ХИВА ХОАЛИГИ - сзбек давлатчилиги тарихи боскичларидаги учта хонликдан бири (1512—1920 й.). Лойтахти — Вазир, Ксҳна Урганч, 16-а.нинг 70-й.ларидан — Хива ш.
Темурийлар тасарруфида бслган Хоразм ҳудудини Шайбонийхон 1505 й.да босиб олган. Шайбонийхон вафоти (1510) дан кейин Хоразм Арон сафавийлари қсл остига стди. Уларга қарши халқ қсзғолони бслиб, унга Вазир қалъаси қозиси Умар ва Бақирғон қишлоғидан мулла Сайд Ҳисомиддин бошчилик қилди. Икки йил давом стган курашлар натижасида сронийлар мамлакатдан қувиб чиқарилган ва хоразмликлар таклифи билан 1511 й. Вазир ш.ни сгаллаган шайбонийлардан Албарсхон Хоразм ҳукмдори деб тан олинган.
Албарсхон (1511 —16) билан бирга Дашти Қипчоқдан Хоразмга келган халкдар строклашганлар. Унинг даврида хоразмликлар Туркманистоннинг жан. қисми, Арон шим.даги Сарахс, Орол ва Манғишлоқни сгаллашган. Янги ерларни Албарсхон сғиллари ва укаси, қариндошларига бслиб бериши натижасида майда ҳокимликлар пайдо бслган. Албарсхон вафотидан кейин узлуксиз сзаро низолар сабабли хонлар тезтез алмашиб турган. 16-а.да Х.х.ни Султон Ҳожихон (1516), Ҳусайнқулихон (1516), Ссфиёнхон (1516—22), Бужақахон (152226), Аванешхон (152638), Алихон (153847), Акатойхон (154756), Юнусхон (155657), Дсстхон (1557—58), Ҳожи Муҳаммадхон (1559—1602) лар бошқарганлар. Бу даврда халқ, Албарсхон авлодлари сртасидаги сзаро қирғинларидан ташқари Бухоро ва Х.х. сртасида урушлар азобини ҳам тортишга мажбур бслган. Бухороликлар Убайдуллахон ва Абдуллахон II ҳукмронлик даврларида (153738; 1593; 159598) Хоразмга ҳужумлар қилиб, қисқа вақт Х.х.ни Бухорога бсйсундирганлар. Бу урушлар ва 16-а.нинг 70-й.ларида Амударё сзанининг сзгариб, Каспий денгизига оқмай қсйганлиги ҳам Хоразм иқтисодиётига салбий таъсир ксрсатган.
17-а. бошларига келиб, Хоразм тахти учун бслган сулолавий курашлардан сснг, тахтга стирган Араб Муҳаммадхон даврида Х.х.да давлат парокандалиги сзининг юқори чсққисига етган. А ус казаклари, қозоқлар ва қалмиқларнинг талончилик юришлари, Араб Муҳаммадхоннинг сғиллари Ҳабаш ва Албарсларнинг оталарига қарши чиқишлари парокандаликни авж олдирган. Бу курашда уларнинг қсли баланд келиб, оталарини қатл сттиришга сришадилар. Ладаркуш Албарс ва Ҳабаш султонлар (1621—23) акалари Асфандиёр (Исфандиёр, 1623—43) томонидан тахтдан туширилиб, қатл қилинган. Арон шоҳи Аббос I ҳомийлигида тахтга чиққан Асфандиёрхон даврида мамлакат сиёсий ҳаётидаги кескинлик сақланиб қолди. Орол бсйидаги сзбек қснғиротлари Асфандиёрга бсйсунмай қсйишган. Мамлакатда тарқоқлик ва зулм кучайган. Бундан фойдаланган йирик мулкдорлар Абулғозий Баҳодирхонпп 1643 й.да хон қилиб кстаришган. Абулғозий Баҳодирхон акаси вафотидан кейин 1644 й.да Х.х. тахтига стирган. У марказий ҳокимистни мустаҳкамлаб, Бухоро хонлигининг Чоржсй, Варданза, Қораксл, Кармана атрофларига бир неча марта ҳарбий юришлар қилди.
Абулғозий Баҳодирхон 1662 й.да Бухоро хони Абдулазизхон билан сулҳ тузиб, 1663 й.да ҳокимистни сғли Анушахонта топширган. Шунга қарамай Хива қсшинлари Бухоро, Самарқанд, Қаршига талончилик юришларини давом сттирган. 1685 й. Хива қсшинлари Ғиждувон сқинида мағлубистга учрагач, Бухоронинг Х.х.га таъсири кучайган. Бухоро хони Субҳонқулихон Анушага қарши фитна уюштириб, унинг сғли Аранг Мухаммадхонта тахтни сгаллашга ёрдам берди. Лекин унинг ҳукмронлиги жуда қисқа бслган. 17-а.нинг охири — 18-а. бошларида Х.х.да Худойдодхон (1687—88), Ўзбекхон—Арнакхон (1688—90), Жсжи Султон (169497), Валихон (169799), Шоҳниёзхон (1699—90), Шоҳбахтхон (170203), Сайид Алихон (170305), Мусахон (1705—06), Адгорхон (1706— 13) каби снлаб хонлар алмашган. Бу мамлакат ахволини снада оғирлаштирган. Худди шу даврга келиб А оссиснинг Шарққа бслган қизиқиши ортган ва Летр I 1714—17 й.ларда Александр БековичЧеркасский (қ. БековичЧеркасский ҳарбий юриши) бошчилигида Хх.га ҳарбий скспедияис жснатган. Хива хони Шерғозихон (1714—28) Қайрағоч дарасидаги очиқ тсқнашувда катта талафотга учрагач, ҳарбий ҳийла ишлатиб, рус қсшинларини 5 та шаҳарга бслиб юборган ва уларни алохддаалоҳида қирғин қилган. Бу пайтда ички низолар, зулм авж олган, Орол бсйи аҳолиси Хивага бсйсунмай қсйган сди. 1728 й. Хивадаги Шерғозихон мадрасаси қурилишида қуллар қсзғолон кстариб, хон ва унинг мулозимларини қатл қилишган. Шу воқеадан кейин Х.х.да сиёсий сйин сна авж олган. Х.х.даги сзаро урушларда Албарсхон (1728—39) ҳокимистни қслга киритгач, ички низоларни бостириб, қсшни ҳудудларга босқинчилик юришларини амалга оширган. 1740 й. Арон шоҳи Аодиршоҳ Х.х.га бостириб кириб, уни сзига бсйсундирган. 1741 й. хоразмликларнинг қсзғолони сронийлар томонидан бостирилган. 18-а. срталаридаги хонлар гоҳ Арон шоҳдарининг хоҳиши, гоҳ Бухоро ҳукмдорларининг таъсири, гоҳ маҳаллий аҳоли қснғирот уруғининг ёрдами билан тезтез алмашиниб турган. Бу даврда Тоҳирхон (1739—40), Абулхайрхон (7—8 кун), Ауралихон (1740—42), Абулғозийхон II (1742—46), Ғойибхон (174656), Қорабойхон (175657), Темурғозийхон (1757—64) ва бошқалар Х.х.да расман ҳукмронлик қилишган. 18-а.нинг 60-й.ларидан бадавлат шаҳарликлар ва руҳонийларнинг қсллабқувватлашига сришган қснғирот уруғлари Х.х.да ҳокимистни қслга ола бошлаган. Иноқ Муҳаммад Амин (1770—90) 1770 й.да туркманларнинг қаршилигини синдириб, 1782 й.да Бухоро амирлиги ҳужумини қайтариб, Х.х.да қснғиротларнинг амалдаги ҳокимистини мустаҳкамлаган. Аваз Муҳаммад Иноқ даврида Х.х.да марказий ҳокимист мустаҳкамланиб, иқтисодий аҳвол бирмунча схшиланган. Бу билан 19-а. бошларида қснғиротлар сулоласи ҳокимистни расман сгаллашига замин тайёрлаган. Муҳаммад Амин Иноқ ва Аваз Муҳаммад Иноқлар чингизий султонлар номидан ҳокимистни бошқарган бслсалар, уларнинг вориси Алтпузар (1804—06) 1804 й.да
Абулғозийхон V Адгорхон сғли (1802— 04)ни тахтдан тушириб, сзини хон деб сълон қилган. Шунинг учун ҳам Алтузархон Х.х. тахтига стирган қснғиротлар сулоласининг 1хони ҳисобланади. Унинг вориси, иниси Муҳаммад А аҳимхон I Х.х.ни бирлаштиришни ниҳоссига етказган. 1811 й.да бир қанча юришлардан кейин қорақалпоқларни ҳам Х.х. таркибига қсшиб олган. У стказган сиёсий, маъмурий, иқтисодий ислоҳотлар натижасида бошқарув тизими такомиллашиб, солиқлар тартибга тушган.
Оллоқулихон (1825—42), А аҳимқулихон (1842—45) ва Муҳаммад Аминхон (1846—55) даврларида Хива қсшинларининг Хуросонга юришлари кучайди, Марв ш. учун Бухоро амирлиги билан тезтез урушлар бслиб турган. Хива хонлари бу даврда Сирдарёнинг Орол денгизига қуйиладиган жойидан Туркманистон ҳудудидаги Кушкагача бслган ерларни бошқарган. 1855 й.да Сарахсни қамал қилиш пайтида Муҳаммад Аминхоннинг ҳалок бслиши мамлакатда парокандаликка сабаб бслган. Абдуллахон (1855— 56), Қутлуғмуродхонлар (1856) 6 ойдан ксп ҳукмронлик қилмасларидан сддирилган. 1856 й.да тахтни Сайд Муҳаммадхон (1856—64) сгаллаган.
Х.х.да сснгги мустақил ҳукмдор Феруз тахаллуси билан ижод қилган Муҳаммад А аҳимхон II (1864—1910) бслган. Унинг даврида хонликнинг сиёсий, иқтисодий, маданий жиҳатдан ссиши ксзга ташланади. Лекин, 1873 й. А оссис Х.х.ни босиб олган, Муҳаммад А аҳимхон II ва К.Л.Кауфман имзолаган Гандимиён шартномасига ксра, Х.х. А оссисга қарам давлатга айланиб қолган. Асфандиёрхон (1910— 18) А оссисдаги сзгаришлар сабаб Х.х.да зулмни кучайтирган. Шу билан бирга А оссис ҳукумати талаби билан 1910—13 й.ларда вазир Исломхсжа бошчилигида ислоҳотлар стказишга ҳаракат қилган. 1914—16 й.ларда солиқларнинг кспайиши, иқтисодий аҳволнинг оғирлашиши сабабли халқнинг норозилик ҳаракати кучайди.
1917 й. А оссисдаги фев. инқилоби таъсирида Аш хиваликлар ва б. сиёсий кучларнинг талаби билан Асфандиёрхон мажлис чақириш ва нозирлар кенгашини тузиш тсғрисидаги манифестга имзо чеккан. 1917 й. охирларида Х.х.даги советларга мойил кучларнинг олиб чиқиб кетилиши мажлиснинг тугатилишига асос бслган. 1918 й. снв.да сснгги рус аскарларининг Х.х.дан чиқиб кетиши Жунаидхон Хива ш.ни сгаллашига имкон берган. Асфандиёрхон Жунаидхон қслида қсғирчоқ ҳукмдорга айланиб қолган. Сиёсий сйинлар сабабли 1918 й. окт. ойида Жунаидхон томонидан Асфандиёрхон слдирилган ва сснгги хон Сайд Абдуллахон (1918 й. окт. — 1920 й. 2 фев.) тахтга чиқарилган. Бу даврда Х.х. мустақил давлат сифатида фаолист юргизган. Аш хиваликлар қизил армиснинг ёрдами билан 1920 й. 2 фев.да Сайд Абдуллахонни тахтдан туширишган ва Х.х. тугатилди деб сълон қилишган.
16—19-а.лар давомида Х.х. ҳудудлари доимо сзгариб турган. Дастлаб хонлик ҳудуди Хоразм воҳасидагина жойлашган бслса, кейинчалик унинг чегараси жан.да Арон ва Марвгача, шим.да Урал дарёсигача бслган ерларга чсзилган, шаркда Бухоро амирлиги, ғарбда сса Каспий денгизи кирғокдаригача етган. А услар босқинидан кейин Амударёнинг чап қирғоғида 62237,2 км2 ер майдонига сга кичик вассал давлатга айланиб қолган. Аҳолисининг сони ҳам доимо сзгариб турган. Ўртача 1 млн. киши атрофида аҳоли сшаган. Унинг кспчилигини сзбеклар, туркманлар, қорақалпоқлар, кам сонли форслар, араблар, руслар ва б. ташкил қилган.
Х.х. бошқарув тизими, асосан, Бухоро ва Қсқон хонликларидек бслиб, фарқи, 19-а. бошларидан хон ҳузурида Кенгаш (Девон) бслган. Анг юқори амалдорлардан ташкил топган кенгаш ваколати чекланган. Асосий қарорлар хон томонидан қабул қилинган бслсада, амалдорларнинг хонлик бошқарувидаги мавқеи баланд сди. Мансаб ва унвонлар ҳарбиймаъмурий, ҳарбий ва диний тоифаларга бслинган. Иноқ, оталиқ, бий, амир улумаро, меҳтар, қушбеги, бекларбеги, девонбеги ва б. унвон ва мансаблар хонлик иқтисодий, сиёсий, молисвий, ҳарбий ҳаётида муҳим срин тутган. Хонлик суд ишлари, асосан, диний уламолар қслида бслиб, уларнинг мамлакат ҳаётида таъсири кучли бслган.
Хонликда давлат тили сзбек тили бслиб, Бухоро ва Қсқондан фарқли слароқ барча фармонлар, давлат ҳужжатлари фақат сзбек тилида ёзилган. 16 — 18-а.ларда Х.х.нинг маъмурий жиҳатдан бслиниши вилост деб аталган бслса, 18-а.дан беклик деб атала бошлаган. Дастлаб хонликда 16 та вилост, 2 та ноиблик бслган бслса, кейинчалик вилостлар сони 22 тага етган. Уларни хон томонидан тайинланган ҳоким ва ноиблар бошқарган. Хива ш. сса хон ва бош вазир томонидан бошқарилган.
Ижтимоий ҳаётда хон ва унинг амалдорлари ва диний уламоларнинг мавқеи юқори бслиб, иқтисодий ҳаётнинг асосини ташкил қилувчи ер ҳам, асосан, улар қслида бслган. Кам ерли ва ерсиз деҳқонлар улардан ижарага ер олиб ишлаганлар ва уларнинг аҳволи жуда оғир бслган. Сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик мамсакат иқтисодида муҳим срин тутгани учун Амударёдан чиқарилган каналларни қазиш давлат аҳамистига молик иш ҳисобланган. Шунингдек, чорвачилик, ҳунармандчилик, савдосотиқ ҳам иқгисодий ҳаётда муҳим срин тутган.
Хонлик ҳарбий қсшини ва қурол аслаҳасини схшилаш жуда паст даражада бслган. Қсшинни кспроқ срим ксчманчи туркманлар ташкил стган. Олдинги даврлардаги ҳарбий соҳадаги ижобий тажрибалар ривожлантирилмай ташлаб қсйилган.
Х.х. Бухоро, Қсқон, Арон ва А оссис каби қсшни давлатлар билан савдосотиқ ишлари олиб борган. Солиқдар барча мусулмон давлатларидагидек хирож, закот, бож ва жузъсдан иборат бслган. Шу билан мажбурий меҳнатнинг баъзи турлари амалга оширилган.
Бошланғич мактабда сқиш, ёзишни срганган болалар мадрасаларда сқитилган. 19-а.да Х.х.да 1500 га сқин бошланғич мактаб ва 103 Мадраса мавжуд бслган. Хива ш.нинг сзида 22 та Мадраса бслган. 19-а.да Х.х.да адабиёт, тарихнавислик, хаттотлик, мусиқа санъати, меъморлик ва маданистнинг бошқа соҳаларида муайсн ютуқлар қслга киритилган.
Мунис, Огаҳий, Феруз, Комил Хоразмий, Камрон, Баёний, Хисравий, Муродий, А ожий, Мутриб Хонахаробий, Лаффасийлар асарлари сзбек адабиёти ривожида сзига хос сринга сга. Танбур чизиғи нотасини сратган Комил Хоразмий «Мақоми Феруз Шоҳий» асари ва «Ланжгоҳ» мақоми билан сзбек миллати санъатига катта ҳисса қсшган. Абулғозийхон «Шажарайи турк», «Шажарайи тарокима» асарлари билан Хоразм тарихнавислик мактабини бошлаб берган бслса, Мунис ва Огаҳийлар тарихнавислик ва таржимонлик мактабини сратиб, «Фирдавс улиқбол», «Зубдат уттаворих», «Ғиёс уддавлат», «Жоме улвоқеоти султоний», «Шоҳид ул иқбол» асарлари билан тарих соҳасини ривожлантирдилар. Баёнийнинг «Шажарайи Хоразмшоҳий», «Хоразм тарихи» асарлари Ўзбекистон тарихини срганишда асосий манбалар ҳисобланади.
Ҳоз. Хива ш.да сақланиб қолган қад. меъморлик иншоотлари, асосан, хонликлар даврида қурилган. Буларга Анушахон ҳаммоми, Шерғозихон мадрасаси, Муҳаммад Аминхон мадрасаси, Ксҳна Арк, Тошховли, Карвонсарой, Исломхсжа минораси, Қалъа девори, Ауриллабой саройи ва б. киради.
Ад.: Абулғозий, Шажарайи турк, Т., 1992; Огаҳий, Асарлар, 56ж., Т., 1978— 80; Баёний, Шажараи Хоразмшоҳий, Т., 1994; Хива минг гумбаз шаҳри, Т., 1997.
Аеъмат Лолвонов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан