* * *
Urush nixoyasiga yetgach, Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) Safiyyaning eri Kinonani huzurlariga chorladilar. Bani Nazir qabilasi Madinadagi mahallasini tark etayotganida olib ketgan boylikni so‘radilar. Javob ololmadilar. Qaytaqayta so‘radilar, foydasi bo‘lmadi. Kinona «bilmayman» demakdan nariga o‘tmadi.
Shu payt bir yahudiy keldida:
— Men erta tongda Kinonaning mana bu xarobada aylanib yurganini ko‘rdim, — deb xabar berdi.
O’sha xaroba xaqida so‘ralgan savollarga ham tuzukkuruk javob olinmagach, Payg‘ambar (alayhissalom):
— Nima deysan, ey Kinona, u boylikni ko‘zing oldida topsam, seni o‘ldirayinmi? — dedilar.
— O’ldir!.. — dedi Kinona.
Amr berdilar, xaroba qazila boshlandi. Kinona alamli nigohlar ila qarab turardi. Nihoyat, bir tuya terisiga to‘ldirilgan boylik ko‘rindi. Nabiyyi akram (s.a.v.) qolgan qismining qaerdaligini so‘radilar, bir ish chiqmadi. Oxiri Kinonani Muhammad ibn Maslamaga topshirdilar...

* * *
Marhabning singlisi Zaynab cho‘g‘da pishirilgan butun echki go‘shtini ko‘tarib kelib qoldi.
— Ey Abul Qosim, bu echki kabobini o‘z qo‘llarim bilan pishirib, senga hadya o‘laroq opkeldim, marhamat, yegin, — deb iltifot ko‘rgazdi.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) echkining o‘ng oyog‘idan bir parcha go‘sht ajratib, og‘izlariga soldilar. Lekin yutmasdan, qaytarib chiqardilar:
— Bu suyak menga zaharlanganidan xabar beryapti, — dedilar.
Bu paytda ashobdan Bishr ibn Baro’ tishlagan luqmasini yutib bo‘lgan edi. Rasuli muhtaram janobimiz Zaynabni chaqirdilar. Xotin ganni cho‘zib o‘tirmasdan, xiyonatini tan olaqoldi.
— Nimaga bunday qilding?! — deb so‘ragan edilar:
— Sen mening qavmimga shuncha ish qilding. Istadimki, agar sen bir podshoh bo‘lsang, buni yeysanda, o‘lasan, xalq sening yomonligingdan qutuladiqo‘yadi. Bordiyu sen payg‘ambar bo‘lsang, u takdirda bu echki go‘shtining zaharlangani senga bildirilishi lozim edi. Xuddi o‘ylaganimdek bo‘lib chiqdi, — dedi.
Keyin Zaynab shahodat keltirib, musulmon bo‘ldi, degan rivoyat bor.
O’shanda uning xiyonati uchun jazo berish va o‘ldirish talabida bo‘lganlarga Janobi Payg‘ambar izn bermadilar. Lekin keyinroq zaharlanib o‘lgan Bishr uchun qasos sifatida Zaynab ham o‘ldirildi. Ya’ni, u Islom dinini qabul etmasidan o‘ldirilgan, degan rivoyat ham bor.
Boshqa xotinlar qatori Safiyya ham asir tushgan edi. Eri o‘ldi, endi o‘zining boshiga ne kunlar tushajagi noma’lum. Hukm g‘olibning qo‘lida, mag‘lubning dardini kim ham tinglardi?
Sahobiylardan Dihya (r.a.) Janobi Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga borib, asir xotinlardan bittasini o‘ziga so‘radi. Xohlaganini olishga ruxsat berdilar. Ruxsat tekkach, Dihya xotinlarning yoniga keldi. Tanlab
o‘tirishga hojat yo‘q edi, ichlarida bittasi bor ediki, undan go‘zali yo‘q.
— Qani, ketdik. Rasululloh seni menga berdilar, dedi va u bilan amakisining qizini olib qaytdi.
Bu paytda boshqa sahobiylar Rasulullohga e’tiroz bildirishayotgan edi.
— Dihyaga bir cho‘ri tanlashga izn berdingiz. U borib qabila raisining qizini tanladi. Holbuki, u xotinlar ichida eng chiroyligidir. Uni o‘zingizga olsangiz, eng to‘g‘ri yo‘l bo‘lardi, — deyishdi.
Nabiyyi muhtaram afandimiz Bilolni (r.a.) yuborib, asir xotinlarni oldirib keldilar. O’liklar oralab kelishgani uchun kayfiyatlari buzilgan, yuzlari qayg‘u ifodalarila qoplangan edi. Bittasi hatto yoqasini yirtib, dodfaryod qilardi.
Rasululloh (s.a.v.) Bilolga qaradilar.
— Qalbingda rahmshafqat tuyg‘usi qolmaganmi? Nimaga bularni o‘liklar orasidan olib kelding? — deb tanbex berdilar.
Sochini yulayotgan haligi xotinni nariroqqa opketishga buyurdilar. So‘ngra hirqalarini yechib, Safiyyaning ustiga tashladilarda, orqa tomonga o‘tkazib qo‘ydilar. Dihyaga Safiyyaning ikki amakivachchasi berildi. Ayollarning eng go‘zali Payg‘ambar janobimizga tushganidan mo‘minlar mamnun bo‘ldilar. Qolaversa, qabila raisining qizi bo‘lgan Safiyya mo‘minlarning payg‘ambariga tushib, bu bilan uning ham sharafi hisobga olingan edi.
Safiyya o‘n besh kuncha burun ko‘rgan tushining haq bo‘lib chiqqaniga qanoat hosil qildi. Taqdirdan kochib qutulib bo‘lmaydi, uning hukmlarini hech kim to‘xtatib qololmaydi ham. Shuning uchun Hotamul anbiyo (s.a.v.) Safiyyaga Islom diniga kirishni taklif etgan zahotlari hech ikkilanmasdan shahodat kalimalarini aytib, musulmon bo‘ldi.

* * *
Ortiq Haybarda qiladigan ishlari qolmadi. Qaytish amri berildi. Yo‘lda ilk ko‘ringan joyda Rasululloh (s.a.v.) Safiyyaga uylanish istagini bildirdilar, lekin takliflari qabul etilmadi.
— Ey Ollohning rasuli, hozir bir narsa deya olmayman, — deb javob qildi Safiyya.
Ikkinchi marta Suddus sahbo degan joyga qo‘nishganida yana og‘iz soldilar, bu gal Safiyya rozi bo‘ldi. Janobimiz Ummu Sulaymni chaqirib, Safiyyani kelinlikka hozirlashni topshirdilar. Ummu Sulaym uni kiyintirib, bezantirdi. Sochlarini taradi, xushbo‘ylar surtdi. Va shu kecha Safiyya Janobi Rasulullohning xotinlari bo‘ldi.
347
Tong otgach, Payg‘ambar (alayhissalom) tashqari chiqib, atrofda Abu Ayyub Ansoriyga (r.a.) ko‘zlari tushdi. U qo‘lda qilich ila aylanib yurgan ekan.
—   Nima qilganing bu, ey Abu Ayyub? — deb so‘radilar.
—   Yo Nabiyalloh, bu xotinning otasi bilan erini biz o‘ldirdik. Ularning intiqomini olishga harakat qiluvchilar chiqib qolmasin, degan xavotirda kechasi bilan qo‘riqlab chiqdim, — dedi u.
Abu Ayyubning bu samimiy ishi va bu so‘zlari Janobimizni benihoya mamnun qilib yubordi. Qo‘llarini ochdilar:
— Ollohim! Meni poylab chiqqani kabi sen ham Abu Ayyubni himoyangda saqla! — deb duo qildilar.
Hech bir manfaat kutmasdan, faqat Olloh rizoligi uchun, faqat Rasuli kibriyoga sevgi va hurmati yuzasidan qilingan ioyloqchilik va buning evaziga olingan mukofot!..
Hech bir poyloqchi u kecha Abu Ayyub poylab chiqqan zotdan ham ko‘ra qimmatli zotni poylagan emas. Bu duoni ham hech bir ko‘ngil Rasulullohdanda go‘zal tuyg‘ular bilan qila olmaydi. Hech bir inson bu duoni qilgan Buyuk Payg‘ambar kabi Mavlosiga yaqin bo‘la olmaydi. Abu Ayyub Janobi Rasulullohning bu duolariga sazovor bo‘lish uchun bir kecha emas, bir oy sevaseva uxlamay poyloqchilik qilib chiqishga ham rozi bo‘lishi mumkin edi'.
Nabiyyi muxtaram Anasga (r.a.):
— Atrofdagilarni chaqir, — dedilar.
Bir ro‘mol yoyib, ustiga xurmolar sochildi. Bir miqdor sariyog‘ qo‘yildi. Xurmo, yog‘ va uning qorishmasidan tayyorlanadigan bu yemakni arablar «xays» deyishardi. Bu mutavoze’ dasturxon Rasuli akram janobimiz bilan Hazrati Safiyya onamizning (r.a.) nikoh kechalari sharafiga tortilgan edi.
Janobi Payg‘ambarimiz avvalgi qo‘noq joyda nega uylanish taklifini qabul etmagani haqida so‘ragan edilar, Safiyya dedi:
— Ey Ollohning payg‘ambari, u yer Haybarga juda yaqin edi. Birortasi sizga yomonlik yetkazib qo‘yishidan qo‘rkdim. Endi esa ulardan uzoqdamiz.
Mukammal bir javob bo‘ldi. Faxrul mursalin (s.a.v.) uning farosatidan sevindilar, Huyayy ibn Ahtobday shafqatsiz bir yahudiyning qizi bo‘lib yetishgan va necha kundan beri qabilasi ahlidan juda ko‘pining o‘ldirilganini ko‘rgan bir ayol bu so‘zlarni shunday bir samimiyat bilan aytdiki, uni tabrik va taqdir etmaslikning sira iloji yo‘q edi!..
Payg‘ambari zishon Safiyya onamizga nikohlanganlari joyda uch kun turib qolishgani haqida rivoyat qilinadi.
Qo‘shinga yurish amri berildi. Janobi Rasululloh (s.a.v.) tuyalarini cho‘ktirib, zavjalari Hazrati Safiyyani mindirdilar, oldiga o‘zlari mindilar. Yo‘lga tushildi.
Bu orada qo‘shin ichida bir mavzu — Hazrati Safiyya cho‘ri sifatida qoladimi yoki «Ummul mu’minin» (Mo‘minlarning onasi) toifasiga qabul qilinadimi, degan masala muhokama qilina boshlagan edi. Oxiri shunga kelishildi: «Ko‘ramiz, agar yuzini yopsa, demak, mo‘minlarning onalaridan biri bo‘ladi, yopmasa, cho‘ri sifatida qolgan bo‘ladi», deyishdi. Bu borada Payg‘ambarimizning nima qilishlarini kutishga qaror berishdi.

Sultoni anbiyo valmursalin janobimiz tuyaga mingan zahotlari zavjalarining yuzini yopdilar. Ashobning qiziqishini uyg‘otgan masala shu tariqa hal bo‘ldi. (Buxoriy, 5/77).
Quro vodiyida qo‘shinga dam berildi. Hamma o‘z ishi bilan mashg‘ul bo‘la boshladi. Rasuli akramning (s.a.v.) xizmatlarini qilib yuradigan Mid’am ismli qul u zotning ashyolarini endi tushirayotgan edi, birdan chayqalib ketdi, achchiq bir faryod ko‘tarib, yerga quladi. Chopib tepasiga kelganlar uni bo‘g‘ziga bir o‘q sanchilgan holda ko‘rdilar. Mid’am joyida tipirchilar, jon talashib yotar edi. Sal o‘tmay, oxirgi nafasini chiqarib, tinchib qoldi.
Albatta, hayot o‘lim bilan nihoya topadi, ammo qani endi hamma ham Mid’amdek sharaf topib o‘lsa!
Mo‘minlardan bir qismi ichlarida jo‘sh urgan tuyg‘ularini yashirib tura olishmadi:
— Muborak bo‘lsin Mid’amga... muborak bo‘lsin jannat! — deb yuborishdi.
— Baxtiyor o‘lim deb buni aytadilar!
— Rasuli muhtaram janobimizga xizmat qilib turgan paytida o‘lishning o‘zgacha toti bo‘lsa kerak...
Ammo hamma narsani bilib turuvchi, barcha mulklarning egasi Buyuk Mavlodan ishlarning ich tarafi xakida ham xabar oladigan Rasuli akram sahobalarining bu xayratlarita e’tiroz bildirdilar:
— Io‘q, unday demanglar. Haybar o‘ljalari hali taqsimlanmay turib u bir jubbani o‘g‘irlab oldi, ana, hozir uning egnida lovov yonib turibdi... — dedilar.
Bu so‘zlar hazil emasdi. Bu so‘zlar odamlarni o‘lib ketgan bir qul haqida yomon tushunchalarga yo‘llash uchun aytilmadi. Bu so‘zlarni so‘zlagan zotning oldiga tushib: «Bu masalani men sizdan yaxshi bilaman», deya oladigan boshqa bir inson yaratilmagan edi, yaratilmayajak ham.
Bu so‘zlarga beparvo bo‘lib bo‘lmasdi. Ko‘zlarga so‘niklik, qalblarga dahshat cho‘kdi. Hozirgina unga havas bilan boqib turganlar yuragida endi achchiq bir alam paydo bo‘ldi. Demak, Rasulullohning xizmatchilari bo‘lish bilan ham ish bitmas ekan!
Oradan hech qancha vaqt o‘tmay, Sayyidul bashar janobimizning huzurlariga bir kishi keldi.
— Ey Ollohning payg‘ambari, bularni o‘lja taqsimlanmasidan oldin olgan edim... — dedi va qarshilariga bir juft shinpak tashladi.
Habibi akram (s.a.v.):
— Olovdan yasalgan shippaklar... — deb qo‘ydilar. Mid’amni o‘ldirgan o‘qni Quro vodiyining yahudiylari otgan edi. Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) nayzalarini Sa’d ibn Ubodaga berdilar. Birodarlarini safga tuzdilar.
Yahudiylardan biri maydonga tushib, jangga raqib istadi. Musulmonlardan Zubayr ibn Avvom peshvoz chiqdi. Yakkama-yakka olishuv boshlandi. Bir-birlariga zarbalar berishdi, hamlalar qilishdi. Oqibatda dushman jonsiz holda yerga dumaladi. Uning ketidan otilib chiqqan ikkinchisi ham Zubayrning zarbasidan o‘lim topdi.
Uchinchisini Hazrati Ali (r a.) qarshiladi. Qisqa vaqt ichida u ham yer tishladi. O’zini ko‘rsatib, o‘rtaga otilib chiqqan va hayotini boy berganlarning soni shu tariqa o‘n bittaga yetdi. Payg‘ambarlar Imomi janobimiz har gal ularni Islom diniga da’vat qilardilar, ammo ular urushni afzal ko‘rishardi.
Vaqti kirdi deguncha, musulmonlar orada namozlarini o‘qib olishardi. O’sha kuni oqshomga qadar urushildi. Ertasi yahudiylar urushni to‘xtatishdi. Haybarliklar singari, ular ham hosilning yarmini berib turish evaziga sulhga rozi bo‘lishdi. Shunday qilib, ular o‘z yo‘lida ketib borayotgan musulmonlar qo‘shiniga qo‘l ko‘tarishning og‘ir jazosini olishgan edi. Payg‘ambar janobimiz u yerda to‘rt kun turib, so‘ngra yo‘lga chiqdilar.
Yo‘lda Taymo qabilalari sulh istashdi. O’rtada bitim imzolandi. Yana yurishda davom etildi.

* * *
Salama ibn Akvoni og‘ir bir o‘yg‘am bosgan. Amakisi Amir ibn Akvo jang payti o‘zining qilichi qaytib ketib oyog‘ini kesib yuborgan va o‘lgan edi. Ko‘rganlar bu hodisani o‘z joniga qasd qilish deb baholab, oxiratga qo‘li bo‘sh va amallari botil holda ketdi, deb gap qilishardi.
Salamani ezayotgan hol shu. Amakisining ixlosli bir musulmon kabi yashaganiga ishonchi komil ekanidan bunday natijaga aslo rozi emasdi. Axir, haqiqatan amakisi o‘z joniga suiqasd qilgan bo‘lsa, unda tamom...
Shunday og‘ir xayollar og‘ushida borarkan, bir payt qo‘lidan kimdir tutganini his etdi. O’girilib qarasa, Rasululloh janobimiz ekanlar.
Nima gap, ey Salama, senga nimalar bo‘lyapti? — deb so‘radilar.
Masalani arz qilishning ayni vaqti edi.
— Ey Ollohning payg‘ambari, odamlar amakimning amallari behuda ketganini gapiryaptilar. Urushda u o‘z qilichining qaytishidan shahid bo‘ldi, — dedi.
So‘ylarkan, xavotirli nigohlari nabiylar Sarvarining yuzlarida kezinardi. Nega deganda, amakisi haqida eng to‘g‘ri xukm mana shu zotning muborak og‘izlaridan chiqajak. Ollohning sevgilisi janobimiz kulimsiradilar:
— Bunday deyayotganlar xato so‘zlayaptilar. Boz ustiga, amakingga ikki mukofot bordir, — deya ikki barmoqlarini ishora qildilar. Va so‘zlarida bunday davom etdilar: — U ham nafsiga, ham dushmaniga qarshi jixod qilgan inson edi. Uniki kabi yuk bilan va uningdek
hozirlik ko‘rgan holda oxiratga safar qila olgan arab juda oz topiladi. (Buxoriy, 5/77).
Salama bir onda qushday yengil tortganini his etdi.
— Boshimni ko‘klarga yetkazdingiz, ey Ollohning rasuli! — dedi.
Rosa uzoq yo‘l yurilganidan so‘ng bir kechkurun qo‘shin yana damga tuxtadi.
— Kim poyloqchilik qiladi bu gal? — deb so‘radilar Janobimiz (s.a.v.)
Xazrati Bilol xohish bildirdi:
 Poylab chiqaman, ey Ollohning rasuli!
Ylovchilar yuklarini tushirib, darhol oyoqlarini uzatishdi Sal fursat o‘tar-o‘tmay hamma uxlab qoldi. Bilol bir muddat askarlar orasida kezindi, bir muddat namozlar o‘kidi Vujudini zo‘r bir charchoq, horg‘inlik bosnb kelaverdi. Yura-yura oyoqlari ham toldi, o‘ziga bo‘ysunmay ko‘ya boshladi. Bir necha daqiqa o‘tirib dam olsa.nimabo‘larkin?
Tuyaga suyanib, srga utirdi. Utirgani shu buldi. Kuzlariga cho‘kayotgan va borgan sari ustiga yoiirilib bostirib kelayotgan uykunI yenga olmadi: o‘zini uning teran og‘ushiga tashladi..
Kuyoshning ilk nurlari yuzlarga urilganida, birinchi bo‘lib Xazrati Umar (r.a.) uyg‘ondi. Baland ovozda takbir aytib, odamlarni uyg‘otdi. Hamma dong qotganidan namoz vaktini o‘tkazib yuborishgan edi. Dahshatga tushishdi (Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, birinchi bo‘lib Rasuli akram «anobimiz uyg‘onadilar.)
Bu orada Xazrati Bilol ham uyg‘onib, keldi.
 U nima kilganing, ey Bilol?! — dedilar rasululloh (s.a.v.)
— Otamonam sizga fido bulsin, ei Ollohning rasuli, sizni bosgan uyqu meni ham bosibdi, dedi
Bilol (r.a.)
Xa bu xodisa Buyuk Mavloning takdiri ekani aniq. Kelajakda bir sabab bilan bomdod namoziga vaqtida turaolmay qolgan mo‘minlar nima qilishlari lozimligini Janobi Payg‘ambarimiz shaxsan ko‘rsatib berishlari uchun maxsus olingan bir tadbir edi.
Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) darhol yo‘lga tushish amrini berdilar Bu vodiydan chiqilgach, dam berildi. Tahoratlar olindi. Avval bomdod namozining sunnati, sO’ngra Payg‘ambarimizning imomliklarida bomdodning farzi o‘qildi...
Janobimiz namozdan keiin bunday marhamat qildi:
— Ey insonlar, Olloh taolo ruhlaringizni tutdi, qo‘yib yubormadi. Istasa, yanayam boshqa bir vaqtda qo‘yib yuborardi va biz o‘shanda uyg‘onar edik. Kay birlaringiz namoz vaqti uxlab qolsa yoxud unutsa, uni o‘z vaqtida qanday o‘qisa, o‘shanday o‘qisin.
Keyin yo‘lda davom etishdi. Bir tepalikka chiqa boshlashdi. Peshonalaridan ter quyildi, ko‘ngillar esa farah ila to‘la — Haybardek qal’aning fathidan mo‘l o‘lja bilan qaytishardi axir. Tepalikka chiqib olgach, «Ollohu akbar, Ollohu akbar!» hayqiriqlari bilan tuyg‘ularini izhor etishdi. Janobi Payg‘ambarimiz so‘z qotdilar:
—   Sekinroq aytinglar. Sizlar eshittirmoqchi bo‘layotgan Zot kar ham emas, uzoqda ham emas. Sizlar har narsani eshitib turuvchi, qullariga g‘oyatda yaqin, doimo sizlar bilan birga bo‘lgan Ollohga murojaat qilmoqdasizlar.
—   Ey Abdulloh ibn Qays! — dedilar Rasululloh orqaga o‘girilarkanlar.
—   Buyuring, yo Nabiyalloh! — deb javob qildi Abdulloh ibn Qays.
—   Jannat xazinalaridan hisoblanadigan bir kalimani senga o‘rgatsam, nima deysan?
— Boshim osmonga yetadi, ey Ollohning Rasuli!
— U kalima «La havla va la quvvata illa billah»  dir. (Buxoriy, 5/75.)
Abdulloh ibn Qays (Abu Muso alAsh’ariy) xursand bo‘lib ketdi. O’zlari endi tanishgan bo‘lishlariga qaramay, nabiylar Sarvari (s.a.v.) uning ismini aytib xitob qilishlari g‘oyat go‘zal bir holat edi! Shu kundan e’tiboran xos o‘laroq tildai qo‘ymay aytib yurilajak bu muborak so‘z mana shunday muborak bir xotira bilan ko‘ngliga joylashtirilganidan o‘ziii baxtli his etib, yo‘lida davom etdi. Oldida ketayotgan Imomul anbiyo jaiobidan ko‘z uzmay borarkan, ora-sira: «La xavla va la quvvata illa billah», deb qo‘yardi.

* * *
Yo‘lda kutilmagan hodisa ro‘y berdi. Janobi Rasuli akram (s.a.v.) mingan tuya nimagadir turtinib, tizzasiga cho‘kib qoldi. Voqea tez ro‘y bergani uchun Janobimiz bilan ayollari Safiyya onamiz muvozanatlarini yo‘qotib, yerga dumalab ketishdi. Abu Talha:
— Qurboningiz bo‘lay, yo Nabiyalloh! — deya tuyasidan sakrab tushdi. — Hech narsa qilmadimi? — deb so‘radi xavotirlanib.
— Yo‘q, sen xotinimga yordamlash... — dedilar Rasuli kibriyo.
Abu Talha Hazrati Safiyyaga yordamga shoshildi. Ko‘ylagini yechib, ustiga tashladi. Safiyya onamiz tezda o‘zini o‘nglab oldi. Bu orada Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) ham o‘rinlaridan turgan edilar. Abu Talha tuyaning egarjabduqlarini tuzatdi. Payg‘ambarimiz xotinlari bilan birga qaytib yana tuyalariga mindilar va yo‘lchilik tag‘in davom etdi.
Rasuli zishon (s.a.v.) har galgi safardan kaytishda bo‘lgani kabi:
— Olloh buyukdir! Olloh buyukdir! Olloh buyukdir! Qaytyapmiz, tavba qilamiz, qulligimizda davomlimiz. Faqat Rabbimizga hamd aytamiz. Olloh va’dasida sodiqdir. Qullariga yordam berdi va dushmanlarini parokanda kildi... — der edilar.
Bu muborak so‘zlarni to Madinaga yetgunga qadar ora-sira aytib bordilar. (Buxoriy, 4/40.)
Atroflaridagi birodarlari ham u zot bilan birlikda ayni ifodalarni takrorlab borishdi.
Uzoqdan Madina ko‘rindi. Robbul Olamiynning habibi janobimiz (s.a.v.) Uhud tog‘iga boqarkanlar:
— Bu tog‘ bizni sevadi, biz ham uni sevamiz, — deb marhamat qildilar.
Bu toqqa qaratilgan sevgi ehtimol u tog‘ etaklarida Olloh uchun jonlarini fido qilgan sevgili birodarlarining ko‘milgani boisidandir. Axir, ularning har biri haqida ko‘ngillarda bebaxo, aziz xotiralar qolgan.
Shaharga kirgach, Habibi akram janobimiz Hazrati Safiyyani Horisa ibn No‘‘monning uylaridan biriga joylashtirdilar. Masjidga borib, ikki rakat namoz o‘qidilar. So‘ngra uyga qaytib, istirohatga chekildilar.
Nabiyyi muhtaram janobimizning safardan yangi bir xotin olib kelganlarini eshitgan musulmon ayollar ham uni bir ko‘rish, ham xush kelibsan deyish uchun ziyoratiga kela boshlashdi. Yangi kelinni ko‘rishga kelganlar orasida tanib bo‘lmas darajada o‘ranib olgan bir xotin ham bor edi. Rasuli akram (s.a.v.) u xotinning izidan borib, yo‘lda to‘xtatdilar.
— Safiyya qanday ekan? — deb so‘roqladilar. O’rangan xotin ortiq o‘zini yashirishi befoyda ekanini bildi. Xayoliga kelgan gapni aytdi:
— Qanday bo‘lardi, bir yahudiyning qizi...
Bu ayol Hazrati Oyisha (r.a.) edi. Javobi uncha yaxshi emasdi. Janobi Rasulullohning (s.a.v.) ko‘ngillariga yoqadigan so‘zni topib aytsa bo‘lardi. Chunki Hazrati Safiyyaning butun xususiyati «bir yahudiy qizi» ekanidangina iborat emasdi. Masalan, «Juda to‘zal ayol ekan», deyilsa, bu ta’rif haqiqatning tom o‘zginasi bo‘lardi. Xuddi shuning uchun ham Rasuli akmal unga javob o‘laroq:
— Unday dema, ey Oyisha, men unga Islomni taklifetganimda, o‘sha zahoti qabul etdi va samimiyatla musulmon bo‘ldi, — dedilar.
Albatta, Hazrati Oyisha o‘ziga bir sherik chiqqani sababidan shunday dedi. Ustiga ustak, bu sherik darhaqiqat qusursiz darajada go‘zal edi.

QOTIL SHOIR

Arab shoirlaridan Abdulloh ibn Xatal Islom diniga kirdi va Madinaga hijrat qildi. Bu narsa mo‘minlarni shodlantirib yubordi. Quraysh orasida e’tiborli bir shoirning Islomni qabul qilishi, albatta, quvonchli holda.
Janobi Payg‘ambar (s.a.v.) bir kuni uni zakot to‘plashga yubordilar. Ibn Xatal hayotidan xursand edi. Huzoa qabilasidan bir kishi unga yordamchi qilib berildi, borgan joylarida ham xurmate’tibor ko‘rishdi.
Zakot va sadaqa sifatida butun bir suruv to‘plandi. Suruvni oldilariga solib, Madinaga qaytishdi. Bir yerga yetganlarida dam olishga to‘xtashdi. Ibn Hatal sherigini chaqirdi:
—   Hov anov semiz qo‘yni ko‘ryapsanmi? — dedi.
—   Ha, ko‘ryapman.
— Tez uni so‘yib, kabob hozirla. Men picha yotib, damimni olvolaman. Uyg‘onganimda yemagim tayyor bo‘lishi kerak.
«Shuncha qo‘ydan hech bo‘lmasa bittasida mening haqkim bo‘lishi kerak, axir», deb o‘yladi u. Asal to‘plagan odam barmog‘idagi yuqini yalaydida.
Ibn Xatal qulay bir joy topib uzandi. Charchagan ekan, tezda uxlab qoldi. Uyqusi nechog‘li totli bo‘lsa, uyg‘ongach, yeyajagi kabob ham uvdan qolishmasligi tabiiy edi.
Oradan xiylagina vaqt o‘tib, orziqib uyg‘ondi. Bir ikki chuqur nafas olib, havoni iskaladi. Kabobning hidi yo‘q. Yuzi burishdi. O’rnidan turib qarasa, yordamchisi ham uzala tushib uxlab yotibdi! Qoni qaynadi.
— Hoy huzoalik, qani, o‘rningdan turchi! — deb baqirdi.
Qayoqda? Uyg‘onmadi. Ibn Xatal uning tepasiga borib, oyog‘i bilan turtdi: «O’likmisan yo tirikmisan, sendan so‘rayapman?!» dedi go‘yo.
Huzoalik sapchib o‘rnidan turdi. Lekin hali uyqusi ochilmagan, garang edi. Nima gapligini dabdurust anglayolmay turdi.
— Ha, nima bo‘ldi?! — dedi talmovsirab.
Ibn Hatal hali ham asabiy holatda edi.
—   Men senga bitta qo‘yni so‘ygin, deb aytmadimmi? Kabob qil deb buyurmaganmidim?
—   Ha, shunday degan eding, lekin senga kelgan uyqu meni ham elitibdi, — deb javob qildi huzoalik.
Ibn Xatal bu javobdan battar tutokdi. Shiddat 6ilan huzoalikning ustiga tashlandi. Og‘ir bir musht tushirdi. Ketidan ikkinchi, uchinchi mushtlarni solar ekan, «Tushundim, sening adabingni berib qo‘yish lozim ekan!» derdi hadeb.
Huzoalik ketma-ket yog‘ilayotgan zarbalardan o‘zini qo‘rimoqchi bo‘lgani bilan eplayolmadi, nihoyat yerga cho‘zilib qoldi. Oradan ikki-uch daqiqa kecharkechmas, nafasi ham tindi. Sho‘rlik huzoalik oxiri o‘lim bilan tugaydigan safarga chiqqanini bilmayoq qoldi.
Saldan keyin ibn Xatal o‘zini bosib, qilib qo‘ygan ishini o‘ylay boshladi. Bir odamni aybsiz o‘ldirishning jazosi nima ekanini u bilardi. Tez bir qarorga keldi. Podani oldiga solib, «Qaydasan, Makka?» deya yo‘lga tushdi. U shoshilardi. Huzoalikning jasadi topilib, to Madinaga xabar yetib borguncha tahlikadan yiroqlab olishi kerak.
Endi uning Islom diniga bog‘liqligi qolmaydi, hatto Janobi Payg‘ambarimizni haqoratlab she’rlar ayta boshlaydi, mushriklarni mamnun qiladi. O’ldirilgan huzoalikning intiqomini olishga bel bog‘lashgani taqdirda ham musulmonlar uni qo‘lga olisholmasdi. Axir, ortida Makka xalqi turgan bir shoir nimadan qo‘rqadi?!

HERAKLGA MAKTUB

Xaybardan qaytgach, Janobi Rasululloh (s.a.v.) Rum podshohi Heraklga bir maktub yozdirdilar.
— Yo Rasululloh, ular muhrsiz xatni o‘qishmaydi,— deyishdi bilganlar.
Shunda Faxri koinot janobimiz (s.a.v.) o‘zlariga bir uzuk yasattirdilar. Uzukning ko‘ziga uch satr holida «Muhammadur Rasululloh» deb yozdirdilar. Ust satrda «Olloh», o‘rtada «Rasul», ost satrda «Muhammad» lafzlari yozildi. Maktubi sharif shu muhr ila muhrlandi. Dihya ibn Xalifaning qo‘liga tutqazib, Busro amiriga yetkazishni buyurdilar. U esa, o‘z navbatida, Rum podshohi Heraklga topshirishi lozim edi.
Dihya vaqtni o‘tkazmasdan yo‘lga chiqdi. Olis yo‘lni bosib o‘tib, Busroga yetdi. Bu qasabaga bir zamonlar mashhur Shom safari chog‘i Rasululloh janobimiz amakilari Abu Tolib bilan birga kelganlar.
Dihya amirning huzuriga bordi, kelish sababini anglatdi. Olib kelgan muqaddas omonatini unga topshirdi.
— Ollohning rasuli Muhammaddan (s.a.v.) sizlarning podshohingiz Heraklga maktub, — dedi.
Horis omonatni oldi, so‘ngra:
—Bu maktubni o‘zing olib borganing to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki Herakl shu onda Quddusdadir, — dedi.
Taklif ma’qul edi. Yeniga qo‘shib berilgan odam bilan birga Dihya: «Qaydasan, Quddus?!» deya hayallamay yo‘lga chiqdi. Yurayura muqaddas tuproqlarga yetdi. Maktubi sharifni Heraklning ko‘liga topshirdi. Davlatning bir necha a’yonlari ishtirokidagi bir majlisda maktub o‘qildi:
«Bismillahir Rohmanir Rohiym (Mehribon va rahmli Olloh nomi ila boshlayman).
Ollohning quli va rasuli Muhammaddan Rum xalqining buyugi Heraklga.
Salom hidoyatga yurgan kishigadir. Bundan so‘ngra...
Men seni Islom diniga da’vat qilaman. Islomga kir, salomat qolgaysan. Olloh esa senga mukofotini ikki qat qilib beradi. Agar yuz o‘girsang, butun xalqingning gunohi sening bo‘yningdadir». «Ey Kitob ahli, bizga ham, sizga ham bab-barobar bo‘lgan bir so‘zga kelingiz — yolg‘iz Ollohgagina ibodat qilaylik. Unga hech narsani sherik qilmaylik va bir-birovlarimizni xudo qilib olmaylik», deng. (Ey Muhammad,) agar ular (ya’ni, Kitob ahli ushbu da’vatdan) yuz o‘girsalar, u holda sizlar (ey mo‘minlar): «Guvoh bo‘linglar, biz musulmonlar (yagona Ollohga itoat qilguvchilar)miz», deb aytinglar».
357
Maktubning oxiriga Janobi Rasuli akram (s.a.v.) Oli Imron surasidan «Ey Kitob ahli...» deya boshlanuvchi 64oyatini ilova qilgan edilar.
Maktub o‘qib bo‘lingach, Herakl Islom dini va Payg‘ambar (s.a.v.) haqlarida har xil savollar berdi, Dihya javob qidi...
Kabulning ilk qismi shu tariqa so‘ngiga yetdi. Herakl Dihyani mehmon qilishlarini buyurib, kuzatdi. Keyin yonidagilarga o‘girildi.
— Surishtirib ko‘ringlar, Hijoz ahlidan, xossatan Makka xalqidan odam topib, huzurimga keltiringlar, — dedi.
Har yoqqa kishi yuborildi. Shom voliyi tijorat maqsadida yurtiga kelgan o‘ttiz kishini topib, Quddusga yo‘lladi. U kishilar Heraklning huzuriga keltirildilar. Herakl tarjimon yordamida ularga o‘zi olgan maktubdan so‘z ochdi. Payg‘ambardan bahs qildi. Kelganlar Islom dinini qabul qilmaganini eshitib, mamnun bo‘.vdi. Chunki endi payg‘ambarlik qilayotgan zot haqida unga imon keltirmaganlar tilidan eshitib ko‘rnsh imkoni paydo bo‘lgan edi. Albatta, bu odamlarning fikri Dihyanikidan boshqacha bo‘ladi. Dihya payg‘ambar ekaniga ishongan inson hakida bir xil o‘ylasa, ishonmaganlarning tushuncha va qanoatlari boshqacha bo‘lishi tabiiy.

— Orangizda nasabda unga yaqin bo‘lgan odam bormi? — deb so‘radi dastlab.
— Menman.
Bu javobni bergan kishi Abu Sufyon edi, Herakl ishorat qilib, uni qarshisiga chorladi. Suhbat tarjimon orqali borardi.
— Sen ro‘paramda turasan, — dedi Herakl. So‘ngra boshqalarga xitob qildi: — Sizlar uning orqasida turinglar. Men bu odamdan ba’zi narsalarni so‘rayman, bordiyu yanglish javob bersa, ishorat qilib menga bildirasizlar.
Shundan so‘ng Abu Sufyonni savolga tuta boshladi:
—   Orangizda uning nasabi qanday?
—   U sharafli bir oiladandir.
—Undan oldin orangizdan payg‘ambarlik da’vosi bilan chiqqan biron kimsa bo‘lganmi?
—   Yo‘q.
—   Bobolari orasida podshoh yo sulton o‘tganmi?
—   Yo‘q.
—   Uning da’vatini ko‘proq insonlarning yuqori tabaqasi qabul qilyaptimi yo past tabaqasimi?
—   Rostini aytganda, unga ko‘proq zaiflar ergashishyapti.
—   Ergashuvchilar ko‘payyaptimi yo kamayyaptimi?
—   Ko‘payyapti.
— Ichlarida uning dinini yoqtirmay chiqib ketganlar bormi?
— Yo‘q.
—Payg‘ambarlik da’vosini qilmasidan ilgari uning hech yolg‘on so‘zlaganini ko‘rganmisizlar?
—   Aslo.
—   Va’dasida turmagan hollari bo‘lganmi?
—   Yo‘q.
Abu Sufyon bu yerda sheriklari uni uyaltirmasliklariga amin edi. Hech biri bu suhbat davomida o‘rtaga otilib: «Bu odam yolg‘on aytyapti, haqiqat bu so‘zlayotgani kabi emas!» demadi. Ammo safardan qaytishlarida ularning tillarini birov tushovlab turolmaydi. Bu voqea u yerbu yerda hali gapiriladi, «Abu Sufyon bilib turib yolg‘on so‘zladi, ammo Heraqlning huzurida bizlar ahvolni buzgimiz kelmadi», deydiganlar ham chiqadi. Shunday ekan, fursatini topib ozgina bo‘lsada, bir narsalarni aytib olsa bo‘lmasmidi? Nozik bir narsalar to‘qib yuborsa, yarani sal tirnab yuborsa, yetardi. Savoljavob boshlanganidan beri shunday bir fursatni poylab turgan edi, darhol qo‘shimcha qildi:
— Ammo hozir biz u bilan ma’lum muddatga ahdlashganmiz. Bu muddat ichida nimalar kilayotganidan xabarim yo‘q, — dedi.

Abu Sufyonning bu ilovasi Heraklga bironbir ta’sir ko‘rgazmadi,
—   U bilan hech urushdingizlarmi?
—   Ha.
—   Natijasi nima bo‘ldi?
— U janglardagi tole’ xuddi quduq paqiriga o‘xshaydi: bir tushadi, bir chiqadi. Ya’ni, ba’zan u bizdan g‘olib keladi, ba’zan biz uni mag‘lub etamiz.
— Sizlarni nimalarga da’vat qiladi?
—«Yolg‘iz Ollohga ibodat qiling. Unga hech bir narsani sherik qilmang, bobolaringizning din to‘g‘risidagi tushunchalarini tashlang», deydi. Namoz o‘qishga, zakot berishga, yolg‘on gapirmaslikka, ornomusli bo‘lishga, qarindoshurug‘larga yaxshi muomala qilishga chaqiradi...
Heraqlning savollari shu yerda bitdi. Bular har bir eslihushli odam so‘raydigan ma’nili savollar edi. Chiroyli so‘z uchungina aytilgan, o‘rinsiz va ma’nosiz savollar emasdi. Bularga yetarli javoblarni olgach, Heraql tarjimonga dedi:
— Unga ayt... Payg‘ambarning nasabini so‘radim, sharafli oiladan ekanini aytding. Payg‘ambarlarning nasabi doimo asil bo‘ladi. Jamiyatdagi obro‘li oilalardan tug‘ilishadi. Avval otabobolaridan birorta shaxs shunday da’vo bilan chiqqanmi, deb so‘radim. Yo‘q, deding. Aks holda, uning da’vosini bobolarining merosini qo‘lga kiritish havasidandir, deyishim mumkin edi. Avval uning hech yolg‘on gapirganini ko‘rganmisizlar, deb so‘radim. Uning yolg‘on so‘zlamaganiga guvohlik berding. Men bilamanki, insonlarga yolg‘on gapirmagan kishi Olloh nomidan aslo yolg‘on so‘zlamaydi. Unga ko‘proq kimlar ergashayotganini so‘radim. Asosan zaiflar, deb javob berding. Darhaqiqat, payg‘ambarlarga birinchi bo‘lib doimo zaiflar ergashishadi. Safdoshlari ortyaptimi yo kamayib boryaptimi, degan so‘rog‘imga tobora ortib borayotganini aytding. Ha, imon shunday: ish tamom bo‘lgunga qadar ortadi, kamaymaydi. Avval uning diniga kirib, keyin bu dinni yoqtirmay tashlab ketganlar bormi, deb so‘radim, yo‘q, deding. Mazasi qalblarda his etilgan imon shunaqa bo‘ladi. Va’daga munosabatini so‘radim, vafodor deb ta’riflading. Haqiqiy payg‘ambarlar shunday: xiyonatni bilishmaydi. Sizlarni nimaga da’vat qilishini so‘radim. Yolg‘iz Ollohga ibodat etishga, unga hech bir narsani sherik qilmaslikka, butsanamga topinishni taqiqlab, namoz o‘qishga, rostgo‘ylikka va ornomusli bo‘lishga chaqirishini aytding. Agar shu gaplaring chin bo‘lsa, men ham sizlarga xabar beramanki, juda qisqa vaqt ichida mana shu ikki oyog‘im ostidagi yerlar u zotning qo‘liga o‘tajakdir. Men shunday bir payg‘ambarning kelishini bilardim. Ammo sizlarning oralaringdan chiqishini kutmagan edim. Unga yetisha olishimni bilsam, har qanday mashaqqatlarga ham chidab, borib ko‘rishardim. Uning yonida bo‘lsam, xizmatchisi bo‘lardim, mana shu qo‘lim bilan oyoqlarini yuvib qo‘yardim.
Heraql gapini tugatgach, maktubni so‘ratdi va yana bir marta o‘qittirdi. Xat endi o‘qib bo‘lingan ham edi
ki, o‘rtada bir shovqin qo‘pdi. Odamlar g‘alag‘ovur qila boshlashdi. Abu Sufyon bilan sheriklariga javob berildi.
Tashqarida yolg‘iz qolishganida Abu Sufyon sheriklariga:
— Vallohi, ibn Abu Kabshaning ishi g‘oyat ajoyib bo‘ldi-ku. Hatto Rum sultoni undan qo‘rqyapti, — deb yubordi... (Buxoriy, 1/5.)