Umarning boshidan qaynagan suv quyilgandek bo‘ldi.
Chorlanibdimi, endi teztez yetib borishdan boshqa hech bir iloji qolmagan edi. Tuyasini choptirdi.
—   Salom sizga, ey Ollohning rasuli!
—   Senga ham salom bo‘lsin, ey Xattobning o‘g‘li!.. Payg‘ambarlarning eng buyugini har doimgi tabassumi ila ko‘rgan Hazrati Umar kelakelguncha his etgan qo‘rquv va hayajonini unutdiqo‘ydi. Sarvari olam:
— Bu kecha menga bir sura tushirildiki, u men uchun dunyo va undagi barcha narsalardan ko‘ra qadrliroq, — deb Fath surasining avvalini o‘qiy boshladilar: — «Bismillahir rohmanir rohiym. Inna fatahna laka fathan mubina...»
«(Ey Muhammad,) toki Olloh Sizning gunoxlaringizdan ilgari o‘tgan va keyin kel(adi)gan narsalar barcha gunohlaringizni mag‘firat qilishi uchun va Sizga O’z ne’matini komil qilib berib, Sizni To‘g‘ri yo‘lga hidoyat etishi uchun hamda Olloh Sizga qudratli yordam berishi uchun, darhaqiqat, Biz Sizga ochiqravshan fathg‘alaba ato etdik. Olloh o‘z imonishonchlariga yana ishonch qo‘shishlari uchun mo‘minlarning dillariga sakinatorom tushirgan Zotdir. Osmonlar va Yerning qo‘shinlari (ya’ni, koinotdagi barcha jonzot va kuchlar) Ollohnikidir. Olloh bilim va hikmat Egasidir» '.
Surada bay’at haqida ham oyatlar bor edi: «(Ey Muhammad,) darxaqiqat Sizga bay’at qilayotgan zotlar, hech shakshubhasiz, Ollohga bay’at qilurlar — Ollohning qo‘li ularning qo‘llari ustida bo‘lur. Endi kim (bu bay’atni) buzsa, bas, u faqat o‘z ziyoniga buzur. Va kim Olloh bilan ahdpaymon qilgan narsasiga vafo qilsa, u holda (Olloh) unga ulug‘ ajrmukofot ato etadi» 2.
«Albatta, Olloh O’z payg‘ambariga (u kishi ko‘rgan) tushni haqqirost qildi: albatta, sizlar, (ey mo‘minlar,) inshaolloh, Masjid alHaramga tinchomon, boshlaringizni (sochlaringizni) qirdirgan va (yoki) qisqartirgan xollaringizda xavfxatarsiz kirursizlar. Bas, (Olloh) sizlar bilmagan narsani bilib, undan (ya’ni, Makka fathidan) oldin yaqin bir g‘alabani qildi» 3.
«Yaqin bir g‘alaba...» deganda Haybar zafari nazarda tutilgani tez kunlarda ayon bo‘lg‘usi edi.
Hazrati Umar (r.a.) o‘shanda jazo olish xadigida borgan edi, buyuk bir fathning mujdasini eshitib qaytdi. Lekin, shunga qaramay, odamlarning xotiridan aslo chikmaydigan bir jur’at ila Janobi Rasulullohni (s.a.v.) so‘roq qilganining alamini keyinchalik ham ichidan chiqara olmayajak va umr bo‘yi qul ozod qilib, sadaqa ulashib, nafl ro‘zalar tutib, Ulug‘ Mavloning kechirishidan umid etib yashayajakdir.
Fath surasining nozil bo‘lishi bilan Hudaybiya sulxi bekorga bo‘lmaganiga ishonch hosil qilishdi. Ammo bu fath va zafar nimalar ekanini, qanday yuz berajagini vaqt o‘tib ko‘rajaklar, anglayajaklar.

* * *
Mushriklarning qanoati o‘zgacha bo‘ldi: shuncha yo‘ldan kelgan Yslom qo‘shinini yana Madinaga qaytarib yubordik, arablar orasida tilimiz uzun bo‘ldi, deb hisoblashdi.
Bitim matnidan joy olgan moddalar orzulariga uyg‘un shaklda yozilgan, bu borada musulmonlar ham Qurayshning qanoati ustunlik qildi, degan fikrda edilar, shundan benihoya alamda qolishdi, hatto Rasulullohning amrlarini ham eshitmagandek bo‘lishdi.
Ayni chokda, bu bitimning haqiqiy ma’nosini payg‘ambarlar Buyugi (s.a.v.) juda yaxshi bilar edilar. Shunday bir paytda Janobi Haq azza va jalla o‘zlarini yolg‘iz tashlab qo‘ymasligiga, dushmanlarini tadbir ila mag‘lubiyatga duchor etishiga ishonar edilar.

* * *
Madinaga qaytib kelinganiga uncha ko‘p bo‘lmagan kunlarning birida Makkada Islomni qabul etgan bir yigit Madinaga kelib qoldi. Ismi Abu Basir edi. To‘g‘ri masjidga kirib bordi. Payg‘ambarlar imomining (s.a.v.) huzurlarida shahodat kalimalarini so‘yladi.
Ammo ish bu bilan tugamasdi. Qurayshiylar talab qilishsa, qaytarib berilishi lozim edi. Darhaqiqat, darrov ortidan ikki kishi yetib keldi.
Tutiladigan boshqa bir yo‘l yo‘q edi. Abu Basir istasaistamasa makkaliklarga topshirildi. O’ch kishi yo‘lga chiqishdi. Zulxulayfaga kelganlarida juda toliqishdi. Uning ustiga, qorinlar ham rosa ochiqdi. Bir devor soyasiga o‘tirishdi.
Hunays ismli biri qilichini toshga suyab qo‘ydi. Yemaklarini o‘rtaga qo‘yishdi, tamaddi qila boshlashdi.
Gap orasida Abu Basir:
— Vallohi, ammolekin qiliching zo‘r ekan! — dedi. Maqtov Hunaysga rosa yoqib tushdi. Ko‘lini cho‘zib, qilichini oldi. Qinidan chiqardi.
— Haqiqatdan shunday, dedi havolanib. — Men uni ko‘p sinaganman.
—   Ko‘rsam bo‘ladimi?
—   Albatta.
Hunays qilichini uzatdi. Abu Basir hayajonini sezdirib qo‘ymaslikka tirishib, oldi. U yoqbu yog‘ini ko‘rgan bo‘ldi. So‘ngra havoga ko‘tarib, bor kuchi bilan soldi. Hunaysning kallasi qumlar uzra yumalab ketdi. Boshsiz tana yerga tushdi.
Bu qo‘rqinchli hodisa juda tez — bir soniya ichida sodir bo‘lgan edi. Hunaysning quli nima bo‘lganini ham bilmasdan, beixtiyor o‘rnidan sapchib turdi. Telba kabi Madinaga qarab chopa boshladi. Abu Basir uning ortidan tushdi. Lekin yetishi imkonsiz edi. Chunki u odam o‘lim qo‘rquvi ila krchayotgan edi.
Shunga qaramay, orqasidan quvlab boraverdi. Nihoyat, haligi kishi Rasulullohning (s.a.v.) masjidlariga yetib keldi va o‘zini ichkariga otdi. Rasuli akram uni ko‘rgan zahotlari:
— Bu odam bir narsadan qo‘rkkan, — dedilar. Nafasi o‘pkasiga tiqilgandek bo‘lib:
— Odamingiz xo‘jayinimni o‘ldirdi!.. Qochmasam, meni ham o‘ldirar edi, — deya oldi qul.
Bir oz fursat o‘tib Abu Basir ham masjidga yetdi, Janobi Payg‘ambarning huzurlariga keldi.
— Ey Ollohning rasuli! Siz axdingizda turdingiz, meni ularga topshirdingiz. Men endi hur bo‘lishim kerak, dedi.
Rasululloh janobimiz Abu Basirning olov sachrab turgan ko‘zlariga boqdilar.
— Urush chaqmog‘i yanglig‘ odam... Yonida bitta bo‘lsa bormi!..— deb qo‘ydilar.
Abu Basir Madinada qolishi maqsadga muvofiq emasligini anglab, ketishga qaror berdi. Hunaysga tegishli narsalarni olib kelgan edi. Payg‘ambarimizga (s.a.v.) qoldirib ketmoqchi bo‘ldi, qabul bo‘lmadi.
Qochib kelgan qulga avval izn berildi, u Makka sari jo‘nab ketdi. Keyinroq Abu Basir Sarvari anbiyo janobimiz bilan vidolashdi, u ham Madinani tark etdi.
Hali qulning izidan tushsa, yetib olishi, uning ishini ham bitirishi mumkin edi. Ammo, bunday qilako‘rma, degan ogohlantirish bo‘lgani uchun unday fikrga bormadi. Necha kun yo‘l yurayura, makkaliklarning Shomga qatnaydigan tijorat yo‘li ustida, daryo sohilida joylashgan bir yerga qarorgoh tikdi. Endi shu makonda turganicha o‘tganketgan karvonlarning yo‘lini to‘sib, ularni rohatsiz qiladi.
Hazrati Umar (r.a.) Makkaga, Abu Jandalga maktub yozib, Abu Basir haqida, u qo‘nim topgan makon haqida xabar berdi. Abu Jandal Makkadan takror qochdi va Abu Basirni topib keldi.
Keyin Kurayshdan qochib qutulgan boshqa mo‘minlar ham bittadanikkitadan bo‘lib kelib, Abu Basirning atrofida to‘planaverishdi. Makkaliklarni tashvishlantiradigan, yuraklariga hadik soladigan bir kuch paydo bo‘la boshladi.
Bundan buyon endi Quraysh karvonlari bu hududdan eminerkin o‘ta olmaydigan bo‘ldi.

* * *
Janobi Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Makkadalik paytlarida eng katta dushmanlaridan biri Uqba ibn Abu Muoyt edi. Uning qizi Ummu Gulsum esa, imon keltirgan, lekin imonini hech kimga ocha olmagan edi. Tirikdan o‘likni, o‘likdan tirikni chiqarishga kodir Ulug‘ Mavlo Ukbaday yirtqich mushrikdan Ummu Gulsumday nafis mo‘minani ham chiqara oladi, albatta.
Ummu Gulsum ancha bosh qotirdi. Nima qilib bo‘lsa ham qochish rejalarini chamaladi. Bir kuni qalbida qandaydir hayajon to‘lqini jo‘sh urdi. Hech taraddudlanmasdan, qochish rejasini amalga oshirishga qaror berdi.
Ora-sira Makka tashqarisidagi Tan’im degan joyga borib turar, u yerdagi bog‘ uylarida yotib qolar edi. Bu gal endi o‘sha odatidan foydalanadi. Ikki-uch kun uni axtarmasliklari aniq. Ungacha Ummu Gulsum boradigan yeriga yetib oladi.
Darhaqiqat, yana o‘sha yoqqa ketayotgandek bo‘lib, Makkadan chiqdi. To‘xtamay, ilgarilay boshladi. Bir payt oldidan kimdir chiqib qoldi.
—   Yo‘l bo‘lsin, ey qurayshlik xotin? — deb so‘radi.
—   Bir ish bilan ketyapman. O’zing kim bo‘lasan?
— Men Huzoa kabilasidanman.
Ummu Gulsum Huzoa qabilasining Rasuli akram ila ahdlashganini bilardi. Shuning uchun bemalol:
—   Men musulmon bo‘ldim. Madinaga bormoqchiman, — dedi.
—   U holda men senga yordamchi bo‘layin. Chunki men Madina yo‘llarini yaxshi bilaman. Meni shu yerda kutib tur, — dedi haligi odam mehribonlik bilan.
Sal o‘tmay bir tuya topib keldi. Ummu Gulsumni mindirdi. O’zi tuyaning jilovidan tutib, yo‘lga tushdi.
Charchaguncha yo‘l bosishadi, keyin tuyani cho‘ktiradi, o‘zi bir chekkaga o‘tib turadi. Ummu Gulsum tuyadan tushadi, dam oladi, takror yo‘lga chiqish zamoni kelganida yana tuyaga minadi, huzoalik kishi kelib tuyani turg‘azadi va yo‘lda tag‘in davom etishadi.
Shu tariqa yurayura, bir kuni Madinaga yetib kelishdi. Yo‘lchiliklari Madina atrofida nixoyalandi. Huzoalik mard odam Ummu Gulsum bilan xayrlashib, qabilasiga qaytdi.
Imon keltirganmiyo‘qmi, Huzoaning bu mard badaviyi madaniyat asri odamining xayoliga ham sig‘maydigan bu asil ishi uchun hatto bir tashakkur kutmasdan orqasiga qaytib ketgan edi.

* * *
Ummu Gulsumni Ummu Salama onamiz (r.a.) qarshiladi:
— Xush kelibsan, ey Ummu Gulsum!
Bir-birini necha yillar ilgaridan taniydigan bu ikki ayol quchoqlashib ko‘rishishdi. Ummu Gulsum kelishi sababini va safar tafsilotlarini gapirib berdi. So‘zlarining oxirida:
— Men Makkaga kaytavermasam, axtarib balki bu yerlargacha kelishsa kerak. Abu Jandal bilan Abu Bakirni qaytarib yuborganlaring kabi meni ularga qaytarib bermanglar. Men bir ayol kishi bo‘lsam... qiynoqlarga dosh berolmayman. Janobi Rasulullohga mening ahvolimni tushuntiring, — dedi.
Bu orada Janobimiz o‘zlari kelib qoldilar. Makkalik qo‘shnilarini tanib:
— Xush kelibsan, — dedilar.
Ummu Gulsum ahvolini Faxri koinotga (s.a.v.) o‘zi tushuntira qoldi. Bu masalada bir narsa deyishlariga hojat qolmadi. Chunki Ulug‘ Mavlo vaxiy farishtasini yuborib, ushbu oyatni tushirdi:
«Ey imon keltirganlar, qachon sizlarga mo‘minalar xijrat qilib qelsalar, ularni imtihon qilib ko‘ringlar. Olloh ularning imonlarini juda yaxshi bilguvchidir. Bas, agar sizlar ularning (haqiqiy) mo‘mina ekanlarini bilsangizlar, u holda ularni kofirlarga qaytarmanglar. U mo‘minalar (kofirlarga) halol emas, u (kofir)lar u (mo‘mina)larga halol emasdir. Va ularga (bu xotinlari uchun) sarflagan mahrlarini (qaytarib) beringlar. Kachon sizlar ularga mahrlarini bersangizlar, sizlarga ularni nikohlaringizga olishda biron gunoh yo‘qdir. (Shuningdek) sizlar ham kofiralarning qo‘llaridan ushlamanglar (ya’ni, xotinlaringiz kofira bo‘lsa va kofirlar bilan qolishni istasa, sizlar ularning yo‘llarini to‘sib, nikohlaringizda saqlamanglar, balki ularga uylanmoqchi bo‘lgan kofirlardan) o‘zlaringiz sarflagan mahrni talab qilinglar va ular ham (o‘zlarining nikohidan chiqqan va musulmonlar huzuriga hijrat qilgan) mo‘minalarga sarflagan mahrlarni talab qilsinlar. Bu Ollohning xukmidir. U sizlarning o‘rtangizda hukm qilur. Olloh bilguvchi va hikmat sohibidir». (Mumtahana, 10.)
Shunday qilib, Ummu Gulsum orqaga berilmaydigan bo‘ldi. Bundan keyin kelgan xotinlar ham: «Mol uchun, er topish uchun emas, Ollohning va rasulining roziligi uchun hijrat qilib keldim, Ollohga qasamki, hijratdan maqsadim shudir», desalar, ortlariga qaytarib yuborilmaydilar.
Ummu Gulsumning orqasidan ikki akasi keldi. Uni olib ketmoqchi bo‘lishdi. Shunda ularga ushbu oyat o‘qilib, Ummu Gulsumning Madinada qolishi anglatildi.
Ummu Gulsumga bir necha talabgor chiqdi. Kimga tegishini bilmay, rosa boshi qotdi. Rasululloh janobimizga maslahat soldi va tavsiyalariga ko‘ra Zayd ibn Horisaga tegdi.

UMMU HABIBA (ROZIYALLOHU ANHO)

Rasululloh (s.a.v.) Hudaybiya safarini tugatib Madinaga qaytib kelgach, Habash sultoniga xitob etib ikki maktub yozdirdilar. Elchilikni ashobdan Amr ibn Umayyaga topshirdilar.
Amr darhol yo‘lga tushdi. Jiddaga keldi, u yerdan bir kemaga minib, Habashiston sohillariga kechdi. Najoshiyning huzuriga bordi.
Habash podshohi muborak maktubni olib o‘pdi, yuzlariga surtdi, boshi ustiga qo‘ydi. Uning bu harakatlari maktub keltirganga hurmat va sevgisining ifodasi edi. So‘ngra uni ochib o‘kidi. Taxtidan tushib, yerga tiz cho‘kdi:
— Men ishonaman va guvohlik beraman, Ollohdan boshqa hech bir ma’bud yo‘qdir. Yana ishonaman va guvohlik beraman, Muhammad (s.a.v.) uning quli va rasulidir, dedi.
Hech e’tiroz qilmadi, hech taraddudlanmadi ham. Shu tariqa u Sayyidi anbiyoga (s.a.v.) imon keltirgan ilk podshoh bo‘lish sharafini va saodatini kozondi. Ehtimol, ko‘p yillardan beri yurtida yashayotgan musulmonlar bilan ko‘rishib suhbatlashgandir. Islom dini haqida yetarli ma’lumotni olgandir va bu muborak soat kelgunicha tuyg‘ularini ichida asrab yashagandir.
Ikkinchi maktubda Faxri olam janobimiz Habashistonda muhojirlikda yashayotgan Ummu Habibaga uylanmoqchi ekanlarini, mabodo qabul etsa, nikohlarini o‘qish xususida vakillari bo‘lishini so‘ragan edilar.
Ummu Habiba (r.a.) mashhur Abu Sufyonning qizi bo‘lib, eri Ubayd ibn Jahsh bilan birga Habashistonga ilk hijrat qilganlardan edi. Eri bu yerda aynidi. Islomga murtad bo‘lib, nasorolikni qabul qildi va shu murtadlik holicha o‘ldi. Bu mojarolar Ummu Habibani shoshirib qo‘ydi. Nima qilarini bilmay qoldi, parishon bo‘ldi. Bir yoqda g‘urbat qayg‘usi, ikkinchi yoqda erining bu ahvoli va, nixoyat, tul qolgani... bularga dosh berish oson emasdi.
Kunlari shu zaylda o‘tayotgan bir paytda kulbasining eshigi taqilladi. Chiroyli kiyimdagi bir cho‘ri izn so‘radi. Kirgach, kelishdan maqsadini tushuntirdi.
— Madinadagi payg‘ambarlaring senga uylanmoqchi ekan, rozi bo‘lasanmi? — deb so‘radi.
Ummu Habiba birdan o‘zini yo‘qotib qo‘ydi. Tush ko‘rmayotgani aniq. Ammo kuloqlari qizib yona boshladi, butun vujudini hayajon qopladi — bular hozirgina eshitgan so‘zlarining yanglish bo‘lishi extimolini orttirar edi.
— Gaplaringni yana bir marta qaytarchi!..
Cho‘ri kelishdan maqsadini takror anglatdi.
— Albatta, roziman... Roziman, albatta.
— U holda nikoh o‘qishga o‘zing tomondan bir vakil top, — dedi cho‘ri.
Ummu Habiba ustidagi bor ziynatlarini yechib cho‘riga hadya qilib yubordi. So‘ng darhol yaqin aqrabosi Xolid ibn Saidni izlab topdi. Voqeani tushuntirgach:
— Mening vakilim bo‘lasan, — dedi.
Bir oz so‘ngra Najoshiy huzurida yig‘ilgan musulmonlar ikki quvonchli xabarni birdan eshitishdi. Najoshiy musulmon bo‘lganini hamda Ummu Habiba Payg‘ambari zishon janobimizga nikoh qilinishini!
Najoshiy qisqa bir nutq so‘zladi. Abu Sufyonning qizi Ummu Habibani Ollohning rasuli Hazrati Muhammadga (s.a.v.) nikohlab qo‘yishga vakil qilinganini, to‘rt yuz dirham mikdorida mahr berayotganini bildirdi. Xolid ibn Said ham Ummu Habibaning vakili bo‘lib, uni Rasululloh janobimizga nikohlab berganini bayon etdi.
Najoshiy amri ila dasturxonlar tuzaldi.
— Nikoh chog‘i yemak yeyish payg‘ambarlarning sunnatidir, — deya hammani ziyofatga taklif qildi.
Ziyofatdan keyin yo‘l hozirligi ko‘rildi. Najoshiyning maktubini, to‘yona hadyalarini va mo‘minlarning onasi Ummu Habibani (r.a.) kimmatli bir omonat sifatida olgan ikki kema Arabiston sohillari sari suzib ketdi. Bu kemalarda Makkadan kelgan musulmonlardan tashqari bir zamonlar Yamandan yo‘lga chiqib, dengiz shamoli tufayli Jidda o‘rniga Habashistonga borib qolgan kishilar ham bor edi. Abu Muso alAsh’ariy o‘shalardan biri edi.
Yana bir kema hozirlanib, unisiga Najoshiyning o‘g‘li Arxo hamda Islomni qabul etgan oltmish kishilik bir guruh joylashdi. Ular Najoshiy yordamida musulmon bo‘lgan, Payg‘ambarni (s.a.v.) ziyorat qilishga va dinlarini o‘rganishga safarga qo‘shilgan kishilar edi. Albatta, yo‘l olis, mashaqqatli, rosa toliqishar ham, ammo buning evaziga qiymatli mukofotlarga erishishlari muqarrar. Olamlarga rahmat qilib yuborilgan, payg‘ambarlar Sultoni bo‘lmish janobimizni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish, suhbatlarida bo‘lishdek baxt kutardi ularni. Boradilar, Xotami Anbiyo janobimizning huzurlarida imonlarini yangilaydilar, u Zotning (s.a.v.) sharafli sahobiylari qatoridan o‘rin oladilar.
Safar boshlandi. Ammo vaqt o‘tgan sari ko‘ngillarni qorong‘u o‘ylar bosib kelaverdi. Shamol turib, dengiz suvini bezovta etdi. Kattakatta dolg‘alar kemani chayqalta boshladi. Ko‘zlar Arabiston soxillarini axtarar, ko‘ngillar ham o‘limdan, ham Rasuli amin (s.a.v.) janobimiz ila ko‘risha olmay qolish extimolidan qo‘rquv va qayg‘uda yonardi. Qo‘llar ochildi, «Ollohim, sen har narsaga qodirsan», deya iltijolar qilindi.
327
Ammo ko‘rilgan tadbirlar taqdir belgilagan ishlarga muvofiq emas ekan. Otilgan ajal o‘qi asov to‘lqinlar ila olishib kelayotgan kemani to‘nkarib yubordi. Hayotlarini saqlab qolish uchun anchagacha nochor tipirchilagan ipsonlarning urinishlari foyda bermadi, dengiz yuzasida jasadlari qoldi. Dolg‘alar o‘ngga, so‘lga otibsochib tashlagan jasadlar orasida shaxzoda Arxo ham bor edi. Endi uning vujudi ham sheriklariniki bilan birga Qizil dengiz baliqlariga sm bo‘lajak.
Bir vaqtlar keksa Jundub ham hijrat maqsadida Makkadan chiqqan, ammo ajal uning yo‘lini qisqa qilib, nabiylar Sarvariga yetishishiga to‘siq bo‘lgan edi. Janobi Mavlo bu haqida: «Kim Ollohga va rasuliga hijrat qilish niyatida uyidan chiqsada, so‘ngra unga o‘lim kelib yetolmay qolsa, uning ajri Olloh xuzuridadir», deya marhamat qilgan edi. Biz ismlarini bilmaydigan bu insonlar ham maqsadlariga erishganlari xususida shubha yo‘q. Ular ham Oliy Devonda «Payg‘ambarning sharafli ashobi» o‘laroq qabul etilgani muhaqqah.
Bundan avvalroq ikki kema bo‘lib yo‘lga chiqqan musulmonlar, shahzoda va sheriklarining boshiga kelgan falokatdan xabarsiz, yo‘llarida davom etishardi.

PASTKASHLIK

Bir necha oy ilgari musulmon bo‘lgan, lekin xastaliklari kuchayib ketgani uchun Madina tashidagi Zuljadr degan joyga jo‘natilgan sakkiz kishi, nihoyat, xastalikdan qutulib, kundankunga kuchquvvatga kirib borishdi. Bir kuni ular gapni bir yerga qo‘yib, Hazrati Payg‘ambarga va Baytulmolga tegishli tuyalarni oldilariga solib haydab ketmoqchi bo‘lishdi. Cho‘pon Yasor ularning bunday ishga qo‘l urishlari mumkinligini sira kutmagan edi.
—   Nima qilyapsizlar, hoy? — dedi norozilanib.
—   Biz ketamiz, ey Yasor, mayli, yaxshi qol.
—   Xo‘p... ammo, tuyalarchi?
 Bular endi bizniki bo‘ldi, — deb javob qilishdi.
—   Hech qachon senlarniki bo‘lmaydi!..
—   Nega bo‘lmas ekan, juda bo‘ladida! Yana bittasi gapga aralashdi.
— Sen, Yasor, madinalik do‘stlaringga bizdan salom aytib qo‘yarsan. Ular bilan yana ko‘rishgimiz bor ediyu, ammo vaqtimiz tig‘iz...
Kslganlarida xastaliklaridan ohvoy qilib, Yasorning xizmatlaridan minnatdor bo‘lib yurgan bu odamlardan endi u xastalik bilan birga insonlik tuyg‘ulari ham ketgandek edi. Aks holda, shuncha ko‘rilgan yaxshiliklar va ne’matlarga javoban, bir onda hammasini unutib, tuyalarini tortib olib, xuddi o‘zlarining mollaridek haydab ketishmas edi.
Yasor takror yo‘llarini to‘sib chiqdi. Ammo bu gal ular pachakilashib o‘tirishmadi. Shartta ustiga tashlanib, yerga qulatishdida, qo‘loyoqlarini kesishdi. Hatto bittasi yerdan tikan olib, Yasorniing ko‘zlariga, yonoqlariga, dudoqlariga sancha boshladi. Bu cheksiz azob iztirobidan ovozi chiqqan qadar baqirmoqchi bo‘lgan edi, tili ham tikanlarga nishon bo‘ldi.
Quzg‘unday atrofni qurshab olgan bu yovuz «qaxramonlar» uning to‘lg‘onishlariyu baqirishlarini qahqahalar ila qarshilashar, yirtqichlarga xos bir zavq tuyishar edi.
Nihoyat, Yasorning qo‘loyoqlaridan otilib chiqib turgan qonlar ozaydi, to‘lg‘onishlari o‘rnini bir majolsizlik chulg‘adi. Tepalarda akssado berar darajada chiqib turgan baland ovoz endi ikki odim naridan ham eshitilmaydigan holga keldi. Shundagina uni tashlab, yo‘lga tushishdi. Bir ozdan keyin Yasor shahidlik sharbatini ichdi.
Sakkiz hammaslak o‘n beshta tuyani oldilariga solib, yaxshi ish qildik, degan ishonchda u yerdan uzoqlashishdi. Endi ularning bu tuyalardan ora-sira kabob pishirib, rohatda yashashlariga kim to‘sqinlik qila oladi?.. Oylarcha mexrmuruvvat ostida maza qilib yashashdi, xastalikdan ham qutulishdi, bularning ustiga yana o‘n beshta tuyaga ega bo‘lishdi... yaxshida!
Qisqasi, hayotning har davrasida tole’ insonga bu qadar kulib boqmaydi. Yasorning tipirchilashlarini kulakula tomosha qilib, so‘ngra shodhurram davom etajak yo‘lchiliklariga biron to‘siq qolmagan edi.

* * *
Amr ibn Avf oilasidan bir xotin eshak minib borardi. Qonga belanib yotgan bir odamga yo‘liqib: «Yo Ollohim!» deya faryod chekib yubordi. Eshagidan tushib, u odamning yuzlariga sanchilgan tikanlarni sug‘urdi. So‘ngra vaqtni o‘tkazmasdan, Qubo qishlog‘i sari shoshildi. Borib, yo‘lda ko‘rgan qo‘rkinchli manzarani aytib berdi. Darhol Payg‘ambar janobimizga xabar yuborildi...
Janobimiz nihoyatda ezildilar. Tez Qurz ibn Jobirning qo‘liga yigirma suvoriy berib, yo‘lga soldilar. Orqadan o‘zlari ham boradigan bo‘ldilar.
— Ollohim, yo‘llarini ko‘rmaydigan qil, yo‘llarini tor va chiqmas yo‘l qil! — deya duo qilaqila do‘stlari ila hozirlik ko‘ra boshladilar.
Qurz to‘g‘ri Zuljadrga ot solgan edi. Avval shahid Yasorning tepasiga bordi. So‘ngra u vahshiylarning izini ta’qib etdi. Yasor esa, hech narsadan bexabar, parishon xolda yotar edi. Musulmonlar nafratga to‘lib, xoinlarning ketidan otlanishdi. Nihoyat, u sakkiz hamtovoqni bir tuyani so‘yib, go‘shtini kabob qilib yeb o‘tirishgan joyida shartta bosib ushlashdi.
Bu dafa’ tole’ ulardan yuz o‘girgan edi. Atroflarini o‘rab olgan yigirma kishidan ham avval iushaymonlik tuyg‘ulari ularni eza boshladi. Musulmonlar tez qo‘loyoqlarini bog‘lashdi va Madinaga olib qaytishdi.
Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga keltirishdi. Cho‘ponni qiynagan usullari o‘zlariga ham qo‘llandi. Olloh taolo oyat tushirdi: «Albatta, Olloh va payg‘ambariga qarshi urushadigan va Yerda buzg‘unchilik qilish harakatida yuradigan kimsalarning jazosi o‘ldirilish yo dorga osish yoki oyoqqo‘llari chapparostasiga (ya’ni, o‘ng qo‘l bilan chap oyoq yoki chap qo‘l bilan o‘ng oyoq) kesilishi yoxud o‘z yerlaridan surgun qilinishlaridir. Bu jazo ular uchun bu dunyoda rasvoliksharmandalik bo‘lur. Oxiratda esa, ular uchun ulug‘ azob bordir»  (Moida, 33), deb buyurdi. Ular shu tariqa jazolarini olishdi.

HAYBAR

Yasor o‘ldirilganidan va uning qotillari ham jazolarini olganlaridan uch kun o‘tib, Rasululloh (s.a.v.) Haybar qal’asi ustiga yurishga tayyorgarlik e’lon qildilar.
Hudaybiya sulhidan uch oy kechgan edi. Xandaq jangining sababchilari — qaerga oyoqlari yetsa, doim fitnafasod chiqarib yuradigan yahudiylarning nihoyat adablarini berib qo‘yishning mavridi keldi. Oradan vaqt o‘tkazib yuborilsa, bu fursat ichida ular Quraysh ila bir ahdlashma tuzib olishi mumkin, unda jazolarini berish og‘irlashar edi.
Qisqa vaqt ichida qo‘shin to‘plandi. Har xil xizmatlarni ado etish umidida yigirmaga yaqin ayol ham ko‘ngilli o‘laroq bu qo‘shinga kirdi. Uhud g‘azotida qahramonlarcha ishtiroq etgan Nasiba, Anasning onasi Ummu Sulaym va mo‘minlarning onasi Ummu Salama (Olloh barchalaridan rozi bo‘lsin) ham ular orasida edilar.
Ikki yuz nafari otliq, jami bir ming olti yuz kishidan iborat qo‘shin hijriy yettinchi yilning boshida muharram oyi oxirlarida Madinadan chiqdi. Siba’ ibn Urfuta (r.a.) Madina voliyi qilib qoldirildi. O’sha kunlari Madinaga tijorat maqsadida kelgan Xusayl ismli bir mushrik yo‘lboshlovchi etib yollandi.

* * *
Yurish kechalab davom etardi. Bir kechasi yo‘lchilar Amir ibn Akvoga murojaat qilib:
—   Bizga bir narsalar gapirib bsrsang bo‘lmaydimi, ey Amir! — deyishdi.
—   Nega bo‘lmas ekan? — dedi Amir va go‘zal ovozi ila so‘z boshladi: — «Ollohim, Sen bo‘lmaganingda hidoyat topmasdik, sadaqa bermas, namoz o‘qimas edik. To‘la ado eta olmayotgan bo‘lsak, mag‘firat qil. Ustimizga amniyat va huzur indir. Dushman bilan to‘qnashganimizda oyoqlarimizni sobit qil. Dushmanlar bizni kufrga chaqirdilar, biz chekindik, qabul etmadik. Ular esa kufr qo‘polligi ila ustimizga tashlandilar...»
Bu chiroyli ovozdan va she’rdan xushlangan tuyalar she’rning hijolariga va ohangiga mos qadam tashlab borardi. Rasululloh (s.a.v.):
—   Tuyalarni bunday g‘ayratga keltirayotgan u shovvoz kim? — deb so‘radilar.
—   Amir ibn Akvo bu, ey Ollohning payg‘ambari, — deb javob qilishdi yonlarida ketayotgan sahobiylari.
—   Olloh uni rahmatiga olsin, marhamatila muomala ko‘rsatsin, — deb duo qildilar.
Hazrati Umarning yuragi siqildi. Amirning ajali yaqinlashganini angladi.
— Ey Ollohning payg‘ambari, qoldirsangiz, Amirdan foydalansaydik, — deyishdan o‘zini tiya olmadi.
Faxri koinotning (s.a.v.) Haybar kal’asi ustiga bostirib borayotganlarini eshitgan G’atafon qabilasi avvaldan yaxshi muomalada bo‘lib kelishgan haybarliklar yordamiga yetib borish uchun tez hozirlik ko‘rdi. O’zlaricha, yaxshi qilyapmiz, deb o‘ylashardi. Rostda, chin do‘st qora kunda bilinadi. Qolaversa, musulmonlarga yaxshigina bir dars beriladi, ko‘pdan beri Quraysh eplayolmayotgan ish qilinadi.
Rasuli akram janobimiz ularning shunday qilishlari mumkinligini taxmin etganlari uchun Haybar bilan G’atafon o‘rtasida bir qarorgoh tikdilar, ularning Haybarga qo‘shilish yo‘lini to‘smoqchi bo‘ldilar.
Yurtlaridan qahramonona kayfiyatda chiqqan g‘atafonliklar oradan hech qancha vaqt o‘tmasdan, ichlariga tushgan bir andisha bilan olisha boshlashdi. Bular ketishlari bilan qabilaga bosqin qilinsaya? Boshida uncha ahamiyat berishmadi, lekin borabora bu qo‘rquv kattalashib, tinchlarini butkul yo‘qotishdi. Axiyri to‘xtashdi, to‘planib, masalani atroflicha muhokama etishdi. Ichlaridan bittasi dedi:
— Do‘stga yordam deb bolalarni va xotinlarni tahlikaga tashlab ketish aqlli insonlarning ishimi? Biz ketsak, yurtimiz xarob etilmasligiga kim kafolat beradi?
Yana bir kishi uning so‘zlarini quvvatladi:
— Haybarlik do‘stlarimizning mustahkam qal’alari, mo‘l oziqovqatlari, urushqoq yigitlari bor. Yasribliklar qush bo‘lib uchib kirmasalar, bu kal’alarga kiraolmaydilar. Ular ham, eslari bo‘lsa, qal’adan tashqari chiqishmaydi, — dedi.
Hech kim e’tiroz qilmadi. Chunki bu so‘zlar ko‘ngillaridagi o‘rtoq tushuncha va orzularni ifodalar edi.
— Qani, nima deysizlar? Jim o‘tirgan bilan ish bitmaydi. Bir qarorga kelaylik: yo borib urushaylik, yo yurtimizga qaytib, bolachaqamizni va mulkimizni qo‘riqlaylik, — dedi yana bittasi.
Shunda qabila raisi o‘z qarorini aytdi:
— Men orqamga qaytaman. Kim Haybarga borishni istasa, unga biz mone’ bo‘lmaymiz.
Rais tuyasiga mindi va G’atafonga qarab ketaverdi.
Qabila ahlidan Haybarga borishni xohlagan bitta ham inson chiqmadi. Xuddi bir aylanib kelish uchungina yo‘lga chiqqanday, hammalari yana yurtlariga qaytishdi.
Buyuk Mavlo yahudiylarga keladigan yordamni shu tariqa kesgan, e’tiborli bir qo‘shinni ko‘ngillarga solgan qo‘rquv ila to‘xtatib, orqaga qaytargan edi.