I.ning asosiy aqidasi - "Alloxdan boshqa iloh yo‘q va Muhammad uning rasuli". I. ilohiyotining ilk shakli - kalom bo‘lib, 8-a.da arab xalifaligida vujudga kelgan. Mutakallimlar I. dini aqidalarini ishlab chiqqanlar.
I. dini 5 "asos" yoki "ustun" (arkon ad-din al-islomiy)ga ega: 1) kalima keltirish; 2) namoz o‘qish; 3) ro‘za tutish; 4) zakot berish; 5) imkoniyat topilsa haj qilish. Shulardan birinchisi imon va qolganlari ibodat deb e’tirof etilgan. Imon 7 akdtsani - Allohga, uning farishtalariga, muqaddas kitoblariga, payg‘ambarlariga, oxirat kuniga, takdir (yaxshilik va yomonlik Allohning irodasi b-n bo‘lishi)ga va o‘lgandan keyin tirilishga ishonishni o‘z ichiga oladi. Islomda xatna, ro‘za hayiti, qurbonlik va qurbon hayiti, aqiqa, mavlud, xudoyi, ashuro kabi o‘ziga xos diniy marosimchilik tarkib topgan. Bundan tashqari, mahalliy xalqlarda islomgacha mavjud bo‘lgan urf-odatlar, jumladan, fol ochirish, dam soldirish, aziz-avliyolarga, muqaddas joylarga sig‘inish ham I. marosimchshshgaga moslashib ketgan. Islomda ilk davrdan paydo bo‘lgan eng birinchi yirik muammo - oliy hokimiyatni egallashga payg‘ambardan keyin kim hakliroq, degan masala bo‘ldi. Ali (kv) tarafdorlari "shia" nomini olib, islomda birinchi bo‘linishni boshlab berdilar. Uchinchi xalifa Usmon (ra) aynan shu bo‘linishning qurboni sifatida jon taslim qildi. Ikki taraf - sunniylik va shialik o‘rtasidaga kurash asnosida xorijiylar deb atalgan uchinchi yo‘nalish ham paydo bo‘li. Ammo, I. tarixi uzra sunniylik asosiy yo‘nalish bo‘lib keldi. O’rta asrlarda hukmronlik qilgan abbosiylar, saljuqiylar, ayyubiylar, mamluklar, usmonli turklar, temuriylar sulolalari sunniylar edilar. Hoz. kunda ham sunniylar musulmonlarning mutlaq ko‘pchiligi (93%)ni tashkil etadi. Birdan-bir davlat - Eronda "shia" rasmiy diniy yo‘nalish sifatida qabul qilingan. Iroq, Livan, Shim. Yaman, Ozarbayjon va Afg‘onistonda shialarning yirik jamoalari mavjud. Ummon va Shim. Afrikada xorijiylarning ba’zi toifalari saqlanib qolgan. Musulmon huquqshunosligi - fiqhda 4 sunniy (hanafiylik, shofi’iylik, molikiylik, hanbaliylik} va 1 shia (ja’fariylik) mazhablari shakllangan. Mazhablar sekta (firqa)lardan farq qiladi. Sektalar, asosan, geofafik va iklimiy omillar hamda I.ni qabul qilgan xalklarning oddingi madaniyati, an’analari va diniy tasavvurlari ta’sirida vujudga kelgan. Ularning aksariyati shia yo‘nalishiga mansub bo‘lib, eng yiriklari -imomiylar, ismoiliylar va zaydiylardur. Islomda ilk davrlardan shariat (barcha to‘la rioya qilishi kerak bo‘lgan qonunchilik) b-n tariqat (faqat ayrimlar Alloh xayrixoxligiga muyassar bo‘lishi mumkinligi) yonma-yon rivojlanib kelgan. Tariqat asoschilari - murshadlarning "vali-ne’mati" asrlar osha hoz. avlodgacha yetib keladi, degan tushuncha bor. 8-9-a.larda I.da diniy falsafiy oqim - tasavvuf paydo bo‘ldi. Sharkda eng mashhur bo‘lgan tasavvuf tariqatlari -naqshbandiylik, qodiriylar, shoziliylardir.
I. dinining muhim xususiyatlaridan biri -uni qabul qilgan xalklar vakillari uchun I. akdtsalarini ishlab chiqishda ishtirok etish imkoniyatini berganidadir. U o‘ziga xos 3 taraqqiyot bosqichi yoki davrni o‘tadi. Birinchisini, shartli ravishda, Kur’on davri deb atash mumkin. Qur’oni karimda o‘z aksini topgan Arabiston aholisining diniy ongi darajasini ifoda etuvchi diniy-siyosiy va ijtimoiy qarashlar, huquqiy va axloqiy mezonlar butun musulmon olami uchun hozirgacha shak-shubhasiz umumiy qadriyat hisoblanadi. Deyarli 4 a. davom etgan ikkinchi davr I.da umumislomiy ahkomlar hukmronligi ostida turli fikrlar (plyuralizm)ga yo‘l qo‘yilgani b-n ajralib turadi. I.dagi yo‘nalishlar, mazhablar va firqalar ana shu davrda paydo bo‘ldi. Musulmonlarning diniy birligi muammo bo‘lib qoldi. 10-11-a.larda an’anaga sodiq sunniylar b-n imomiy shialar, mu’taziliylar hamda ash’ariylar o‘rtasida munosabatlar, ayniqsa, keskinlashib ketdi. Xalifa Qodir (991-1031) an’anaviy I.ni qonun asosida barcha uchun majburiy bo‘lgan davlat dini deb qaror toptirishga urinib ko‘rdi. Shu maqsadda an’anaga. sodiq ilohiyotchilar imzolagan "Dinning qodiriy ramzi" e’lon qilindi. Unda "haq din" deb e’lon qilingan an’anaviy diniy ta’limotning asosiy qoidalari mufassal bayon qilib berildi, undan chetga chiqish jazolashga loyiq e’tiqodsizlik deb qaraldi. Biroq, bu tadbir ham I.da diniy birlik o‘rnatilishiga olib kelmadi. Royaviy kurash keyingi asrlarda ham davom etdi. Bu kurashda sunniylar ilohiyotchisi Ibn Taymiya ayniqsa ajralib turdi. U ilk islomni tiklashga "haq din" asosida diniy birlikni o‘rnatishga astoydil harakat qildi. I.daga uchinchi taraqqiyot bosqichi musulmon dunyosi "chekka" o‘lkalarining ahamiyati va o‘rni ortgani b-n bog‘likdir. Batamom o‘zga madaniy an’analarga ega bo‘lgan xalklar musulmon dunyosining ma’naviy hayotiga qo‘shilgach, I.ga o‘z diniy-axloqiy tasavvurlari, huquqiy me’yorlari va odatlarini olib kirdilar. Movarounnahr, Eron, Shim. Afrika, Hindiston, Indoneziya kabi yirik tarixiy-madaniy mintaqalarda I. o‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi.
I.ning rivojlanishiga Movarounnahrda yetishib chiqqan allomalar katta hissa qo‘shdi. Imom Buxoriy kitob holiga keltirgan hadislar to‘plami - "Al-Jomi’ as-Sahih" I. dinida Qur’oni karimdan keyingi iyusinchi manba hisoblanadi. Buxoriy va uning safdoshlari I. ilohiyotining barcha yo‘nalishlari bo‘yicha muhim tadqiqotlar qildilar. Jumladan, I. nazariyotchiligida yuqori baholanadigan "Ilal ash-Shariat va Xatm ul-Asliyot" risolasini ta’lif etgan Hakim Termiziy, I. huquqshunosligini o‘rganishning asosiy qo‘llanmasi hisoblangan "Hidoya"ning muallifi Burxoniddin Marg‘inoniy, I. aqidasi asoslarini muayyan tartibga solgan, kalom ilmida maktab yaratgan Imom Moturidiy (q. Moturidiylik), buyuk faqih Abu Lays Samarqandiy, musulmon dunyosining eng e’zozli muhaddislaridan Abu Iso Termiziy, qomusiy ilmlar sohibi, xususan, tafsir, hadis, shariat qonunshunosligida salmoqli asarlar bitgan Zamaxshariy, tasavvufda o‘ziga xos iz qoldirgan Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Maxdumi Azam, Najmiddin Kubro, So‘fi Olloyor, Xoja Ahror, Abdulxoliq G’ijduvoniy va b.ni misol qilib keltirish mumkin. Ular musulmon e’tiqodini xalq dunyoqarashi b-n uyg‘unlashtirganliklari tufayli O’rta Osiyoda madaniy hayotning adabiyot, me’morlik, musiqa kabi sohalarida taraqqiyot yuzaga keldi. I. dini musulmon mamlakatlari san’atvda o‘z izini qoldirdi. Me’morlik sohasida bu jarayon yangi imorat turlari (masjid, minora, xonaqox., madrasa va b.) ning paydo bo‘lishiga hamda keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. I. dini paydo bo‘lgan davrida avj olgan butparastlik, suratparastlikni oldini olish maqsadida Muhammad (sav) suratkashlikni qattiq taqiqlab qo‘ygan edi. Shu asosda I.ning yirik mutafakkir huquqshunoslari ham tasviriy san’atning bu turini taqiqlangan ishlar qatoriga qo‘shganlar. Bundan ular amaliy san’at turlari, naqsh, bezak, insondan boshqa hayvon va o‘simliklar suratini istisno qilishgan. I.da inson suratini chizish yoki uning haykalini yasashning taqiklanishiga asosiy sabab - payg‘ambar va aziz-avliyolarning rasmlarini chizib yoki haykallarini yasab, ularga sig‘inib ketish xavfining mavjudligi bo‘lgan. 15-a.ga kelib Alisher Navoiy kabi taraqqiyparvar olim va mutafakkirlar musulmonlar qalbida Allohga bo‘lgan imon va e’tiqod mustahkamlanib, suratparastlikka mutlaqo moyillik qolmaganini e’tiborga olib, endilikda inson suratini chizishga ruxsat berishlikni lozim deb topganlar. Natijada Behzod, Mahmud Muzahhibga o‘xshash miniatyura san’atini rivojlantirgan yetuk musavvirlar yetishib chiqqan, Hirot miniatyura maktabi, Buxoro miniatyura maktabi kabilar rivojlangan. 20-21-a.larga kelib, I. dunyosi ulamolarining bu san’atga munosabatlariga yana bir karra aniqlik kiritildi: ilohiylashtirish va odamlarning sig‘inishi maqsadida inson rasmini chizish mumkin emasliga e’tirof etildi. Ammo, fotosuratlar, shuningdek, yosh bolalar uchun yasalgan odam shaklidagi qo‘g‘irchoqlar taqiq doirasiga kirmaydi. Ulamolarning bergan fatvolariga ko‘ra, musulmonlarga fahsh va uyat narsalarni ifoda etuvchi rasmlar, but, sanam va ikona tasviridan boshqa tasviriy san’at turlari taqiqlanmaydi.
Musulmon Sharqi 8-11-a.larda taraqqiyotda Rarbdan oldinda edi: g‘arb olimlari musulmon faylasuflari va tabiblaridan saboq olishgan; g‘arb savdogari I. dunyosidagi savdoning ko‘lamiga havas b-n qaragan; sharq tovarlari g‘arbda zebi ziynat mollari hisoblangan. Sharq shaharlarining boyligi va hashamati G’arb uchun afsonadek tuyulgan. Bularning barchasida asosiy mafkura vazifasini bajargan I.ning ijobiy xizmati buyuk, albatta. Ammo 12-13-a.lardan keyin musulmon dunyosi dastlab turg‘unlik, so‘ng tanazzulga yuz tuta boshladi. Ba’zilar konservativ (qotib qolgan) din sifatida I. taraqqiyotga to‘siq bo‘ldi, deya unga katta ayb qo‘ymoqchi bo‘ladilar. Aslida so‘nggi o‘rta asrlarda yuz bergan musulmon dunyosining tushkunligi juda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy omillar b-n bog‘liq bo‘lib, o‘sha davrdagi I.ning o‘zi ana shu tushkunlikning muayyan shakldagi ifodasi edi. 19-a. boshidan 20-a.ning 2-yarmigacha o‘tgan bir yarim asrlik davr I.ning rivojlanishida muhim burilish bosqichi bo‘ldi. Sharq mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishidagi o‘zgarishlar yangi sinf - milliy burjuaziyaning vujudga kelishi, milliy ozodlik harakatining avj olishi - bularning hammasi I.ning jamiyatdagi mavqeiga bo‘lgan qarashlarda ham, ijtimoiy hayotdagi yangaliklarni I. nuqtai nazaridan baholashda ham o‘zgarishlar yasadi. I. diniy-falsafiy va hukuqiy me’yorlarining yangi tarixiy sharoitga moslashish jarayoni 19-a. o‘rtalaridan boshlanib, hoz.gacha davom etmokda. Bu jarayonni ko‘pgana tadqiqotchilar "I. islohotchiligi" deb ataydilar, u xristian reformatsiyasvdan tubdan farq qiladi. Bu tafovut, birinchidan, shundan iboratki, mazkur jarayonlar turli davrlarda, turlicha muayyan tarixiy sharoitlarda ro‘y berdi. Ikkinchidan, "I. islohotchiligi" dunyoviy hayotning turli jihatlarini diniy nuqtai nazardan qayta baholashda namoyon bo‘ldi va sof ilohiyotga doir masalalarga u qadar daxli bo‘lmadi. Uchinchidan, I.da xristianlarnikiga o‘xshash cherkov b-n ruhoniylarni bog‘lab turuvchi tizim bo‘lmaganidan I.dagi islohotlar xususiyatiga jiddiy ta’sir qildi.
O’rta asrlarda tarkib topgan musulmon sudlov tizimida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Musulmon huquqi tizimining o‘zi ham muayyan darajada o‘zgardi: shariat sudlari hukuqi asta-sekin cheklana bordi; 19-a. o‘rtalariga kelib, usmoniylar imperiyasi hududida shariat sudlari va dunyoviy sudlarning vakolati butunlay chegaralab qo‘yildi. Bir qancha mamlakatlarda shariatda ko‘zda tutilmaydigan jinoyat kodekslari va b. huquqiy hujjatlar joriy qilindi. Misrda Muhammad Alining islohotlari va usmoniylar imperiyasidagi tanzimat siyosati (islohotlar) tufayli I.ning ijtimoiy hayotdagi mavqeida muayyan o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish talablari musulmon ilohiyotchilari va huquqshunoslarini I.ning bir qancha an’anaviy qoidalarini yangicha talqin etishga majbur eta boshladi. Biroq, bu jarayon oson kechmadi va uzoqqa cho‘zilib ketdi. Bu, jumladan, musulmon mamlakatlarida bank tizimini yaratish joizmi (yoki gunohmi) degan masala yuzasidan boshlangan munozarada o‘z aksini topdi. 1899 y. muftiy Muhammad Abdu bank omonatlari va ulardan foiz olish sudxo‘rlikka kirmaydi, binobarin, u man qilingan ribo hisoblanmaydi, degan fatvo chiqardi. Bu fatvo mavjud moliya tizimini milliy sarmoyadorlar manfaatiga moslashtirdi. Musulmon mamlakatlarida tadbirkorlikning avj olishi shariat qoidalarini ham, musulmonchilikdagi boshqa an’anaviy tamoyillarni ham yangacha talqin qilishga olib keldi. Ijtimoiy ong sohasida ro‘y bergan o‘zgarish juda muhim rol o‘ynadi. Bu, avvalo, milliy o‘zini anglash jarayoniga taalluqlidir. Shu jarayon davomida I.ning barcha musulmonlarning birliga to‘g‘risidaga an’anaviy qoidasi yangacha ma’no kasb etdi. Jamoliddin al-Afg‘oniy musulmonlarning birdamligi g‘oyasini ko‘tarib chikdi. M. Abdu, J. Afg‘oniy, Rashid Rizo va b.ning g‘oyalari milliy ozodlik harakatlariga turtki bo‘lib, ko‘pchilik musulmon davlatlarining siyosiy mustaqilligiga erishuvida ijobiy rol o‘ynadi. Ayni vaqtda I. birdamligi g‘oyasiga asoslangan xalqaro I. harakati shakllana boshladi: 1926 y. birinchi xalqaro musulmon tashkiloti - Islom olami kongressi (Mu’tamar al-alam al-islomi) tashkil qilindi. Shuningdek, I.ning go‘yo Muhammad (sav) zamonidaga "asl" tamoyillariga qaytishga da’vat etishga turli fundamentalistik oqimlar (q. Vahhobiylik) va mutaassib guruxdir (mas., hizbut-taxrir) paydo bo‘ldi. 20-a.ning 2-yarmida jamiyatda ijtimoiy adolat o‘rnatish masalasida ham I. omilidan foydalanishga qaratilgan urinishlar sodir bo‘ldi (Eron islom inqilobi, Liviya Jamohiriyasi va h.k.).
Bir qator mamlakatlar (MAR, Kuvayt, Saudiya Arabistoni, Eron, Pokiston, Afg‘oniston va sh.k.)da I. davlat dini (yoki rasmiy din) sifatvda tan olingan. Ayrim mamlakatlarda "I." so‘zi davlatning rasmiy nomi tarkibiga kiritilgan: Eron Islom respublikasi, Pokiston Islom respublikasi, Afg‘oniston Islom respublikasi, Mavritaniya Islom respublikasi va b. Osiyo, Afrika qit’asidagi ba’zi mamlakatlarda I.ning tarqalishiga musulmon partiyalari ta’sir qilmokda, ular ko‘pincha siyosatda muhim rol o‘ynamokda. Erondagi Islom respublikasi partiyasi, Indoneziyadaga Birlik va taraqqiyot partiyasi, Malayziyadagi Panmalayziya islom partiyasi, Hindiston va Pokiston Jamoati islom partiyasi bunga misol bo‘la oladi. Bir qancha mamlakatlarda diniy-siyosiy tashkilotlar (shu jumladan, qonundan tashqaridaga tashkilotlar - "Musulmon birodarlar", Islom ozodlik partiyasi) tarqalgan, ko‘pgina diniy bilim yurtlari (qorilik maktablari, madrasa, musulmon un-tlari), islom jamiyatlari, missionerlik tashkilotlari, tijorat korxonalari (islom banklari, sug‘urta kompaniyalari) ishlab turibdi. 19-a.ning 70-80-ylaridagi shariatning ilgari amaliyotda bekor qilingan ba’zi bir qoidalarini tiklashga urinib ko‘rildi (mas., Pokistonda, Sudanda prezident J. Nimeyri davrida, arab monarxiyalarida jinoiy ishlar uchun tan jazolari berish). O’tgan asr 70-y.larining oxiri - 80-y.larining boshida xalqaro ishlarda hukumat darajasida yoki nohukumat darajasida ish olib boruvchi xalqaro musulmon tashkilotlari muayyan mavqega ega bo‘la boshladi. Bunday tashkilotlardan eng nufuzlisi Islom konferentsiyasi tashkiloti (Munazzamat al-mu’tamar al-islomi) bo‘lib, u 1969 y. tuzilgan, unga 55 mamlakat (O’zbekiston Respublikasi 1996 y.dan) a’zo. Xalqaro nohukumat musulmon tashkilotlari orasida Islom olami uyushmasi, Islom olami kongressi, Islom olami tashkiloti, Yevropa islom kengashi, AQSh Oliy islom kengashi va b.ni ko‘rsatish mumkin. Ular, asosan, I.ni targ‘ib qilish va yoyish, diniy arboblarning xalqaro uchrashuvini tashkil qilish, turli mamlakatlardagi I. jamoalariga yordam berish b-n shug‘ullanadi. I. Turkiston mustamlakachilik davrini boshdan kechirgan paytda, ayniqsa, sho‘rolar davrida turli ta’qib va har tomonlama cheklashlarga duch keldi, ulamolarning takdiri ayanchli bo‘ldi. I.ga oid bebaho kitoblar yo‘qotidtsi, muborak yodgorlik va qadamjolar oyoqosti qilindi, din peshvolari eng xavfli yov, muxolif sifatida mahv etildi. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin, I. dini hayotda munosib o‘rinni egallay boshladi. Musulmonlarning diniy ibodat va marosimlarni ado etishlari uchun sharoit yaratib berildi. Qur’oni karim 2 marta o‘zbek tilida chop etildi (1992, 2001 ylar), hadis to‘plamlarining tarjimasi, I. ulamolarining yuzlarcha kitoblari yana xalqqa yetkazildi. I. tarixi manbalari va marosimlarini har tomonlama, ilmiy, xolisona o‘rganishga kirishildi, mutaxassis kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Shu maqsadda Toshkent davlat sharqshunoslik in-tda islomshunoslik kafedrasi ochildi (1992), deyarli barcha viloyatlarda diniy o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsata boshladi, Toshkent Islom ushversiteti tashkil qilindi (1999), uning tarkibida Islomshunoslik i.t. markazi ishlab turibdi.
I. tarixi manbalari, aqidalari, marosimlari. Qur’oni karim, Muhammad (sav) hayoti va faoliyati, payg‘ambar hadislarini o‘rganish, tadqiq qilish I.shunoslik fanining asosiy vazifasi hisoblanadi. Bu sohadagi tadqiqotlar I. tarqalgan mamlakatlarda, xususan, Movarounnahrda I. va uning yozma manbalari paydo bo‘lgandan buyon olib boriladi. Musulmon dini tarixi va Qur’onni o‘rganish Amerikada (G. Grunebaum, X. Gibb, M. Vott va b.), Yevropada (I. Goldtsier, L. Kaetani, A. Masse, R. Sharl), jumladan, Rossiyada (A.E.Shmidt, V.V.Bartold. I.Yu.Krachkovskiy va b.) 19-a. o‘rtalaridan keng tus oldi. Sho‘rolar davridaga tadqiqotlarda I.ga, asosan, yagona marksistik mafkura nuqtai nazaridan kelib chiqib yondashildi. I.ning insoniyat tamadduni tarixidagi ahamiyatini ommaga tushuntirishda, Turon zaminida yetishib chiqib islomiy ilmlar xazinasini boyitgan ulug‘ allomalarning merosini xalqqa yetkazishda Eshon Boboxon Abdumajidxon o‘gli, muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon, Alixonto‘ra Sog‘uniy, shayx Abdug‘ani Abdullo va Yusufxon Shokirovlarning xizmati kattadir. 20-a. oxirlaridan boshlab mamlakatimizda I. bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish imkoniyati tug‘ildi. O’zbekistonlik olimlar I. manbashunosliga, Qur’on tarjimasi va tafsiri, I.dagi mazhablar, oqimlar, mashhur muhaddis va faqixlar xalqaro I. tashkilotlari, diniy bag‘rikenglik, diniy ekstremizmga oid bir qancha asarlar yozdilar (marhum M.A.Usmonov, shuningdek, N. Ibrohimov, H. Karomatov, A. Mansurov, A. Hasanov, 3. Husniddinov, 3. Islomov, U. Uvatov, B. Eshonjonov, B. Abduhalimov, A. Juzjoniy, A. Mo‘minov, A. Azimov, R. Obidov va b.)- O’zbekiston musulmonlari idorasi "Movarounnahr" nashriyoti faoliyat ko‘rsatadi, "Islom nuri'' gaz., "Hidoyat" jur. nashr etiladi. Ad.: K a r i m o v I., Olloh qalbimizda, yuragamizda, T., 1999; K a r i m o v I., O’zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997; Qur’oni karim, T., 2001; Hadis (Al-Jomi’ as-sahih), 1-4 j.lar (2-nashri), T., 1997; Hidoya (1-j.), T., 2000; Sog‘uniy A., Tarixi Muhammadiy, (1-2-kitob), T., 1997; H a s a n o v A., Qadimgi Arabiston va ilk islom (1-kitob: Johiliya asri), T., 2001; K o m i l o v N., Tasavvuf, T., 1999; Husniddinov 3., Islom: yo‘nalishlar, mazhablar, oqimlar, T., 2000.