Yurtdosh > Xorazm viloyati
Xorazm viloyati haqida ensiklopediyalarda
muxbir:
ХОА АЗМ ХАЛҚ СОВЕТ А ЕСЛУБЛИКАСИ (ХХСА ) (19201924) Хива хонлиги ҳудудида хонлик тузуми ағдариб ташлангач, юзага келган халқ республикаси. Майд. 62.200 км2, аҳолиси 550 минг киши (1920). Миллий таркиби, асосан, сзбеклар (65%), қисман туркманлар (26,8%), қорақалпоқлар (3,8%), қозоқлар (3,4%) ва б.дан иборат. ХХСА маъмурий жиҳатдан 4 та вилост (Ҳазорасп, Янги Урганч, Тошҳовуз, Хсжайли) ва 26 та туманга бслинган (1923). ХХСА ҳудуди Бухоро Халқ Совет А еспубликаси, Туркистон АССА , Қозоғистон АССА билан чегараланган. Лойтахти — Хива ш.
Хивада хонлик тузуми ағдариб ташланган кун — 1920 й. 2 фев.да Аш хиваликлар партисси аъзоларвдан иборат, (5 киши кирган) Муваққат инқилобий қсмита — ревком (раиси Мулла Жуманиёз Султонмуродов) тузилган. Бу қсмита 2 ой давомида ҳам қонун чиқарувчи, ҳам ижро қилувчи ҳокимист вазифасини бажарган. 9 апр.да мазкур қсмита ишини схшилаш мақсадида унинг таркибида 10 кишидан иборат дастлабки халқ ҳукумати — Аозирлар Шсроси ташкил қилинди. Ҳукумат таркибига Жуманиёз Султонмуродов (Муваққат инқилобий ҳукумат раиси; хорижис — ташқи ишлар нозири), Одамохун Ортиқов (ҳукумат раиси ёрдамчиси), Мулла Ааврсз А сзибоев (ҳукумат котиби), Мулла Ўроз Хсжамуҳамедов (ҳукумат котиби ёрдамчиси), Матлапобой Мадраҳимов (молис нозири), Шайхутдин Ҳасанов (ҳарбий ишлар нозири), Лолвонниёз Ҳожи (Лолёзҳожи) Юсупов (олий муфаттиш — давлат назорати нозири), Ашчонқори Жабборқулов (халқ хсжалиги нозири), Мулла Бекжон А аҳмонов маориф нозири), Бобоохун Салимов (адлис нозири) киришди. Асосан, ёш хиваликлардан иборат бслган ҳскумат аъзолари Хоразмда ағдариб ташланган хонлик ҳукумати срнига демократах республика қуриш учун интилдилар.
1920 й. 26 — 30 апр.да Бутун Хоразм халқ вакилларининг 1 қурултойида Хоразм Халқ Совет А еспубликаси — ХХСА тузилганлиги тантанали равишда сълон қилинган. Қурултойда 15 кишидан иборат ХХСА ҳукумати — Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Л. Юсупов) тузилди.
ХХСА нинг ёш ҳукумати БХСА , Туркистон АССА , А СФСА давлатларидан ташқари Финлсндис, Швеяис, Германис, Туркис, Афғонистон, Арон каби хорижий давлатлар билан ҳам мустақил равишда савдосотиқ ва иқтисодий алоқаларни олиб боришга ҳаракат қилди. Mac, 1921 й. 24 носб.да Афғонистонга қозикалон Бобоохун Салимов бошчилигида махсус слчилик ҳайъати жснатилган. Хусусан, Финлсндис билан савдосотиқ алоқалари самарали бслган.
1920 й. 13 сент.да Москвада А СФСА билан ХХСА сртасида 24 моддадан иборат Иттифоқ шартномаси ва 15 моддадан иборат иқтисодий битим тузилган. Иттифоқ шартномасига биноан, совет А оссисси ХХСА мустақиллиги ва дахлсизлигини расмий суръатда тан олган. Иттифоқ шартномасининг 17моддаси асосида алоҳида ҳарбийсиёсий битим ҳам тузилган. Унда Хоразм қизил армисси А СФСА ҳомийлиги остида тузилиши таъкидланган.
Бироқ шартнома ва битимларда ксрсатилган асосий моддаларни, хусусан, ХХСА нинг мустақиллиги ва дахлсизлиги ҳуқуқини совет А оссисси тан олмай, доимий равишда ёш республиканинг ички ишларига қспол равишда аралашиб турди, Хоразмда катта миқдордаги қизил аскарларни сақлаб, бу ҳарбий кучлар орқали мамлакатни сзи бошқаришга интилди. 1921 й. 6 мартда Хоразмда қизил аскарлар уюштирган ҳарбий давлат тснтаришидан кейин Л. Юсупов ҳукумати ҳам ағдариб ташланди. Ҳукуматнинг собиқ раиси сширинишга улгурди. Бироқ орадан ксп стмай у қамоққа олинди. Большевиклар ксплаб нозирларни отиб ташлашди. Тирик қолган айрим нозирлар Жунаидхон сафига бориб қсшилган. Аш хиваликлар партиссининг фаолисти тақикланган. Хоразм Коммунистик партисси ташкилий жиҳатдан расмийлашди (1921 й. дек.).
ХХСА давлат бошқаруви жиҳатидан халқ демократик республикаси ҳисобланган. ХХСА Конституяиссига мувофиқ, давлат ҳокимистининг олий бошқарув органи, Бутун Хоразм халқ вакиллари қурултойи, қурултойлар сртасида — ХХСА Марказий Ижроис Қсмитаси ҳисобланган. Ижро қилувчи олий орган (ҳукумат) — Хоразм Халқ Аозирлар Шсроси саналган. Бирок, асосий ҳокимист ХХСА да турган совет А оссисси ва СССА нинг турли фавқулодда органлари қслида бслган.
Афсуски, Хоразмда ҳокимистнинг снги органлари фаолисти бу гал ҳам узоққа чсзилмади. 1921 й. сент. ойида бслган ХХСА МИК мажлисида «Ўз вазифасини бажара олмаган ва ишни чалкаштирган» деган сохта айблар билан М. Оллоберганов сз лавозимидан олиб ташланди ва слимга ҳукм қилинди. Умуман олганда, ХХСА мавжуд бслган қарийб 5 йил давомида большевиклар томонидан ХХСА МИК раислари ва ҳукумат бошликдарининг ҳар бири 10 мартадан узгартиридди. Хоразмда стказилган бундай давлат тснтаришлари оқибатида сзбек халқининг ксплаб асл фарзандлари қатағон қилинди.
1920 —21 й.ларда ХХСА да аграр соҳада дастлабки сзгаришлар амалга оширилиб, 10 минг десстина ер деҳқонларга бслиб берилди. Бундан ташқари, уларга уруғ, деҳқончилик асбоблари ҳамда ссуда (қарз) ажратидди. Деҳқонларга кредит хисобидан 5 минг чорва мол сотидди. Аски суғориш иншоотларини қайта тиклаш билан бирга снгилари ҳам қурилди. Mac, 1922 й. охиригача Хоразм деҳқонлари Ҳазораспдан Хсжайлигача бслган ҳудудда 12 та дамба қурдилар. 1922 й.да чоракор ва камбағалларга ер бслиб бериш учун давлат ер фонди тузишга ҳамда деҳқонларга узоқ муддатли ва қайтариб олинмайдиган ссудалар бериш учун давлат деҳқонлар банкини таъсис стишга қарор қилинди. Банкка 3 млрд. ссм маблағ ажратилган. Хуллас, 1921 —22 й.ларда 400 минг танобдан ортиқроқ ер камбағал деҳқонларга берилди.
ХХСА да иқтисодий сиёсат ва хсжалик соҳасидаги ислоҳотлар зиддистли тарзда кечди. Хоразм А еспубликасидаги солиқ сиёсатида совет А оссиссининг таъсири кучлироқ бслганлиги учун синфий ёндашув сққол намоён бслди. Солиқнинг оғир юки савдогарлар, судхсрлар ва йирик ер сгалари зиммасига тсғри келди. Қ.х.да сгона солиқ тизими (1922 й. дек.) жорий қилинди. Солиқ тслашни тсғри йслга қсйиш мақсадида давлат банки ва солиқ палатаси ташкил қилинди. 1923 й. июнда ҳунармандчилик ва саноат соҳасидаги соликлар ҳам бир тизимга солиниб, давлат саноат солиғи жорий қилинди. Янги иқтисодий сиёсат (ААЛ)нинг сълон қилиниши билан ХХСА да карвонсаройлар, корхоналар, ксллар ва тсқайлар ижарага берила бошланди. Телефон симлари тортилиб, дарё кемачилиги тиклашга киришилган. Бир қанча йирик ксприклар қурилди. Лахта майдонларининг худуди 1921 й.даги 10 минг танобдан 1924 й.да 85 минг танобга, ҳосиддорлик 100 минг пудяан 800 минг пудга кстаридди. Умумий скин майдонлари 1913 й.даги даражанинг 62%ни, ҳосиддорлик 70 —75% ни ташкил килди. 1924 й.га келиб, 6 та пахта тозалаш заводи, 10 та ғишт заводи, ёғ заводи, босмахона, слектрстаняис тикланди, қогоз ва шиша заводлари қуридди. Саноатда давлат сектори устувор мавқеини сгаллади.
ХХСА ҳукумати маданиймаърифий ва соғлиқни сақлаш ишларига ҳам катта сътибор қаратди. 1920 й. баҳорида республикада снги типдаги мактаблар ташкил қилина бошланди. 1921 й. сент. да Хивада очилган халқ дорилфунуни республика маданий ҳаётида катта воқеа бслди.
Хоразм Совет Сояиалистик А еспубликаси (ХССА ). 1923 й. 17 20 окт.да бслган Бутун Хоразм халқ вакилларининг 4қурултойи ХХСА ни Хоразм Совет Сояиалистик А еспубликаси (ХССА )га айлантириш тсғрисида қарор қабул қилди. 20 окт.да ХССА нинг 5 бслим ва 12 бобдан иборат снги Конституяисси қабул қилинди. Бу Конституяис мамлакатнинг сояиалистик қурилиш йслига стишини қонун йсли билан мустаҳкамлади. Унга мувофиқ, ернинг хусусий мулк сканлиги бекор қилинди, вақф ерлари бутунлай тугатилди. Мавжуд ерлар умумхалқ мулки деб сълон қилиниб, барча вақф мулклари маориф нозирлиги ихтиёрига берилди. Козихоналар фаолисти тақиқланиб, совет судлари ташкил қилинди. Шу тарзда 1923 й. окт. ойидан бошлаб Хоразм А еспубликасидаги демократик сзгаришларга чек қсйилди. Хоразмни советлаштириш жараёни сзининг юқори босқичига кстарилди. Ҳукуматнинг кескин снги сиёсатидан норози бслган барча кишилар бундай вазистда истиқлолчилар сафини тслдирдилар. Туркистонда совет режимига қарши қуролли ҳаракат Хоразм воҳасига ҳам кенг тарқалган сди. ХССА нинг марказий ва жан. қисмларида ксплаб сардор ва қсрбошиларнинг ҳаракатлари снада авж олди.
1923 й. дек.да Литнак, Ҳазорасп, Боғот, Хонқа туманларида снги совет ҳукуматига қарши деҳқонларнинг оммавий қсзғолонлари бошланиб кетди. Қсзғолончилар жойлардаги совет ташкилотларини тугатиб, мамлакат пойтахти Хива ш. устига юриш бошладилар. Қорақумда турган Жунаидхон қсшинлари ҳам ғарб томондан, бир вақтнинг сзида шаҳарга қараб ҳаракат бошлади. 1924 й. 10 снв.дан бошлаб Жунаидхоннинг 15 минг кишилик отлиқ ва пиёдалардан иборат қсшини Хивани қамал қилишга киришган. 16 снв.да ХССА да ҳарбий ҳолат жорий қилинди. Қизил армис қсмондонлиги зудлик билан Хоразмга катта микдордаги ҳарбий кучларни жснатгач, 1924 й. фев. ойининг бошларида халқ қсзғолони бостирилди ва большевиклар давлатнинг снги жазолаш (қатағон) органларини ташкил қилишди. 1924 й. 20 фев.да совет прокуратураси тузилди. Шунингдек, Хоразмдаги вилостларда 5 та совет халқ судлари ҳам ташкил қилинди. Бу даврда ҳарбий трибунал ва Давлат сиёсий бошқармаси (ГЛУ) фаолисти снада кучайтирилди. Бу жазолаш органлари коммунистик мафкурани тан олмаган қар қандай кишиларни қатағон қилишни авж олдирди.
Ўрта Осиё Иқтисодий Кенгаши (Средаз АКОСО)нинг тазйиқи натижасида 1923 й. ёзида Хоразмдаги миллий валюта А СФСА рублига (10 Хоразм ссмига 1 А СФСА рубли нисбатида) алмаштирилган сди. 1924 й.дан бошлаб Хоразм А еспубликаси ҳам худди БХСА сингари СССА нинг сгона банк ва молис тизимига тслиқ тортилди. ХССА армисдан кейин давлат мустақиллигини муҳим тимсоли бслган миллий валютадан ҳам маҳрум қилинди.
Бутун Хоразм халқ вакилларининг 5қурултойи (1924 й. 29 окт. — 2 носб.) Ўрта Осиёда миллийҳудудий чегараланиш муносабати билан ХССА тугатилишини сълон қилди. ХССА нинг сзбеклар сшайдиган 23 та тумани снгидан ташкил қилинган Ўзбекистон ССА таркибига Хоразм вилости қилиб киритилди. ХССА нинг қолган ҳудудлари Туркманистон ССА ва Қорақалпоқ мухтор вилости (Қозоғистон АССА таркибида)га қсшилди. 1924 й. 23 носб.да ХССА МИК ва 30 носб.да Халқ Аозирлар Шсроси сз фаолистини тсхтатди.
Ад.: Лолвонниёз Ҳожи Юсупов, Аш хиваликлар тарихи (Хотиралар), Урганч, 1999; Маткаримов М., Хоразм А еспубликаси: давлат тузилиши, нозирлари ва иқгисоди, Урганч, 1993; Хива минг гумбаз шаҳри, Т., 1997; Хоразм тарихи, 2ж., Урганч, 1997; Ўзбекистон снги тарихи, 2китоб [Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида], Т., 2000; А ажабов К,.К., МустақилТурқистонфикри учун мужодалалар, Т., 2000; Туркестан в начале XX века: к истории истоков наяиональной независимости, Т.~ 2000; Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари, Т., 2001.
Қаҳрамон А ажабов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
muxbir:
ХОА АЗМ ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И, Хоразм вилост давлат қсғирчоқ театр и — болалар театри. 1993 й. Хива ш.да ташкил бслган. Театрнинг ташкил топишида Санъат интининг «қсғирчоқ театри» бслимини битказган махсус «Хоразм гуруҳи» билан биргаликда Огаҳий номидаги театр қошидаги «қсғирчоқ театри» студисси актёрлари асос бслди. Театр сзига хос ижод йсли ва услубига сга бслиб, замонга ҳамнафас спектакллар билан бир қаторда халқ сртаклари, мумтоз асарларга ҳам алоҳида сътибор қаратмоқда, класс коняерт, шоу томошалари билан томошабинни мамнун стмоқда. «Афанди ҳангомалари» (М. Қурёзов) театрнинг илк спектаклидир. Кетмакет «Тсғри ва сгри», «Сирли сандиқ», «Чодир жамол», «Кашмир қсшиғи» (Ш. А ашидов), «Сусамбил» (М. Крдиров) каби спектакллар саҳналаштирилди. Театр ижодкорлари турли мавзуларга мурожаат стган ҳолда спектаклларга болаларни факат халолликка, меҳнатсеварликка, оқил ва билимдон, ватанга, халқига, отаонасига муҳаббатли бслишга ундовчи снг муҳим тарбисвий восита сифатида қарамоқда. «Туҳмат тош ёрар», «Шоҳсанам киссаси», «Дсстлик боғи» (С. Козлов), «Африка қсшиғи» (Д. Сабуров), «Тилла тарвуз», «Янги йил сртаги» (О. Абдуллаев), «Қизил танлилар сардори» (О. Генри), «Олтин балиқ» (А. С. Лушкин), «Ишламаган тишламайди» (У. Хсжаниёзов), «Тулки ҳийласи» (М. Ашурова), «Тстихон шоу» (класс коняерт), «Ўрмондаги базм» (шоу томоша) ва б. театр саҳнасидан срин олган снг схши асарлардир. А охила Матниёзова, Юсуфбой Юсупов, Умид Досов, Даврон Исмоилов, Фароғат Саидназарова ва б. театрнинг етакчи актёрларидир.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
muxbir:
«ХОА АЗМ ҲАҚИҚАТИ» - ижтимоий-сиёсий газета. Урганч ш.да ҳафтада 2 марта чоп стилади. Муассиси: Хоразм вилости ҳокимлиги. Дастлаб, 1920 й. 8 мартдан «Инқилоб қуёши» номи билан нашр қилинган. 1939 й. 1 снв.дан ҳоз. номда. 1921 й. Хоразмга келган Ҳ.Ҳ. Аиёзий газета фаолистини мустаҳкамлашга ёрдам берган. Давлат ва жамоат арбоблари Карим Болтаев, Қурбон Берегин, Худойберган Девонов; ёзувчи ва шоирлар Фақирий, Мутриб, Лартав, Чокар, Муғанний, Сайд Аазарий, Умар Қурбоний, Маҳмуд Исмоилов, Ашмурод Девонов, Хайит Ашмуродов ва б. газ.нинг илк мухбирлари бслган. Саҳифаларида вилост ҳаётига доир иқтисодийижтимоий, маънавий масалалар ёритиб борилади. 1996 й. 3 апр.дан «Х.ҳ.» ва «Хорезмскас правда» газ.лари бирлашган таҳриристи ташкил стилди.
Газ.га турли даврларда Бекжон А аҳмонов, Афзал Тагиров, Шариф Булатов, А аҳмат Мажидий, Қурбон Берегин, Отахон Тошхсжаев, Агам А аҳимов, Аркин Самандаров, Карим Қурбонов муҳаррирлик қилганлар. Ҳоз. муҳаррири А устам Искандаров (1996 й.дан). Адади 3443 (2005).
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
Navigation
[0] Message Index
[*] Previous page
Go to full version