Ўзнет ёки Ўзбекча гапирамиз ЯÒ›инда сзбек тилидаги интернет ресурслар (Ўзнет) ссиб келаётган ёшлар ортидан сзбек тилига стиш заруристи билан тсÒ›нашади. Бу йслда маÒ³аллий интернет Ò³амжамистни Ò›андай ксз илÒ“амас тссиÒ›лар кутиб турипти.
Бу йил интернетнинг сзбек сегменти очилганига 17 йил тслди. Бу йилларни ксп жиÒ³атдан тикланиш йиллари деб аташ мумкин. Аслини олганда ривожланиш босÒ›ичи снди бошланаспти деб айтиш мумкин. Ò²озирда интернетнинг маÒ³аллий тармоÒ“и — uz Ò³удудида ойига сртача 100 снги доменлар очилмоÒ›да. Бугунга келиб Ўзнетда Ò³аммаси бслиб (2012 йилнинг апрели Ò³олатида — муÒ³аррир иловаси) 14 мингдан бир оз ошиÒ› сайтлар мавжуд. Аммо уларнинг атига 10 фоизигина сзбек тилидаги сайтлардир. Бу Ò³ол бир Ò›атор муаммолар билан изоÒ³ланади, айнан улар сзбек тилидаги интернет ресурсларнинг ривожини секинлаштирмоÒ›да.
УзоÒ›ни ксзлаган ютадиЮÒ›орида айтилганидек, Ўзнетдаги сайтларнинг аксаристи бугунда рус тилида. Бунинг мантиÒ›ий сабаблари бор албатта. Гап шундаки, биз интернетни рус тили орÒ›али танидик, у биз учун сзига хос ксприк вазифасини стади ва Ò³озирда Ò³ам шундай бслиб Ò›олмоÒ›да. Шу сабабли тарихан uz Ò³удуди рус тилида сратилди ва ривожлана бошлади. Бунинг сна бир сабаби, илк интернетдан фойдаланувчиларнинг кспчилиги шаÒ³арда сшовчилар бслгани ва рус тилини схши билганидир. Бунинг устига Ўзнетга тамал тошини Ò›сйган ахборот технологислари мутахассислари Ò³ам рус тилли сди. Шу сабабли, интернетдан фойдаланувчилар керакли маълумотларни рус тилида .ru Ò³удудида ишлашга одатланиб Ò›олишди ва бунда давом стишмоÒ›да.
Ўзбек тилидаги интернет ресурслар асосан охирги бир икки йил ичида фаол ривожлана бошлади. Лекин гап фаÒ›ат бунда смас.
Интернет реклама соÒ³асидаги етакчи компанислардан бири Ledokol Groupнинг директори Дилшод Музаффаровнинг фикрига ксра, сзбек тилли интернетнинг ривожланиши билан боÒ“лиÒ› муаммолар умуман интернетнинг ривожига хос бслган тамойилларга мос келади. Унга ксра, сзбек тилли интернет ортда Ò›олганлигининг асосий сабаби, унинг бошÒ›алардан ксра кечроÒ› ривожлана бошлаганидир. Д. Музаффаровнинг ссзларига ксра, сÒ›ин икки уч йил ичида сзбек тилли интернетнинг гуркириб ссишини кутиш мумкин бслади. Бунга мамлакат Ò³удудларидан бслган сзбек тили фойдаланувчиларнинг интернетга Ò›сшилиши, интернетдан фойдаланиш Ò³аражатларининг арзонлашуви ва технологисларнинг тараÒ›Ò›ий топиши Ò³ам ксмаклашади.
Бу ссзларни Ўзнетнида кечаётган сснгги тамойиллар билан Ò³ам Ò›исман тасдиÒ›ланади. Гап шундаки, интернетдан фойдаланувчилар сони ортиб бориши баробарида сзбек тилидаги сайтлар сони Ò³ам ортиб бормоÒ›да. Масалар, тслиÒ› сзбек тилидаги футболга баÒ“ишланган сайтлардан бири
www.uff.uz беш йилда оддий чатдан Ўзнетнинг етакчи сайтларидан бирига айланди. Шунингдек, сзбек тилидаги интернетда оммавий ахборот воситалари (ОАВ), порталлар, таълим ресурслари (
www.ziyonet.uz), блоглар (
www.fikr.uz), ижтимоий тармоÒ›лар (
www.sinfdosh.uz,
www.muloqot.uz ) пайдо бсла бошлади. Шунингдек талабалар, сÒ›итувчилар, шифокорлар ва бошÒ›а ксплаб ихтисослашган порталлар Ò³ам фаол сратилмоÒ›да. Бугунда барча давлат идоралари сайтларининг сзбек тилидаги версисси ишлаб турипти. Ўзбек тилидаги Wikipedia Ò›омусидаги (
http://uz.wikipedia.org) маÒ›олалар сони секинлик билан бслсада, ошиб бормоÒ›да. Википедиснинг 2004 йилнинг снвар ойида асос солинган сзбек тилидаги бслими бугунга келиб 8157 маÒ›ола, 23338 бетдан иборат (121 срин).
Content is a king ёки Ò³амма гап мазмундаУшбу Ò›адим Ò³аÒ›иÒ›ат интернетга нисбатан ишлатилганда Ò³ам сзини тслиÒ› оÒ›лайди, съни сзбек тилидаги ресурсларнинг оммалашмаганлигига уларнинг сратувчилари Ò³ам ксп жиÒ³атдан сабабчи.
Гап шундаки, сзбек тилидаги сайтларнинг кспчилиги мазмун жиÒ³атдан саёз.
www.uz рейтингининг юÒ›орисидаги 50 сайтниннг десрли срми — 20 ортиÒ“и файлларни юклаб олишга мослашган кснгилочар ресурслар (кино, шоу-бизнес, мусиÒ›ага баÒ“ишланган).
Ўзбек тилидаги снг йирик таълимий ресурс
www.ziyoyz.comнинг ташкилотчиси Давронбек Тожиалиевнинг фикрига ксра, сзбек тилидаги интернет оммалашмаганлигининг сна бир сабаби, сзбек тилидаги маълумотларнинг ста озлигида. Айтайлик, сзбек шоири Ò³аÒ›идаги бирон маълумотни сзбек тилидан ксра рус тилида топиш осонроÒ›. "œБирон керакли маълумотни рус тилида топиш осонроÒ› скан, уни сзбек тилида Ò³еч ким изламайди", дес Ò›айд стада Д. Тожиалиев. Бунинг устига сзбек тилидаги сайтларни Ò³еч ким тарÒ“иб Ò›илмайди, ёшлар сса, хорижий "œОдноклассники", "œВконтакте" ва бошÒ›а сайтларда машÒ“ул. Ашларни бир ерга бирлаштира оладиган бирорта Ò³ам сгона ресурс мавжуд смас, дейди куюнчаклик билан Д. Тожиалиев.
Маълумки, Ò³ар Ò›андай сайт муваффаÒ›истининг калитларидан бири — бу тезкорлик Ò³исобланади. Лекин Ўзнетни шу жиÒ³атдан ксз югуртириб ксрсак, доимий равишда снгиланадиган сайтлар — бу рус тилидаги снгиликларга ихтисослашган сайтлар сканлиги маълум бслади. Уларнинг сзбек тилидаги версислари (агар улар бслса) сса, одатда, асосий версисдан бир ёки ундан Ò³ам кспроÒ› кун орÒ›ада юради Ò³амда рус тилидаги сайтларнинг нусхалари Ò³исобланади. Шу сабабли, сзбек тилидаги сайтларда сзига хос, оригинал маÒ›олалар, снгиликларни топиш мушкул ёхуд десрли мумкин смас.
"œUzinfocom" марказининг етакчи мутахассиси Евгений Склсревскийнинг ссзларига ксра, маÒ³аллий интернет тизимида, шу жумладан сзбек тилида, маÒ³аллий снгиликларни ёритадиган ресурслар етишмайди. Масалан, поликлиникадаги шифокорларнинг иш жадваллари, шаÒ³арда олиб бориладиган Ò›урилиш ишлари, бслиб стиши кутилаётган тадбирлар Ò³аÒ›ида ёзадиган ресурслар. Бундан ташÒ›ари, барчани сзида бирлаштирадиган сгона ижтимоий ресурсга Ò³ам сÒ³тиёж бор, токи унга одамларнинг сзи снгиликлар кирита олсинлар.
Ò²олва деган билан оÒ“из чучимайди Масаланинг молисвий томони Ò³ам сзбек тилидаги ресурларнинг секинлик билан ривожланаётганлигининг сна бир сабабларидан биридир. Гап шундаки, Ò›оидага ксра кспчилик интернет ресурслар минимал сарф Ò³аражатлар билан бошланади, лекин ваÒ›т стиши билан ресурсни ривожлантириш учун маблаÒ“ талаб стилади. Бу, ресурснинг ихтисослашувидан келиб чиÒ›Ò›ан Ò³олда давлат ёрдами, ёки рекламадан тушадиган пуллар бслиши мумкин.
Масалан, Ò³озирги пайтда сзбек тилидаги снг йирик ресурлардан бири —
www.ziyouz.com 2004 йилда ташкил Ò›илинган бслиб, сз ишини сзбек тилидаги бадиий асарларнинг текин кутубхонаси сифатида бошлаган. Сайтнинг асосий мавзулари — маънавист, маърифат, маданист, таълим, сзбек адабиёти, оила ва жамист. Сайт Ò›ошида катта форум Ò³ам фаолист юритмоÒ›да. Бугунга келиб порталда 8646 илмий-оммабоп, маърифий маÒ›олалар, 1726 слектрон китоблар, 1300 зиёд Ò³икослар, 600 ошиÒ› шоир ва ёзувчиларнинг ижодий биографисси, 15 мингдан ортиÒ› маÒ›оллар, Ўзбекистон тарихига оид 900 ошиÒ› суратлар ва бошÒ›а ксплаб маълумотлар жамланган. 2012 йилгача сайт фаÒ›ат ташкилотчиларнинг маблаÒ“лари Ò³исобига ривожланган, фаÒ›атгина стган йили давлат гранти олишга муваффаÒ› бслган. Аммо бундай лойиÒ³алар бармоÒ› билан санарли.
Давронбек Тожиалиевнинг фикрига ксра, Ўзнетни ривожлантириш учун биринчи барча давлат идораларининг сзбек тилидаги сайтлари ишини йслга Ò›сйиш керак.
Иккинчидан, мамлакатдаги барча кутубхоналар, музейларнинг онлайн каталогини тузиб чиÒ›иш зарур, токи сÒ›увчилар Ò³еч Ò›андай Ò›ийинчиликсиз билимлардан фойдаланиш имконистига сга бслсинлар.
Учинчидан, сзбек тилидаги Википедисни ривожлантириш Ò³аÒ›ида махусус дастур Ò›абул Ò›илиш лозим. Токи биз Ўзбекистон Ò³аÒ›идаги ишончли маълумотларни жойлаштирмас сканмиз, бу ахборот майдони нотсÒ“ри маълумотлар билан тслдирилади. Бундан ташÒ›ари, сзбек тилидаги барча луÒ“атлар ва Ò›омусларнинг слектрон версислари зудлик билан сратишни бошлаш керак.
Ўзбек тилидаги ресурслар пассивлигинининг бошÒ›а бир сабаби, муÒ³аррирларнинг бир-бирларини билмаслиги. Бунинг оÒ›ибатида уларнинг Ò³аракатлари мувофиÒ›лашмаган, съни Ò³амма сз билганича ишламоÒ›да. Давлат ва жимист Ò³аракатларининг уйÒ“унлашмаганлиги сзбек тилидаги ресурларга тараÒ›Ò›иётнинг снги кейинги босÒ›ичига чиÒ›иш имконини бермаспти.
Техник таржима муаммосиwww.joomla.uz — дастурчилар Ò³амжамисти мувофиÒ›лаштирувчиси Михаил Ивановга ксра, сзбек тилидаги интернетнинг ривожида масаланинг техник томони Ò³ам катта аÒ³амист касб стади. Токи дунёдаги барча мавжуд оммалашган CMSлар (сайтлар сратиладиган дастурий асос) сзбек тилига таржима Ò›илиниб, бепул тарÒ›атилмас скан, сзбек тилидаги сайтларнинг ривожланиши ва кспайиши Ò³аÒ›ида гапириш Ò›ийин.
Гап шундаки, дунёда бир нечта оммалашган бепул CMSлар мавжуд бслиб, сайтларнинг аксаристи улар асосида Ò›урилади. Буларга WorldPress, Joomla, Drupal кабилар киради. Улар инглиз тилида ёзилган ва аллаÒ›ачон ксплаб тилларга таржима Ò›илинган. Òšийинчилик шундаки, юÒ›оридаги CMSларнинг сзбек тилига стандарт таржималари мавжуд смас. Бунинг натижасида сайт ташкил Ò›илувчилар Ò³ар сафар уларни сзбек тилига снгидан сз билганларича таржима Ò›илишади. Бу Ò³ол, ваÒ›т, куч йсÒ›отилишига, ва, охир-оÒ›ибатда. ишнинг Ò›имматлашишига олиб келади. Бундан ташÒ›ари, таржималарда Ò³ар сафар ибораларни турлича таржима Ò›илинади.
"œБошÒ›а мамлакатларда агар дастурчилар гуруÒ³и CMSнинг маÒ³аллий вариантини сратадиган бслсалар, уни одатда бепул сркин равишда тарÒ›атади. Бизда сса агар бирор бир веб-студис сз кучи билан маÒ³аллий тилли CMSни сратса, уни бошÒ›аларга бермайди. Шу сабабли турли веб-студисларда CMSларнинг турли ксриниш, тайёрганлик даражаси, сифатга сга бслган маÒ³аллий версислари мавжуд. Давлат идораси учун сайт сратишга киришилаётганда Ò³ар сафар таржима ва маÒ³аллий версисни сратиш учун снгидан пул маблаÒ“лари ажратилади. Ва натижада, бепул CMSда сратиладиган сайт Ò³ам анча Ò›имматга тушади," дес Ò›айд стади Михаил Иванов.
Лотинчами, кириллча? Одатда снги очилаётган сайт сратувчилари олдида сайтни Ò›айси шрифтда: кирилл ёки лотин шрифтида сратган маъÒ›ул, деган савол туÒ“илади. Гап шундаки, катта авлод вакиллари (ёши 30 ошганлар) киррилча сÒ›ишга срганишган, ва ва улар учун лотин шрифтидаги матнларни сÒ›иш бирмунча Ò›ийичиликлар туÒ“диради. Ўз навбатида, лотин ёзувида саводи чиÒ›Ò›ан ёш авлодга кирилл шрифтида ёзилган матнларни Ò›абул Ò›илиш осон смас.
Ò²озирда аксарист сзбек тилидаги ресурслар киррил шрифтида, лекин ссиб келаётган аудиторис ортидан аста секин лотин шрифтига стиши керак. Бундан ташÒ›ари, рус тилини билмайдиган бутун бир авлод улÒ“айиб келмоÒ›да. Ўз навбатида, улар улар интернетдан рус тилида маълумот ола олмайди ва сзбек тилидаги ресурсларга, айнан лотин ёзувидаги ресурсларга сÒ³тиёжманд. Бундай ресурслар топилмаган таÒ›дира уларнинг интернет билан мулоÒ›оти мусиÒ›а ва филмларни юклаб олиш, чат ва ижтимоий тармоÒ›ларда мулоÒ›от билан чекланади.
Аслини олганда, кирриллча ёки лотинча муаммосини катта маънода арзимас техник муаммо дейиш мумкин. Муаммо шрифтларни онлайн режимда транслитераяис Ò›илувчи дастур (скрипт) сратиш йсли билан осонгина Ò³ал Ò›илиниши мумкин. Лекин бундай дастур Ò³озирча сратилгани йсÒ›.
Ахборот технологислари бсйича саводхонлик етарли даражадами"¦ Яни бир муÒ³им жиÒ³ат — Ò³ам фойдаланувчиларнинг, Ò³ам сзбек тилида ресурслар сратувчиларнинг ахборот технологислари бсйича саводхонлиги паст даражада сканлигидир.Кспчилик фойдаланувчилар Word дастурида ишлай олиш, компьютерда Ò›арта сйнаш, слектрон почта ва ижтимоий тармоÒ›ларга киришни билишни ахборот технологислари бсйича билимга сгалик деб тушунади. Лекин бу, албатта, бундай смас.
Сайт муаллифларининг матнларни ёзишдаги ксплаб хатолари, Ò›ийшиÒ› срнатилган суратлар, ишламайдиган иÒ›тибос ва ксрсатмалар Ò³аддан ташÒ›ари ксп учрайди. Ўзбек тилидаги кспчилик сайтларнинг дизайни Ò³ам Ò›ониÒ›арли даражада смас.
Интернетда муаллифлик Ò³уÒ›уÒ›ларини саÒ›лаш масаласини алоÒ³ида таъкидлаб стиш керак. Одатда, кспчилик сзбекча сайтларда маълумот ва суратлар олинган манбалар ксрсатилмайди. Бу Ò³ам, сз тавбатида, сзбек тилидаги аудиториснинг кспайишига ксмаклашмайди.
Арта Ò³ам, кеч Ò³ам смас Аfisha Media интернет-компанисси раÒ³бари Сурен Саповнинг фикрига ксра, бугун кспчилик сзбек тилидаги аудиторисга сътибор Ò›аратмоÒ›да. "œБизда етарлича статистик маълумотлар ва сзбек тилидаги аудиторс сÒ³тиёжларини тушуниш пайдо бслиши билан, имконистларимиздан келиб чиÒ›Ò›ан Ò³олда, бу йсналишда иш бошлаймиз", дес таъкидлайди у.
Лекин айни пайтда, Ò³али маÒ³аллий сармосдорлар сзбек тилидаги интернетга снди снди сътибор Ò›аратаётган бир пайтда Ò³орижий компанислар сзбекистонлик интернетдан фойдаланувчиларни сзларига жалб стиб олишга Ò³аракат Ò›илишмоÒ›да. Масалан, 2012 йилнинг апрелида россислик Одноклассники ижтимоий тармоÒ“и МДÒ² мамлакатларида илк маротаба сз сайтининг сзбек тилидаги мобиль версиссини ишга туширди. Лерсонал компьютерлар учун сзбекча версис сса сратилиш арафасида. Сснгги маълумотларга ксра, Одноклассники сайтига Ўзбекистондан кунига 500 минг киши киради Уларнинг кспчилиги тармоÒ›Ò›а сзларининг мобиль телефонлари орÒ›али чиÒ›ади.
ШубÒ³асиз, сзбек тилли интернет — бу истиÒ›болли катта бозор бслиб, у аста секин рус тилидаги интернетнинг срнини сгаллай боради. Интернетнинг миллий тармоÒ“ини ривожлантиришнинг муÒ³имлигини мамлакат Ò³укумати Ò³ам схши тушунади. Бунинг исботи — сÒ›инда Ò›абул Ò›илинган Ўзбекистон А еспубликасида 2012-2014 йилларда Ахборот коммуникаяис технологисларини жорий Ò›илиш ва снада ривожлантириш дастуридир. Унда миллий ахборот Ò›идирув тизими, маÒ³аллий ижтимоий тармоÒ›лар ва бошÒ›а замонавий ахборот ресурсларини ривожлантириш, интернетнинг маÒ³аллий сегментини ривожлантириш Ò³ам ксзда тутилган.
Мамлакатимиздаги барча срта махсус ва олий сÒ›ув юртлари уланган Миллий таълим тармоÒ“и — Ziyonet.uz томонидан Ò³ам ксп ишлар Ò›илинмоÒ›да. "œАкономическое обозрение" журналига "œUzinfocom" марказидан Ò³абар беришларича, тармоÒ›да 37313 маÒ›олалар, 5779 ёндош сайтлар, Fikr.uz жамоавий блоглар хизматида 6200 ёзувлар, 140 жамоавий ва 540 персонал блоглар, uTube.uz видео хизматида 7300 роликлар жамланган.
ЮÒ›орида саналган ресурсларнинг срмидан кспи — сзбек тилида. Масалан, кутубхонанинг 90% ортиÒ“и сзбек тилидадир. Fikr.uz жамоавий блогларининг Ò³ам аксари сзбек тилида. Лекин бунинг сзи етарли смас. Ўзбек тилидаги интернетнинг ахборот ресурс базасини кспайтириш, слектрон кутубхоналар, онлайн каталоглар, давлат тилидаги таълим порталлари ташкил Ò›илиш керак.
Ўзбек тилидаги маълумотларни оммалаштиришнинг снгича йслларини излаб топиш зарур. "œАкономическое обозрение" журнали мурожаат Ò›илган мутахассисларнинг кспчилиги интернетнинг сзбек тилидаги Ò›исмида жиддий таÒ³лилий ресурслар ва иÒ›тисодий ресурслар етишмайди, дес таъкидлашди.
ЮÒ›оридагиларга хулоса срнида, сзбек тилидаги интернет фаол ссиш босÒ›ичига кираётганлигини айтишни истар сдик. Бугунги мавжуд ресурсларнинг келажакдаги муваффаÒ›исти уларнинг сзбек тилидаги ресурс ва лойиÒ³аларга сътибор Ò›аратиб, уларни ривожлантиришга сармос киритиши билан белгиланади. ЯÒ›ин ваÒ›т ичида сзбек тилли интернет фаÒ›ат жонкусрлар учун машÒ“улот бслмай Ò›олади. Ва бу Ò›анчалик срта содир бслса, шунча схши!
Ўзбек тилида сайт сратишнинг 5 схши томони "¢ Ўзнетда раÒ›обатниннг десрли йсÒ›лиги;
"¢ Ўзбекистон ва ундан ташÒ›аридаги салоÒ³истли аудиторис;
"¢ Йирик интернетдан Ò›идириш хизматлари сзбек тилли сайтларни тез топади;
"¢ ТаниÒ›ли хизмат ва сайтларнинг сзбекча муÒ›обилларини сратиш имконисти;
"¢ ВаÒ›т борида бсш жойларни сгаллаб Ò›олиш.
Жамолиддин Турдимов, по материалам журнала "œ
Акономическое обозрение"http://www.mezon.uz/analytics/trends/3096-uznet-yoki-uzbekcha-gapiramiz