbiya texnikumida o’qiydi. Texnikumni tamomlagach, maktablarda o’qituvchilik qiladi.

Izzat Sulton 1930 yilda O’rta osiyo Davlat dorilfununining ijtimoiy fanlar fakultetida o’qiydi. Samarqand shahrida chiqadigan "œBatrak" gazetasi muharririyatida mas’ul kotib bo’lib ishlaydi. 1934 yili O’zSSR fanlar komiteti Til va adabiyot instituti aspiranturasiga kirib, uni 1937 yilda tamomlaydi. 1943-1948 yillarda davlat rahbarlik lavozimlarida xizmat qiladi. 1948 yildan buyon O’zbekiston fanlar akademiyasi nomli Til va adabiyot institutida (hozirda Alisher Navoiy nomidagi) ishlab kelmoqda.

Izzat Sulton 1932 yildan boshlab vaqtli matbuotda  adabiyotshunoslikka oid maqolalar e’lon qildi, «Adabiyot nazariyasi» (1939, 1979) darsligini yaratdi. Tadqiqodchining ulug’ o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning merosini o‘rganishga bag’ishlangan qator asarlari alohida ahamiyatga ega.

Izzat Sulton badiiy adabiyot sohasida ham barakali ijod qilmoqda. Ilk dramatik asari «Burgutning parvozi» (1939) zamondoshlarini Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash jihatidan muhimdir. Uyg‘un bilan hamkorlikda yozgan «Alisher Navoiy» (1940) asari O’zbek dramaturgiyasining yutuqlaridan biri bo‘ldi.

«Noma’lum kishi»   (1963),  «Imon»   (1960)   dramalarida  axloq normalari,  zamonamiz  kishilarining  fazilatlari ulug’langan.  Yozuvchining yangi  dunyo va xurofot olami   o‘rtasidagi   kurashni,   yangilikning   bu   kurashda qudratli ekanini ko‘rsatgan asari «Fidoyi»dir   (1966).  «Ko‘rmayin bosdim tikonni»,  «Ibn Sinoning bolaligi», «Abdulla Qodiriyning «O’tgan kunlar» asarlari    uning ijodida muhim rol o‘ynaydi.

O’zbekiston   Fanlar   akademiyasining  muxbir   a’zosi, O’zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi O’zbekiston  Davlat mukofotining laureati Izzat  Sulton  o‘zining  sermahsul  ijodini  xalqqa  tuhfa etib kelmoqda.