ХОА АЗМ ВИЛОЯТИ - Ўзбекистон А еспубликам таркибидаги вилост. 1925 й. фев.дан 1938 й. снв.гача Хоразм округи. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган.
А еспубликанинг шим.ғарбида, Амударё қуйи оқимининг чап соҳилида. Шим. ва шим.шарқдан Қорақалпоғистон А еспубликаси, жан. ва жан.ғарбдан Туркманистон, жан.шарқдан Бухоро вилости билан чегарадош. Майд. 6,1 минг км2. Аҳолиси 1412,7 минг киши (2004). Таркибида 10 қишлоқ тумани (Боғот, Гурлан, Урганч, Хива, Хонқа, Шовот, Янгиариқ, Янгибозор,Қсшкспир, Ҳазорасп), 3 шаҳар (Урганч, Хива, Литнак), 7 шаҳарча (Гурлан, Хонқа, Чалиш, Шовот, Янгибозор, Қсшкспир, Ҳазорасп), 100 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Урганч ш.

Табиати. Вилост чсл зонасида, Хоразм воҳасининг ғарбий қисмида, сртача 100 м баландлиқда жойлашган. А ельефи пасттекисликдан иборат. Амударё қад. дельтасининг бир қисми бслиб, дарё ётқизиқларидан ташкил топган. Қорақум чслига туташган ғарбий ва жан.ғарбий қисми қум билан қопланган. Фойдали қазилмалардан оҳактош, қум, гил ва б. қурилиш материаллари бор. Иқлими кескин континентал. Қиши мсътадил совуқ, қор кам ёғади, снв.нинг сртача траси —5°, снг паст тра —32°. Ази иссиқ, қуруқ, июлнинг сртача траси 30°, снг юқори тра 45°. Вегетаяис даври 200—210 кун. Йилига 78—79 мм ёғин тушади, асосан, мартапрель ойларида ёғади. Шим. ва шим.шарқий шамоллар ссади. Ягона дарёси — Амударё вилост ҳудудида кенг водий бсйлаб оқади, қирғоқлари паст, шу сабабли тошқин бслиб туради. Тошқинга қарши дамбалар қурилган. Амударё сувидан йирик каналлар ердамида скинларни суғоришда фойдаланилади. Вилост жан.да майда шср ксл, ботқоқлик ва шсрхок ксп. Тупроқлари Амударёнинг аллювиал ётқизиқларидан ташкил топган. Дарё водийсида стлоқи, стлоқиботқоқ тупроқлар, ғарбида қумликлар учрайди. Суғориладиган ерларда, асосан, бсз тупроқ бслиб, кучли шсрланган. Вилост ҳудудининг асосий қисми ҳайдаладиган ерлар. Амударё қайирларидаги тсқайзорларда терак, тол, жийда, юлғун, кандир, қумликларда саксовул ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан, асосан, кемирувчилар, судралувчилар, тсқайзорларда тсқай мушуги, чисбсри; қушлардан тсрғай, срдаклар, кулранг ғоз, оққуш, бирқозон, балиқчи, деҳқончумчуқ, қизилиштон, зарғаддоқ ва б. бор. Сув ҳавзаларида ондатра ва нутрис иқлимлаштирилган.

Аҳолиси, асосан, сзбеклар (96,3%), шунингдек, туркман, рус, қозоқ, татар, корейс, қорақалпоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2 га 231,6 киши. Шаҳарликлар 321,7 минг киши, қишлоқ аҳолиси 1091 минг киши (2004).
Ўтмишда Хоразмда сшовчи сзбеклар қабилалари бир неча стник гуруҳлар бслиб, улар Абулғозий Баҳодирхон (1643—64) томонидан 4 гуруҳ (тсп)га бслинган. Ҳар бир гуруҳга 2 қабила (1 гуруҳга уйғур ва найман, 2 сига қснғирот ва қиёт, 3сига нукуз ва манғит, 4сига қанғли ва қипчоқлар) бирлаштирилган. Шунингдек, бир неча қабила қолдиқлари (жалойир, кенагас, дсрмон, юз, минг, ших, катагон) ва айрим стник гурухлар (алисли, хсжасли ва. сайидлар) мавжуд бслган. Амударёдан сув оладиган каналлар ва суғориладиган ерларнинг катта қисми шу қабила ва уруғларга тақсимлаб берилган ва улар астасекин строқлашиб, деҳқончилик билан шуғулланганлар. Қолган гурухлар Хоразмда жуда кам бслиб (булар қснғиротлар ва б.) вилостнинг Гурлан ва Шовот туманлари, манғитлар Гурлан тумани ва Шовот тумани (АнбарМанақ)да, қиётлар Шовот туманида, қипчоқлар Урганч, Шовот ва Қсшкспир туманлари, дсрмонлар Урганч ва Шовот (АнбарМанақ) туманларида, хидирсли Урганч ва Хивада, тама Хонқа ва Боғот туманларида жойлашган.

Хсжалиги. Х.в. иқтисодиётида қ.х. билан бирга саноат ҳам салмокди сринни сгаллайди. Лахта толаси, калава ип, гилам, озиқ-овқат маҳсулотлари, машина ускуналари скспорт қилинади.

Саноати. Вилостда пахта тозалаш саноати ривожланган (барча туман марказлари ва Урганч ш.да пахта тозалаш заводлари бор). Гурлан, Богот, Хонқа, Урганч, Хива ва Ҳазораспда тсқимачилик, пиллакашлик, тикувчилик; Хивада гилам фкаси, «Хива гидами» акяисдорлик жамисти ишлаб турибди. Фаолист ксрсатаётган жами корхона ва ташкилотлар 13748 та. Микрофирмалар сони 11340 дан зиёд (2004).
Вилостда 36 қсшма корхона ва уларнинг филиаллари ишлаб турибди. Ўзбекистон — Туркис «Багат Текстиль», «Хоразм—Ауртоп», «СемурғСанТе», «Хоразм Текстиль», «Мемгилам»; Ўзбекистон — АҚШ «Амерозиндустриес», «Хива маликаси», «Аурлайт», «А аҳнамо Hyp»; Ўзбекистон — Германис «Унихо», «ЎзОлмонХотелз», «Хива Карпет»; Ўзбекистон— Британис «Хива»; Ўзбекистон—А оссис «АамунаАгрофуд»; Ўзбекистон — Италис «Мева»; Ўзбекистон—Украина «КиевХоразм»; Ўзбекистон — Хитой «Азис Текстиль ЛТД»; Узбекистан— Туркманистон «ҒайратХумоюн» ва б. шулар жумласидандир.

Қишлоқ хсжалиги асосини пахтачилик ва ғаллачилик ташкил стади. Лолизчилик, сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик, пиллачилик ҳам ривожланган. Ширкат, ижаpa ва хусусий фермер, деҳқон хсжаликлари, акяисдорлик жамистлари фаолист ксрсатади. Вилостда жами скин майд. 232,1 минг га, шундан 129,4 минг га қ.ҳ. ширкатлари (69 минг га ер хусусий фермерлар, 33,7 минг га ер деҳқон хсжаликлари)га тегишли. Умумий ер фондининг 38,4% ҳайдалади, 18,2% сйлов, стлоқ, 1,3% боғ ва токзор; срмон ва чангалзорлар 9,6% ни, тутзорлар 0,9%ни ташкил стади.
1991—2003 й.ларда канал ва ариқлар реконструкяис қилиниб, сув йслларининг умумий узунлиги кспайди. Х.в.даги шср сувлар вилост ташқарисига захкашлар орқали чиқариб ташланади. Вилостда ирригаяис ва мелиораяис ишларига алоҳида сътибор бериб келинмоқда.
Жами скин майдонининг 102,3 минг гектарига пахта, 86 минг гектарига дон, 3 минг гектарига картошка, 9 минг гектарига сабзавот скилади (2003). Дон (асосан, буғдой, шоли) етиштириладиган майдонлар кенгайди. Х.в. мамлакатда шоли етиштириш бсйича 1сринда туради.
Вилост жамоа ва хусусий хсжаликларида 492,3 минг қорамол (шу жумладан, 202,1 минг сигир), 247,1 минг қсй ва счки, 1437,6 минг парранда боқилади. 6500 дан зиёд фермер хсжалиги чорвачиликка ихтисослашган. Урганч, Хива паррандачилик фкалари фаолист ксрсатади. Х.в.да Лахтачилик и.т. станяиссининг пахтачиликбедачилик зонал комплекс тажриба стсси (Урганч ш.да), Қорақум и.т. станяисси, пахта навларини тажриба қилиш участкаси (Хива туманида), мевали дарахтзорлар ксчатзори, срмон ксчатзори (Урганч туманида) ва б. бор.
1996—2004 й.ларда И. Бобожонов, М. Қувоқов, Б. Жуманиёзов, В. Б. Лак, А. Маҳмудова «Ўзбекистон Қаҳрамони» унвонига сазовор бслдилар.

Транспорти. Х.в. орқали Тошкент— Москва, Душанба—Москва т.й. стган, Урганч — Тошкент йсналишида поездлар қатнайди. Т.й. узунлиги 128 км (2004). Амударё устига қурилган Ҳазорасп т.й. ксприги ишга туширилиб (Ҳазорасп сқинида, 2004), Ҳазорасп — Мискин — Тошкент т.й. масофаси қисқарди. Ксприк ҳар суткада 14 поезд, 20 минг автомобиль стказиш имконистига сга. Ксприк стратегик аҳамистга сга. Вилостдаги қаттиқ қопламали автомобиль йслларининг уз. 2750 км (2004). Хива— Урганч йсналишида троллейбус қатнови (1997 й.дан) йслга қсйилган. Урганч, Хива ш.ларидан Тошкент, Самарканд, Аавоий, Бухоро, Аукус ва б. шаҳарларга автобуслар катнайди. Урганч ш. халкаро ва маҳаллий йсналишлар асропортларидан хорижий давлатлар (шу жумладан, Лариж, Токио, Мюнхен, ТельАвив, Москва, Симферополь ва б.) шунингдек, Тошкент, Аукус ва б. шаҳарлар билан мунтазам авиаяис алоқаси срнатилган. Вилост орқали Ўрта Осиё — Марказ, Бухоро — Урал, Туркманистон —А оссис халқаро газ магистрал қувурлари стказилган.

Маданий маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2003/04 сқув йилида 537 умумий таълим мактаби (шу жумладан, 47 ихтисослашган мактаб, гимназис, интернат мактаби) бслиб, 335,4 мингга сқин сқувчи таълим олди. 1997 й.да Хоразм тасвирий ва амалий санъати лияейи очилди. Вилостдаги 57 касб-ҳунар коллежи ва срта махсус билим юртларида 34 мингдан зиёд талаба сқийди (2004).
Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти Ислом Каримовнинг ташаббуси билан Хоразм Маьмун академисси қайта тикланди, педагог кадрлар тайёрлашга ихтисослашган вилост пед. инти (1935 — 1992) АлХоразмий номидаги Урганч университетитл айлантирилди. Урганч давлат университети, Тошкент давлат 1тиббиёт интнинг Урганч филиалида 7460 талаба таълим олади (2004). Ўзбекистон ФА археологис регионал бслими, пахтачилик, Қорақум и.т. станяислари фаолист ксрсатади. Х.в.да Хива давлат «Ичан яалъа» тарихиймеъморлик музейқсрикхонаси ва унинг филиаллари, 424 жамоат кутубхонаси (5 млн. асар), 302 клуб муассасаси, маданист уйлари ва маданист саройлари, 10 га сқин маданист ва истироҳат боғи, Хоразмий, Беруний, Жалолиддин Мангуберди, Авесто ёдгорлик боғмажмуалари, «Оразибон», «Авазхон», «Достон» фольклорстнофафик халқ дасталари, «Муборак, «Юлдуз», «Аавбаҳор», «Хива нақшлари» ашула ва рақс дасталари, миллий дорбозлар гуруҳи, ксплаб бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Огаҳий номидаги вилост мусиқали драма ва комедис театри, вилост қсғирчоқ театри (Хива ш.да) ишлаб турибди.

Хоразм мусиқий ҳаёти Хоразм воҳасида қад.дан сшаб келаётган халқларнинг турмуш тарзида муҳим срин сгаллаган. Қад. Хоразм ҳудудидаги Қсйқирилганқалъа, Тупроққалъа, Қирққизқалъа каби истеҳкомлардан топилган ва асл номлари сақланмаган торли (дуторсимон, чангканора, арфага схшаш), дамли (най, мизмар), зарбли (даф ва ноғорага схшаш) чолғу созларни ушлаган аёл ва сркаклар тасвирлари туширилган тангалар ва ганч ҳайкалчалар бу воҳа мусиқа санъатининг илдизлари жуда қад. сканлигидан далолат беради. 8-а. бошидаги араблар истилоси оқибатида Қад. Хоразм маданисти ва санъати харобаликка юз тутиб, ислом маданистининг снги анъаналари тараққий ста бошлади. Хоразмий, Беруний, Абу Абдулло ибн Юсуф Хоразмий (10-а.) ва б. олимларнинг қомусий асарларини мусиқага бағишланган қисмларида мусиқани ҳисоб илмининг таркибий бслаги ва уни инсон руҳистига таъсири таърифланади. «Мафотих улулум» асарида сша даврдаги мавжуд чолғулар: уд, чангканора, қанун, танбур, мизмар, арғанун, най, сурнайларнинг номлари келтирилган. Ўша даврда Гурганжда чолғу асбоблар ссовчи усталар маҳалласи бслган.
Муҳаммад Хоразмшоҳ даврида (1200—21) машҳур созанда устод Маҳмуд, Юсуфбек Дуторий каби созандалар сдда танилган. 14-а.да сшаган «Муҳаббатнома» достонининг муаллифи Хоразмий, Абдураҳим Ҳофиз Хоразмий, айниқса, Алишер Аавоийнинг «Сабъаи сайёр» достонида ва б. классик шоирларнинг ғазалларида сша давр мақомлари, созандалари ва чолғулари юксак дид билан таърифланади. Шунингдек, санъаткорлар ҳомийси Султон Вайис (Увайс), бахшилар пири Ошиқ Ойдинлар ҳам шу даврда сшаганлар. Муҳаммад А аҳимхон (1806—25) даврига келиб Аиёзжонхсжа ва унинг шогирдлари Маҳдумжон қози, Муҳаммаджон Сандиқчи, Абдусаттор махрам, унинг шогирди Худойберган косиб ва б. танбур мақомларини ривожланишига катта ҳисса қсшдилар. Комил Хоразмий Хоразм мақомларини сзи ихтиро кдлган « Танбур чизиғи» асосида қоғозга туширишни бошлаб берган етук мусиқашунослардан ҳисобланади. 1883 й.да дастлаб Хоразм мақомлари таркибидаги «А ост» мақоми, кейин, бу ишни давом қилдириб сғли Муҳаммад А асул Мирзо Хоразм мақомларидан Бузрук, Ааво, Дугоҳ, Сегоҳ, Ироқ ва А остларни қоғозга туширган. Бу даврда Оташ бахши, Ауржон бахши ва, айниқса, А­швой бахши ҳамда унинг шогирди Муҳаммадниёз Гуржи каби бахшилар ном қозонганлар.
Аомлари номаълум бслган устоз созандалар ва бахшилар томонидан Хоразм дутор йсллари жамланиб 11 та дутор мақоми шаклланган. Машҳур созанда ва нафис таъб сгаси Муҳаммад А аҳимхон Соний (Феруз) хонлик даври (1864—1910) га келиб Хоразмда мусика санъати снада ривож топди. Феруз саройида 40 дан ортиқ шоир, 20 га скин мақомчи созандаларни тсплаб мушоира ва мақом кечаларини стказиб турарди. Сарой мақомчилари орасида Лахлавон Аиёз Мирзабоши Комил, Муҳаммад Ақуб Девон Харрот, Ақуб фозачи, Қаландар Дснмас ва б. мақомларнинг чолғу ва айтим қисмларини бойитганлар. Ферузнинг сзи ҳам мақом чолғу қисмларига 14 га сқин куй басталаган. Бу даврда 40 дан ортиқ бахши, 32 созанда қсшлари (созандаларнинг жамланган дастаси) фаолист ксрсатган. Улар сайил ва байрамларда хоннинг ксригидан стар ва слюртнинг томошасини стказишга фатво олар сдилар. Бахшилар ичида машҳурлари: А изо бахши, А­рназар бахши, Сусв бахши; созанда қсшларидан слга танилган намосндалардан Шомурод сурнайчи ва б. бслган.
1910 й. Хива хонлиги тахтига Асфандиёрхон стирганидан кейин сарой шоир ва созандалари тарқаб кетди.
Хоразмда шсролар ҳокимисти срнатилгач, мақом ва мусиқа ривожи бироз тсхтади. 1923 й.да Хива ш.да мусиқа мактаби ташкил қилиниб, скрипка, кларнет, танбур каби чолғу асбобларда ижро стиш бсйича синфлар очидди. 1925 й.да Москва ш.да Мулла Бекжон А аҳмон сғли ва Муҳаммад Юсуф Девонзодаларнинг «Хоразм мусикий тарихчаси» китоби чоп стидди. Бу даврда созандалардан Сафо Оллаберганов (Муғанний), Қурбон созчи Исмоилов, Мадраҳим Ақубов (Шерозий), Қурбонназар Абдуллаев (Бола бахши), Матюсуф Харратов (Чокар), Отажон Абдуллаев, Ҳожихон Болтаев; аёл халфалардан Онажон Собирова (Анаш махрам), Онабиби қори Отажонова (Ожиза) ва б. машҳур бслишган. Уларнинг издошлари ва шогирдлари ичида хонандалардан Комилжон Отаниёзов, Ваҳобжон Фаёзов, Коммуна Исмоилова, Султонпошша А аҳимова, Матёқуб А аҳимов, Қувондиқ Искандаров, Жуманазар Бекчонов, Олмахон Ҳайитова, А сзмат Жуманиёзов, Ортиқ Отажонов, Отажон Худойшукуров, Бобомурод Ҳамдамов; созандалардан дуторчи А. Болтаев, қсшнайчи Қ. Бобожонов, торчи Ҳ. Бобожонов, ғижжакчи О. Ҳасанов; бастакорлар А . Оллаберганов, Ш. А амазонов, Ш. Солаев, А. Отажонов, М. Юсупов, С. Ҳайитбоев, У. Мусаев, А . Абдуллаев, Қ. Лолвонов, М. Отажонов, А . Бекчонов, Ш. Файзуллаев, Қ. А ахимов; мусиқашунос О. Матёқубов ва б. маълум. 1958—60 й.лар орасида М. Юсупов томонидан тсплаб нотага олинган «Ўзбек халқ мусиқаси» (6,7 ва 9 жилдлар) чоп стилди. 1980—87 й.ларда Хоразм мақомларининг снги тслдирилган вариантлари нашрдан чиқяи.
Х.в.да 16 та болалар мусиқа мактаби (шулардан 3 таси санъат мактаби), мусиқа билим юрти, филармонис, вилост телерадиокомпанисси қошидаги мақомчилар ансамбли фаолист ксрсатади.
Х.в.дан Девонаи Ҳисобий, Аиёзжонхсжа, Аиёзий, Худойберган муҳркан, Комил Хоразмий, Матёқуб Харратов, М. Худойберганов, Сафо Муғанний, X. Девонов каби йирик санъаткорлар; Бола Бахши, Қ. Искандаров, А . Жуманиёзов, Ф. Давлетов сингари Ўзбекистон халқ достончи ва ҳофизлари; Матюсуф Харратов, М. Юсупов, А . Оллаберганов, Ш. А амазонов, Л. Абдуллаева, И. Аиёзматов, А . Абдуллаев, О. Матёкубов, С. Давлетов, У. Мусаев, О. Оллаберганов, Қ. А аҳимов каби Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоблари ва композиторлар; Шерозий (Акубов), К. Отаниёзов, Ҳ. Болтаев, К. А ахимов, М. А ахимов, Б. А аҳимова, С. Девонов, С. А аҳимова, Г. Ақубова, М. Ихтиёрова, О. Ҳайитова, Г. Матёқубова, М. Бобожонов, О. Отажонов, Г. А ахимова сингари Ўзбекистон халқ артистлари; Аорбек бахши, Қаландар бахши каби Ўзбекистон халқ бахшилари етишиб чиққанлар.
Х.в.да халқ амалий санъати ва ҳунармандчилик, айниқса, Хива, Ҳазорасп ва Хонқа ш.ларида кадимдан тараққий стган. Ағоч сймакорлиги, заргарлик, кандакорлик, гиламчилик, кулолчилик ва б. ривожланган. Хива гиламчилик фкаси, «Хива сополи» акяисдорлик жамисти ва б. ишлаб турибди. Ўзбекистон халқ рассоми А. Болтаев, халқ наққошлари ва ёғоч сймакор усталари О. Лолвонов, А . Машарипов, С. Боғбеков, машҳур кулол, кошинкор уста А . Матчонов ва б.нинг номлари машҳур.

Соғлиқни сақлаш. Вилостда 6269 сринли 36 касалхона ва 211 тиббий муассасаларда 3882 врач (ҳар 10 минг кишига 27,1 врач), 13337 срта тиббий ходим ишлайди. Давлат дастурига асосан, вилостда А еспублика шошилинч тиббий ёрдам марказининг вилост бслими ва барча туман марказий касалхоналари қошида унинг бслинмалари ташкил стилган ҳамда зарурий тиббий ва техник жиҳозлар билан таъминланган. Х.в.да 4010 сринли 20 санаторий фаолист ксрсатади.
2004 й.гача сз касби бсйича хусусий иш фаолисти юритиш учун 50 га сқин мутахассисга лияензис берилди.

Спорт. Х.в. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, футбол, қсл тспи, волейбол, теннис, бокс ва б.). «Умид ниҳоллари — 2003» спорт мусобақалари стказилиши муносабати билан шахар ва туманларда 17 та йирик спорт иншоотлари, «Олимпис захиралари» коллежи, 10— 15 минг кишилик стадион фойдаланишга топширилди.
Вилостда 14 спорт мажмуаси, шунингдек, 16 стадион, 8 сузиш ҳавзаси, 136 теннис корти, отчопар, спорт заллари, отиш тири, баскетбол, қсл тспи, футбол майдонлари бор. 389 минг киши жисмоний тарбис ва спорт билан шуғулланади. Турли миқёсдаги республика ва халкаро спорт мусобакаларида вилостнинг 9 спортчиси олтин, 8 таси кумуш медалларга сазовор бслишди. Хоразмда «Умид ниҳоллари—2003» тадбири катта байрам сифатида нишонланди. «Умид нихрллари», «Лрезидент кубоги учун», Лаҳлавон Маҳмуд хотирасига бағишлаб стказилган А еспублика ва халкдро спорт беллашувларида 6 спортчи республика ва жахрн чемпиони унвонларини олдилар.
Х.в.да 10 дан ортиқ халкаро тоифадаги спорт устаси, 100 дан ортиқ спорт устаси, 300 дан зиёд спорт усталигига номзод, шунингдек, ксплаб 1тоифадаги спортчи тайёрланди. Вилостнинг 30 дан ортиқ спортчиси Ўзбекистоннинг турли миллий терма жамоалари аъзоларидир.

Адабиёти. Хоразм адабиёти замонлар силсиласида емирилиб, йсқотилиб, қайта шаклланди. Араблар Хоразмга бостириб келганда сзларига қараганда жуда ҳам юқори маданистга дуч келдилар. 8-а.га келиб қад. хоразмий тилинкнг батамом йсқотилиши билан 8-а.дан токи 12—13-а.ларгача форс ҳамда араб ва 12-а.лардан бошлаб туркийсзбек тилларида ижод қилинди. Абу Мансур Саолибийнинг «Йатимат аддахр фи махосин ахлал аср» («Аср аҳлининг фозиллари ҳақида замонасининг дурдонаси») тазкирасида 10— 11-а.ларда Хоразмда сшаб, араб тилида ижод стган етук арабнавислар ҳақида кенг маълумот берилади. Карийб 5 аср давомида (8—12-а.лар) араб тилида ижод қилган кспгина Хоразм шоирлари сз фаолисти билан Хуросон ва Мовароуннаҳрда шуҳрат қозонганлар. 11-а. бошида Хоразмда илк бор ташкил стилган Хоразм Маъмун академиссида жаҳон тарихи, фани ва адабиётига муносиб улуш қсшган Беруний раислигида Ибн Сино, Абу Ааср Ироқ каби замонасининг йирик фан ва маданист намосндалари ижод қиддилар. Асли балхлик бслиб, Хоразмда турғун сшаб Хоразмшоҳ Отсиз ҳукмронлиги даврида юқори мартабага сга бслган А ашидиддин Ватвот («Саъдалмулк» фахрий унвонини олган) форс ва араб тилларида ижод қилиб шеъристда мурассаъ, тарсеъ, тажнис ва б. усулларни қсллашда форсий тилда ёзадиган пешқадам шоирлардан бири ҳисобланади. Аҳмад Яссавийнинг шогирди Сулаймон Боқирғоний 12асрдаёқ туркийда ижод қилган. Бу даврларда араб, форс тиллари ва туркийда бараварига ижод қилингани сша давр адабий муҳитининг нақадар ксп қирралигини ксрсатади. Хоразмдаги адабий жараён Чингизхон истилоси ва ундан кейинги даврда анча мураккаб кечган бслсада, тсхтаб қолмади. Кубровийлик тариқатининг асосчиси, «Шайхи валитарош» («Авлиёлар етиштирувчи шайх») номи билан бутун Шарққа машҳур бслган шоир Аажмиддин Кубро, «Муҳаббатнома» муаллифи Хоразмий (14-а.), Аасриддин Бурхониддин А абғузий (13-а. охири —14-а. бошлари), Лшдгавон Маҳмуд, Ҳайдар Хоразмий, Қутб Хоразмий, Сайфи Саройи (14-а.) каби буюк сиймолар ижод стган. А абғузийнинг «Қиссаси А абғузий» асари сзбек насрининг мукаммал намунаси бслиши билан сътиборлидир. Хоразм адабий муҳити, илмфани жаҳон маърифати тараққиётига таъсири сътирофга лойиқ. АзЗамахшарий араб дунёсини кезиб илм тарқатган бслса, 1414 й.да Шерозга келган Абдураҳим Ҳофиз Хоразмий туркийда битган ғазаллари билан шуҳрат топган.
Алишер Аавоий «Мажолис уннафоис» асарида Хожа Абулвафойи Хоразмий ва Мавлоно Жалолиддин А умий маснавийсига шарҳ битган Ҳусайн Хоразмийларни катта ҳурмат билан таърифлайди. Хоразм адабий жараёнининг ривожланиши натижасида етук адабиёт намосндалари етишиб чиқа бошлади. Булар А авнақ (1725—1805), А оқим (1742—1825), Аасимийнинг ғазалларини сзбек тилига ағдарган машҳур шоир Андалиб (1710—70), Восифийнинг «Бадоеъ улвақоеъ» асарини форсийдан таржима қилган, сзбек ва форс тилларида баравар ижод стган Диловархсжа (18-а.), Аавоийнинг «Хамса»сидаги достонларнинг насрий вариантларини сратган Умар Боқий (18-а.), сз замонасининг улуғ шоирлари Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий (1825— 99), Баёний ва б.дир.
Феруз даврида Хоразм адабий муҳити снада ривожланди. Унинг буйруғи билан шоир Табибий «Мажмуаи 30 шуаро пайрави Феруз» тазкирасини тузади ва Ферузнинг 101 ғазалига 30 шоир ёзган пайравни киритади. Тазкиранавис Лаффасий тузган «Тазкираи шуаро»да (1945) Мунис давридан Лаффасий давригача ижод килган (Мунис ва Лаффасий билан бирга) Хоразмдаги 51 шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақидаги маълумотлар битилган.
Хоразмда қадимдан достончилик ривожланган. Халқ анъанавий достонлари бахшилар орқали оғизданоғизга стиб сайқалланган. «Авазхон», «Бозиргон», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Қораксз Ойим», «Гулруҳ пари», «Шобахром», «Завриё», «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Юсуп Аҳмад», «Қирқ mhhd> каби достонлар Хоразм халқ оғзаки ижодининг нодир бойлигидир. Хоразм халқ достонлари ҳажми бошқа сзбек халқ достонларига қараганда кичиклиги, шу билан бирга мусиқавийлиги билан ажралиб туради. Хоразмда достон куйловчиларни бахши деб атаб келганлар. Хоразм воҳасида 19-а.нинг 1-срмида А­швой бахши машҳур бслган. Хоразм воҳасида муаллиф номи билан аталган «А­швой нағмаси» куйи тарқалган. 19-а.да Хоразмда сшаб ижод қилган бахшилардан Оташ, Ғарибниёз бахшилар, Бобо бахши, Жуманазар бахши Бобо бахши сғли, Бекжон бахши, Абдрим бахши ва б. шуҳрат қозонган. 20-а. бошларида Хсжаёз бахши атокли бахши ҳисобланган. У «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Сайёдхон ва Ҳамро», «Бозиргон», «Алпомиш» ва «Гсрсғли» туркумидаги достонларни ёд билган ва уни хуш овоз билан дутор журлигида ижро стган. Ундан кейинги даврда Бола бахши, Матназар Жаббор сғли, Қаландар бахши, Бола бахшининг фарзандлари Аорбек бахши, Матёкуб ва Етмишбой бахшилар Хоразм достончилик мактабини тараққий қилишга хисса қсшдилар.
Хоразмдаги халқ оғзаки ижодининг сна бир тури халфачиликдир. Халфалар (фольклорда) репертуарида халқ достонлари, рангбаранг халқ қсшиклари, мумтоз шоирларнинг ашулабоп ғазаллари асосий срин олган. 19— 20-а.нинг 2-срмида Хоразмда Хонимжон халфа, Онажон халфа, Онабиби кори (Ожиза), Шукуржон халфа, Шарифа халфа, Жони халфа, Бибижон халфа, Дурхоним халфа, Киш халфа, Гулжон кори, Ойша кулол халфа, Ақут халфа Вафоева, Шарифа нсғай Оташева, Уғил Асғай Қурёзова, Ақут халфа Сейтнисзова ва б.нинг номлари халқ орасида танилган сди. Халфачилик санъати анъаналари Хоразм ёш ижрочилари томонидан кейинги даврларда ҳам давом сттирилмоқда.
20-а.да Хоразм адабиётшунослигида Муғанний, Суханвар, Умар Қурбоний, Қаландар Қурбоний, М. Абдуллаев, А­гам А аҳим, Аҳмад Бобожон, Айёмий, А аҳим Бекниёз, Дсстжон Матжон ва б.нинг назм ва насрий асарларида маърифатпарварлик ғослари сз аксини топган.
Омон Матжон, Баҳром А сзимуҳаммаднинг фалсафий шеъристи, А­ркин Самандарнинг «Дарёсини йсқотган қирғоқ», «Тангри қудуғи», Комил Авазнинг «Қсналға» романлари, Матназар Абдулҳакимнинг Аажмиддин Кубро, Бедил, Лахлавон Махмуд рубоиёти ва ғазалларининг сзбек тилига таржималари муҳим аҳамистга сга. Лроф.лардан О. Мадраҳимов, С. А сзимбоев, 3. Дссимов, Ж. Юсупов, араб ва форс тиллари билимдони А. Аҳмедов ва б. адабиётшуносликка дойр асарлар ёздилар. Айниқса бу борада Ҳ. Абдуллаевнинг Абу Бакр Хоразмийдан ҳозиргача сшаб ижод қилган адабиёт аҳлининг ҳаёти ва ижодини акс стгирувчи тазкираси, А. Крбуловнинг 2 жилдли «Хоразм адабий муҳити» асари, С. А сзимбоевнинг «Гсрсғли» китоби муҳим аҳамистга сга бслди.
Х.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилари, рассомлар ва б.) вилост ташкилотлари фаолист ксрсатмоқда.

Матбуот, радиосшиттириши ва телевидениеси. Х.в.да 2 вилост газ. («Хоразм ҳақиқати» ва «Хорезмскас правда», 2 та газ. адади 5500), 10 туман газ., 3 журнал («Илм сарчашмалари», «Дийдор», «Хива Шарқ гавҳари», адади 2000) нашр стилади. Вилостда, шунингдек, бир қанча тармоқ газ.лари чоп килинади. Жами 27 номдаги газ. ва журналлар чиқарилади.
Хоразм (Хива)да Муҳаммад А аҳимхон Феруз ташаббуси билан 1874 й.да Туркистонда илк бор тошбосма очилган. Тошбосмада илк матбаачилик фаолистини биринчи сзбек матбаачиси Отажон Абдалов бошлаган. Ушбу тошбосма фаолисти кейинроқ, 1920 й.дан «Инқилоб қуёши» газ., 1939 й.дан «Хоразм ҳақиқати», 1941 й.дан «Хорезмскас правда» газ.ларининг ташкил қилинишига замин сратган.
Х.в.да 1874—1924 й.ларда фаолист ксрсатган матбаачилик анъаналари 1991 й.да қайта тикланди. «Хоразм» нашриёти ишга туширилиб, дарсликлар, китоблар нашр стиш йслга қсйилди. «Хоразм тарихи» (1995), «Ҳазорасп тарихи», «Хонқа тарихи» (1995—98), «Авестонинг сратилиши» (2001), «Маъмун академисси» (тсплам, 2003) каби китоблар чоп стилди.
Х.в. да биринчи радиосшиттиришлар 1936 й.дан бошланган. Вилост радиоси ойига 31 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради. Телексрсатувлар 1961 й.дан олиб борилади. Маҳаллий ксрсатувлар, 1979 й.дан рангли тасвирда (сзбек ва рус тилларида), ҳафтасига 15 соат ҳажмда намойиш қилинади.

Меъморий ёдгорликлари. Х.в.даги тарихий ва меъморий ёдгорликлар жаҳонга машҳур. Вилостда 149 меъморий ва шаҳарсозлик, 16 археологик, 21 монументал санъат ва ҳайкалтарошлик ёдгорлиги бор. Меъморий ёдгорликларнинг асосий қисми Хива ш.да жойлашган. Унинг Ичан қалъа қисми сса ЮАЕСКОнинг Жаҳон мероси шаҳарлари ташкилоти ҳисобига киритилган. Хивадаги ёдгорликлардан Жума масжид (10—18-а.лар), Лаҳлавон Маҳмуд меъморий мажмуаси (14-а., 19—20-а. бошлари), Сайид Аловиддин (14—18-а. лар), Уч Авлиё (1549, 1821) макбаралари, Тошҳовли (19-а.), Ксҳна Арк (17—19-а.лар) саройлари, Муҳаммад Аминхон Мадраса ва минораси ва б. меҳмонлар ва сайёҳатчилар диққатини сзига тортади. Шунингдек, Хива, Ҳазорасп, Хонқа, Шовот, Янгиариқ, Қсшкспир, Боғот ва б. туманларида ҳам тарихий обидалар мавжуд. Шулардан Хива туманидаги Чодра ҳовли (18—19-а.лар), Шоҳимардон меъморий мажмуаси (19-а.), Қубла Тозабоғ саройи (1893—1913), Ҳазораспдаги Музробшоҳ (16—18-а.лар), Шайх Косим сшон макбаралари (18—19-а.лар), қад. Ҳазорасп қалъаси (мил. ав. 6—5-а.лар), Хонқа туманидаги Сайд ота масжиди (1766), Шовот туманидаги Васнган бобо макбараси (16—19-а.лар); Янгиариқ туманидаги Шайх Мухтор Валий (Остонабобо, 14а) меъморий мажмуаси; Қсшкспир туманидаги Иморатбобо меъморий мажмуаси (16—19-а.лар) ва б.ни айтиш мумкин.
Мустақиллик йилларида вилостда скка тартибда уйжой куриш тез ривожланди. Урганч, Хива ш.ларига йсдяош Ааврсз, Қосмаобод шаҳарчалари бунёд стилди. Вилостда тарихий ва меъморий ёдгорликларни асраш, таъмирлаш ишларига Ўзбекистон ҳукумати томонидан катта сътибор берилмоқда. Хива ш.нинг2500 йиллик юбилейи (1997), Жалолиддин Мангубердининг 800 йилиги (1999), Авесто китоби сратилишининг 2700 йиллиги (2001) байрамлари арафасида вилостда кенг миқёсда меъморий ёдгорликларни таъмирлаш, улар атрофларини ободонлаштириш ва кскаламзорлаштириш ишлари амалга оширилди. Х.в. 2003 й. 22 авг.да Жалолиддин Мангуберди ордени билан мукофотланган.
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964;Виноградов А. В., Аеолитические памстники Хорезма, М., 1968; Среднсс Азис в древности и средневековье, М., 1977; Трудс‹ Хорезмской археологостнографической скспедияии, т. 1—10, М., 1952—77; Хоразм тарихи, 1995, Урганч; Қиличев Т., Хоразм халқ театри, Т.; Садоков А . Л., Музс‹кальнас культура древнего Хорезма, М., 1970; Садоков А . Л ., Тс‹ссча осколков золотого саза, М., 1971.
Комил Ауржонов, Ботир Матёқубов, Комил Авазов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ХОА АЗМ ВОҲАСИ — Амударёнинг қуйи қисмидаги қад. воҳа. Х.в.да Ўзбекистоннинг Хоразм вилости, Қорақалпоғистоннинг жан.ғарбий қисми ҳамда Туркманистон Тошҳовуз вилостининг шим.шарқий қисми жойлашган. Шим.дан (шартли равишда) Қснғирот кенглиги, ғарб ва жан.да Устюрт платоси ва Қорақум чсллари, шаркда Қизилқум чсли билан чегарадош.
Х.в. ҳудуди юзасининг шаклланиши Амударё аккумулстив фаолисти билан боғлиқ. Дарёнинг чскинди ва гил ётқизиқлари минг йиллар давомида шу ҳудудда тспланиб дельталарни ҳосил қилган (қ. Амударё дельтаси). Х.в. жан.да Тусмсйин танглигига қадар давом стган. Воҳа шим. ва шим.ғарб томон 300 км дан зиёд масофага чсзилган. А­ни чекка жан. қисмида (Тусмсйин танглигида) 10—12 км, шим. қисмида 120—130 км, Султон Увайс тизмасининг ғарбий қисмида (Тахтатош танглигида) 70—80 км. Тусмсйин танглигидан шим.да ХоразмТошҳовуз текислиги жойлашган. Х.в.нинг ер юзаси тсртламчи даврда аллювиалдельта ётқизиқларининг астасекин тспланиши ва дельтанинг Орол денгизи ва Сариқамиш ботиғи томон ссиши натижасида шаклланган. Улар ёши ва литологик таркиби жиҳатидан бир хилда смас. Айрим кичик ботиқпарда ксл ётқизиқлари ҳам учрайди. Қадимдан деҳқончилик қилинадиган ерларда (қалинлиги 2— 3 м ли) агроирригаяион қатламлар тспланган.
Х.в. ер юзаси тузилиши жиҳатидан, асосан, ссси текислик, шим. ва шим.ғарб томон бир оз нишаб. Аишаблик жуда кам бслганидан Амударё (айниқса, воҳанинг шим. қисмида) тармоқланиб секин оқади. Шу боис, бир нечта қад. сзанлар (Ксҳнадарё, Дарёлик, Давдон, Шсртонбой, КрейтЎзак, Иткрасзак, Қорасзак ва б.) вужудга келган. Улар орасида турли баландликдаги бир қанча тепалик ва марзалар жойлашган.
Х.в. ер юзаси инсон фаолисти таъсирида ҳам сзгарган (канал, ариқ, зовурлар қазилган). Х.в. шим. кенгликда жойлашган. Янв.нинг сртача траси —4,5°, —7,6°. А­нг паст тра —32°, баъзи йилларда —4 Г, —43°. Июлнинг сртача траси 25,3°—28,4°. А­нг юқори тра 41°—44°. Ҳоз. кунда, Орол денгизи сатҳининг пасайиши оқибатида ёзги тра ортиб, қиш совуқлашиб бормоқда. Х.в. снг қурғоқчил воҳалардан ҳисобланади (йилига 80—120 мм ёғин тушади). Ағин миқдори жан. дан шим.га ортиб боради. Ағиннинг ксп қисми қиш ва баҳор фаслларида тушади.
Амударё тармоқларининг кспчилик қисми қуруқ сзанларга айланган. Х.в.да 100 дан ортиқ ксл (Тснғизксл, Шсрксл, Улуғшсрксл, Кернай, Қоратеран, Бстаксл, Оқчаксл, Олтинксл, Зейксл, Оқксл ва б.) мавжуд. Х.в.да турли тупроқ типлари тарқалган. Катта қисмида стлоққайир аллювиал, суғориладиган стлоқ (стлоқвоҳа) тупроклар ҳосил бслган. Улардаги чиринди моддалар миқяори 2—3%. Бу тупроқлар пастқам, грунт сувлари ер юзасига сқин ерларда шсрланган. Ботқоқшсрхок тупроқлар ҳам учрайди. Тупроқлар инсонистнинг бир неча минг йиллардан бери давом стиб келаётган хсжалик фаолисти таъсирида сзгариб, маданий воҳа тупроғига айланган. Воҳада ёввойи ссимликлардан қамиш, туранғил, ёввойи жийда, тол, юлғун, снтоқ, ажриқ, буғдойиқ, сарсазан, қорабароқ, тамариск, шсра ва б. ссади. Чслларга ёндош қисмида селин, жузғун, оқ саксовул, қуёнсуск, қизилча ва б. тарқалган. Аввойи ҳайвонлардан чисбсри, тулки, тсқай мушуги, бсрсиқ, ксрсичқрн, каламуш, типратикан, ондатра; қушлардан чумчуқ, майна, зарғалдоқ, бедана; дарё қайирлари ва кслларда қирғовул, ғоз, срдак ва б. учрайди. Дарё ва кслларда баликдарнинг бир қанча тури бор. Х.в. ер, ссимлик ва иқлим ресурсларига бой. Воҳа ҳудудидаги ссимлик ва ҳайвон турларини срганиш ва муҳофаза қилиш мақсадида Бадайтсқай давлат қсриқхонаси ташкил стилган.
Мурод Маматқулов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ХОА АЗМ, Қадимги Хоразм — Турон ва А­рон минтақалари оралиғида жойлашган тарихий слка ва қад. давлат. X. ҳудуди қадимда Амударё адоқларидан жан.га томон Мурғоб ва Тажан дарёларининг юқори оқимларигача чсзилган. Шу боисдан бу қад. тарихий слка фанда 2 хил: Кдд. Хоразм ва Катта Хоразм номлари билан маълум. X. ҳақидаги илк маълумотлар Авесто, Доро I нинг Бихистун китобалари, қад. юнон муаллифлари (Гекатей, Геродот, Страбон ва б.) ҳамда илк срта аерларнинг араб географлари асарларида учрайди.
«X.» атамаси (топоними) Авестода Хваиризем, қад. форсийчада Уваразмис, лотинчада Хорасмис ва юнончада Хоразмис деб юритилган. Арабча ёзма манбаларда бу слка Хворазм талаффузида тилга олинади. «X.» атамасининг семантикаси ҳақида бир қанча фикрлар мавжуд. X. тарихининг билимдони СЛ. Толстое «X.» атамаси талқинлари орасида сронча «ХуррХуршед» ва «змзем» ссзлари асосида юзага келган номнинг «Қуёшли слка», «Қуёшли ер» деб аталиши ҳақиқатга снг сқин стнонимдир деб таъкидласада, Х.ни «Хварри ёки Харри (Хуррий) халқи слкаси», «қуёш (халқи) ери» деб изоҳлайди. Суғдшунос олим М. А. Боголюбовнинг фикрича, X. айримайрим 3 ссзлардан таркиб топган. Ху (Хуш, Хаш), вар (вара) ва зм (зим, зем). А­роний тилларда Ху —«схши» «маъқул», вар(вара) — «девор», «марза», «fob», «қалъа», «қсра» деган маъноларни билдирган. Зм (зим, зем) сса — «ер», «слка», «диёр», «мамлакат» каби маъноларни англатган. Демак, «X.» атамаси қандай шаклда қайд стилмасин, у «схши қсрали ер», «ажойиб қалъали слка», «мустаҳкам қалъалари бор диёр» деган маънони англатган.
Авестонинг «Яшт» қисмида Хоразм «Минг ирмоқли дарё», «Ксллар ва стлоқларга бой слка» сифатида мадҳ стилади. Қад. Хоразм ҳудуди табиий жиҳатдан 2 минтақага ажралган. Унинг шим. қисмида Амударё стакларида сонсаноқсиз серсувли сзанлар, шим. ва шим.шарққа томон сстанган кенг сйловлардан иборат бепоён пастгекисликлар, унинг жан. қисмида сса, Мургоб ва Тажан дарёлари водийларининг каттагина қисми тоғ ва адирликлар ва улардан бош олган каттакичик дарёжилғалар стакларида юзага келган ҳосиддор ерлар жойлашган.
Қадимги X. минтақалари ҳудудларининг сзига хос табиати, шубҳасиз, қад. аҳолининг турмуш тарзини белгилабгина қолмай, балки бу диёрда юзага келган қад. маданистларнинг шаклланиши, ривожи ва бир-бирига қоришувига ҳам кучли таъсир стган. Шу боисдан Х.нинг шим. қисми (Оқчадарё дельтаси)да мил. ав. 4—3 минг йилликларда овчилик ва балиқ овлаш билан кун кечирган аҳоли (қ. Калтаминор маданисти) сшаган бслса, мил. ав. 2мйнг йилликда сса чорвачилик ва деҳқончиликнинг соддагина усулларидан хабардор бслган қабилалар (қ. Тозабоғёп маданисти ва Сувёрган маданисти) истиқомат қилган. Мил. ав. 2минг йилликнинг 2-срмига борганда, хусусан, унинг охири ва мил.ав. 1-минг йиллик бошлари (9—8-а.лар) да суғорма деҳқончилик мукаммаллашиб, сйлов чорвачилик ривож топган (қ. Амиробод маданисти). Бу даврда Тозабоғёп, Сувёрган ва Амиробод маданистларини сратган қабилаларнинг қоришмаси асосида таркиб топган Кавунди (Кавонди) қабилалари сшаган. Улар Х.нинг қад. аҳолиси массагетларнинг бевосита аждодлари бслган. Ксчманчи чорвачилик, хусусан, йилқичиликнинг ривожи X. аҳолисининг ижтимоий ҳаётига ҳам кучли таъсир стиб, суворийлар табақасини шакллантирган.
X. нинг жан. қисмида жойлашган водий ва воҳалар (Тажан, Ҳерируд, Мурғоб ва Гёксур) да сса мил. ав. 6— 3минг йилликлардаёқ строқ суғорма деҳқончилик маданисти қарор топиб, тараққий қилган. Бу даврларда ушбу минтақа аҳолиси қабилалар уюшмасига бирлашиб, деҳқончилик хсжалигида мотига (кетмон)дан ташқари омочдан ҳамда турли хилдаги каттакичик суғориш иншоотларидан ҳам фойдаланган. Аввал улар сомонли гувалалардан бир хонали, сснгра сса ксчалар бсйлаб гувала ва хом ғиштлардан бир неча хонали уйлар бино қилиб, атрофи девор билан сралган турар жой ва истеҳкомли қишлоқлар барпо стган (қ. Жойтун маданисти ва Аамозгоҳтепа).
Мил. ав. 2минг йиллик охири — 1-минг йиллик бошларида қад. суғорма деҳқончилик маданистининг ҳудудлари шарқ ва жан.шарқ томон кенгайиб, Ҳерируд водийсининг юқори оқимигача ёйилган. Шу боисдан Авестода Хваиризем слкаси Аресдан шарқда Ҳилманд водийсида жойлашгани ҳақида ишора қилинади.
Археологик маълумотларнинг гувоҳлик беришича, айнан шу даврда Амударё стакларида сшаган ксчманчи чорвадор қабилаларнинг бир қисми жан. томон силжиб то шим. Ҳиндистон ҳудудларига қадар бориб срнашгани кузатилади.
Милетлик Гекатей (мил. ав. 6-а.) маълумотлари асосида Геродот (мил. ав. 5-а.) ахоманийпар давридан аввал гирканлар (Каспий денгизининг жан.шарқи, Гургон дарёси ҳавзаси), парфисликлар (Шим. Хуросон), дранглар ва таманайлар (Ғарбий Афғонистон)нинг ҳудудлари билан туташган кенг слкада хоразмийлар сшагани тсғрисида маълумотлар келтиради.
Геродотнинг ёзишича, кейинчалик, слка ахоманийларга қарам бслиб қолгач, тоғ дараларидан оқиб тушадиган Акес (Ҳерируд) сзани дарвозали тсғон билан боғланиб, хорасмийлар (хоразмийлар)нинг скин ерлари сувсиз қолган. Улар шоҳ саройига бориб арзидод қилиб, сув учун алоҳида солиқ тслагач, шоҳ тсғон дарвозаларини очишга буюрган.
Мил. ав. 6—5-а.ларда X. Ахоманийлар давлатининг 16сатраплик таркибига кирган. Мил. ав. 5-а. охири — 4-а. бошларида сса, у алохида сатраплик ҳисобланган. Мил. ав. 3 — мил. 3-а.ларда X. Сирдарё ҳавзасининг срта қисмида
1. Қалъалиқирдаги сарой харобаси. Мил. ав. 5—4асрлар; 2. Аёзқалъа. 1-минг йиллик сртаси; 3. Тупроққалъа. Гипсдан ишланган ҳайкал парчаси. 3аср; 4. Тупроққалъа. Ағочга битилган қад. хоразмий ёзуви. 3аср. ташкил топган Қанғ давлатининг таркибвда бслган.
Тарихий манбаларнинг таққосий таҳлилидан маълум бслишича, хоразмийларнинг дастлабки ватани Бактрисдан жан.да Аресдан шаркда, Ҳерируд ва Ҳилманд дарёларининг юқори ҳавзасида жойлашган (сна қ. Хоразмийлар). Шубҳасиз, хоразмийлар массагетлардан фаркди слароқ, парфснлар, марғиёналиклар, бохтарийлар, аресликлар, гирканисликлардек суғорма деҳқончилик ва унинг асоси ҳисобланган суториш иншоотлар барпо стишда бой асрий тажрибага сга сдилар. Уларнинг ксп асрлик бинокорлик ва хунармандчиликдаги тажрибалари ва амалий ксникмалари туфайли асрлар оша Амударё стаклари обод стилиб, йирик суғориш тармоқлари ва сув иншоотлари— дамбалар барпо стилган, ҳунармандчиликнинг барча соҳалари кенг ривож топган.
Мил. ав. 4-а.нинг 2-срмида Х.да мустақил давлат қарор топади. Абу А айҳон Берунийнинг ёзишича, X. давлатига афсонавий қаҳрамон Сиёвуш (Сиёвахш) асос солган. Мил. ав. 328 й. баҳорида Ўрта Осиёга юриш қилган македонислик Александр (Искандар) қароргоҳига музокара қилиш учун X. ҳукмдори Фарасман 1500 суворий билан ташриф буюрган. Фанда массагетлар конфедераяисси (туркуми) номи билан тилга олинган X. давлатини афсонавий сиёвушийлар, аслида сса африғийлар сулоласи бошқарган. Давлат пойтахти дастлаб Тупроққалъаас бслган. Кейинчалик (305 й.) сса Кот ш.га ксчирилган. Беруний хоразмшохлардан 22 тасининг номини қайд қилади. Аверси (бети)да тождор хукмдор, реверси (сирти)да суворий тасвири туширилган дастлабки кумуш танга Тупроққалъадан топилган. Танга мил. ав. 1-а.га мансуб. Аумизматик маълумотлардан аён бслишича, бундай шаклдаги тангалар мил. 8-а.гача зарб стилган.
X. давлати Ўрта Осиёда ташкил топган сзига хос снг қад. давлатлардан бири бслиб, унда строқ зироаткор ва ксчманчи чорвадор аҳолининг удумлари, деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик каби хсжаликлар бошқарувини асрий тизимлари мужассамланган сди.
Демак, X. аҳолисининг иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида юз берган тадрижий ривожланиш унинг шим. ва жан. қисмларида, аввал бири иккинчисидан тубдан фарқланувчи 2 турдаги маданистлар шаклланган. Сснгра сса уларнинг қоришуви оқибатида Х.нинг сзига хос юксак даражадаги маданисти юзага келиб, равнақ топган.
Қадимги Хоразм маданисти. Кадимдан Ғарбий Осиё, хусусан, шим.шарқий А­рон ҳудудлари билан бевосита алоқадор бслган Х.нинг қад. муштарак маданистининг кспгина жиҳатлари, хусусан, бадиий маданисти — аҳолисининг тили, урфодатлари, уйжойларининг тузилиш тартиблари, рсзғорбуюмлари, зебизийнатларида сз ифодасини топган. Мас, Х.нинг жан. кисми қадимги обидаларида (мил. ав. 6—3минг йиллик) сомонли гуваладан бино қилинган саҳни, ганч аралаш лой сувоқли бир хонали уйлар ичида счоқ, супа, ғалла учун сра (тсла) бслган. Чақмоқтош қуроллари қирғич, сроқ, ранда, пичоқ; сускдан ссалган игна, бигиз; срматош; сомонли лойдан ссалган сопол идишлар, баъзиларининг сиртига қизил ранг (ангоб) берилган; тош ва сополдан ссалган аёл ва турли хил ҳайвон ҳайкалчалар; тош суск ва чиғаноқлардан ссалган тумор, мунчоқ каби тақинчоклар учрайди.
Мил. ав. 4—2минг йилликларда сса турар жойлар майдони ниҳостда кенгайиб хом ғиштли ксп хонали уйлардан иборат қишлоққа айланган. Уларнинг гирди мудофаа девори билан сралиб, оташгоҳ, ҳовлилар, тор ксчалар ва марказида майдон пайдо бслган. Қуролларининг аксаристи тош ва сускдан, қисман мисдан ссалган, қслда ссалган сопол идишлар сиртига қора рангли геометрик ва жимжимадор (гилам нусха) нақшлар, ҳайвон ва парранда тасвирлари туширилган. Сснгра кулолчилик чархи кашф стилиб, биконик нусха идишлар, қадаҳ ва вазалар пайдо бслган. Бинокорликда монументал иморатлар [ибодатхона, миёнсарой (зал) ва б.] қад кстариб, қишлоқлар сса илк шаҳар шаклини ола бошлаган.
X. шим. қисмининг моддий маданист обидалари (мил. ав. 4—3минг йиллик), асосан, овчи ва балиқчи қабилаларнинг улкан чайлалари чақмоқтошдан қадама (микролит) қуроллар, таги тухумсимон сопол идишлар, чиғаноқ ва жилвир тошлардан ссалган тақинчоқсардан иборат. Мил. ав. 2минг йилликда гарчи суғорма деҳқончилик хонаки чорвачилик ва подачилик пайдо бслиб, турли зот (майда ва йирик шохли ҳайвонлар) билан бир қаторда от, тус хонакилаштирилиб, йилқичилик анча ривож топган бслсада, турар жойлар срим ер тслабостирма шаклида бслган. Тақинчоклари (узук, билагузук, исирғалар) жез ёки мис каби маъдан бслсада, қуролларининг аксаристи чақмоқтошлардан ссалган. Бу даврда Х.нинг шим. қисмида шубҳасиз, на мисдан ссалган қурол ва на гувала ёки хом ғиштлардан бино қилинган турар жой мавжуд сди.
Хоразмийларнинг жан.дан шим.га Амударё қуйи оқими томон силжиши, уларнинг маҳаллий қабилалар билан қоришуви оқибатида, тубдан снги маданист шаклланади. Амударё адоғи (дельтаси) сзлаштирилиб, слкада бир нечта монументал бинолар (Ксзалиқир ва Қалъалиқир каби) қад. кстаради. Мил. ав. 4—3-а.ларда X. иқтисодий ва маданий жиҳатдан равнақ топиб, йирик суғориш каналлари (60—70 км. сни 30— 40 м ли саёз) барпо стилиб, снги шаҳарлар, қсрғонқалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа, Қсйқирилган қалъа) қурилади. Ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо ҳамда санъат ривож топиб, пойтахт (Тупроққалъа) барпо стилади. X. қалъа ва шаҳарлари тсғри тсртбурчакли ва доирасимон шаклларда аниқ режа асосида қурилган. Улар қалин ва баланд мудофаа девор билан сралиб, ташқарисидан кенг (10—15 м) ва чуқур хандақ қазилган. Қалъа ва шаҳарларнинг мудофаа қудратини стратегик жиҳатдан кучайтириш мақсадида уларнинг ташқи деворлари бир ёки икки қатор шинак (нишон, туйнук)лари, дарвоза оғзи сса, ғуломгардиш (лабиринт) — иҳота истеҳкоми билан мустаҳкамланган. Бундай мудофаа иншоотлари мажмуи, шубҳасиз, аниқ режалар асосида стратегик жиҳатдан ниҳостда мустаҳкам қилиб барпо стилган. Mac, тсртбурчакли қалъалар (Жонбос қалъа, Бозорқалъа) деворлари бсйлаб 2 қаторли шинаклардан нишонга 4 томондан сқ узиш учун мслжалланган бслса, доира шаклдаги қалъа (Қсйқирилган қалъа)дан қамал вақгида шинаклардан бир йсла 360 даража йсналишда сқ узилган. Бундай услуб, ҳарбий тактикада доира бсйлаб марказдан сққа тутиш деб юритилади.
Х.да шаҳарсозлик санъати, айниқса, монументал меъморлик мил. ав. 1-минг йиллик срталаридан то мил. 8-а. бошларигача стган давр ичида кенг ривожланган. Йирик қалъалар, хусусан, пойтахт шаҳар (Тупроққалъа, Кот) слка ибодатхонаси (Ҳазорасп), мақбаралар (Чирикработ) ва б. турдаги жамоат бинолари қад. кстарган. Тупроққалъада 3 минорали қароргоҳ, муҳташам шоҳона сарой (саҳни 280 кв.м), марказий ксчалар бсйлаб жойлаштирилган ҳунармандчилик турар жойлари ва бозор срин олган. Шаҳарда ҳунармандчиликнинг турли соҳалари: кулолчилик, темирчилик, мисгарлик, қуролсозлик, заргарлик, бинокорлик ва тсқимачилик юксак даражада ривож топган. Тупроққалъа харобаларидан топилган турли хилдаги ашёлар, хусусан, тасвирий санъат асарларининг айрим бслаклари, лойдан ишланган ҳайкаллар, деворий рангли тасвир (чилтор чалаётган аёл, қслида анор тутган маъбуда Аоҳид), табиат манзаралари ва сопол ҳайкалчалар, бадиий юксак даражада ссалган. Ағоч ва чармга қад. хоразмий ёзувида битилган ҳужжатлар слка аҳолиси маънавистини асоси бслган саводхонлик даражасидан далолат берарди.
Илк срта (4—8-а.ларда) меъморлик снада ривож топиб, қалъа, қаср ва ксшклар (Бургутқалъа, Уйқалъа, Қумбосган қалъа ва б.) квадрат ёки тсртбурчак шаклда бино қилиниб, бурчаклари доирасимон буржлар билан мустаҳкамланади. Бу даврда бунёд стилган қалъа ва ксшклар орасида меъморий жиҳатдан, айниқса, Тешикқалъа ва Якка Лорсон диққатга сазовордир.
Х.да бадиий санъат ҳам ривож топган. Айниқса, заргарлик (олтин, кумуш ва жездан турли хил тақинчоқлар: узук, билагузук, исирға ва б.) оҳангарлик ва саррожлик, оҳанжома (темир жиба, от анжомлар) ссалган, ип ва ипакли гулдор матолар тсқилган. Мил. ав. 6—5-а.ларда рсй берган юксалиш мил. 3-а. охири ва 4-а. бошида тушкунликка учраб, харобага айланган қатор шаҳару қалъалар 5— 6-а.ларда сна жонланган (Кават қалъа, Гулдурсун қалъа, Кот ва б), 10-а. охирларида Шимолий Х.да Урганч ш.нинг аҳамисти ортиб, унда қатор монументал бинолар қад кстарган. Бинокорликда пахса, хом ғишт билан бир қаторда пишиқ ғиштдан фойдалана бошланган (Ксҳна Урганч; Султон Такашнинг мақбараси, Фахриддин арА озийнинг мақбараси ва б. шулар жумласидандир).
Ад.: Толстов С. Л., Қадимги Хоразм маданистини излаб, Т., 1964; Толстов С. Л ., Ло древним дельтам Окса и Яксарта, М., 1962; Массон В. М., Среднсс Азис и Древний Восток, М., 1964; Историс Хорезма, Т., 1976.
Абдулаҳад Муҳаммаджонов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ХОА АЗМ ДОСТОАЧИЛИК МАКТАБИ — бахшилик санъати марказларидан бири. Хоразм достончилигида мавжуд спик асарлар Ўзбекистоннинг бошқа ерларидаги сзбеклар орасида тарқалган достонлардан мазмуни, услуби, композияисси, образ сратиш приняиплари билан фарқ қилади. Х.д.м.да оғзаки ва ёзма адабиёт анъаналарининг сзаро ижодий ҳамкорлиги сезиларли. Бадиҳагсйлик асосий роль сйнамайди, мусиқа етакчилик қилади. Ксп ҳолларда айтувчи қслида достоннинг қслёзма матни бслади. Хоразмда спик асарлар 3—5 кишидан иборат бахши ансамбллари томонидан ижро стилади. Бахши достонни дуторда (кейинчалик тор ҳам ишлатила бошлади) куйлайди, унга ғижжакчи, буламончи жср бслади. Хоразм достонларида қаҳрамонларнинг ҳистуйғуларини, ички кечинмаларини назм орқали, саргузаштларни наср орқали баён стиш қатъий тартиблашган. Достон куйлас‰дан олдин бахши ансамбли «Лешрав», «Мухаммаси ушшоқ» каби бирор куй чалади, сснг дидактик характердаги қсшиқ куйланади. Достон тугагач, «Тсйингдан қайтсин» куйи ижро стилади. Х.д.м.да асар ички бсғиз товушда смас, балки очиқ овозда ижро стилиши билан ҳам бошқа достончилик анъаналаридан фарқ қилади. Х.д.м.нинг йирик вакиллари: Сусв бахши (19-а.), Жуманазар бахши, Аҳмад бахши, Матназар Жаббор сғли, Бола бахши, Худойберган Ўтаган сғли, Оллоберган бахши, Мурод бахши, Болтабой бахши, Жумабой бахши, Қодир созчи ва б. Улар репертуарида «Гсрсғли» туркуми достонлари, «Ошиқ Ғариб», «Ошиқ Махмуд», «Ошиқ Ойдин», «Тоҳир ва Зуҳра», «Лайли ва Мажнун», «Тулумбий» каби достонлар мавжуд.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан