* * *

Uch kundan so‘ng Oysha xolam bilan Mujgon ham dasturxon tuzab, biz bilan Istambulga jo‘nadi. Basima xolam kelishimizni o‘g‘lining xatidan bilib, Najmiya ikkovi bizni G‘alata stantsiyasida kutib oldi.
Unashilganimning dastlabki haftalarini hammadan qochib o‘tkazdim. Ko‘proq Komrondan o‘zimni tortar edim. U men bilan yolg‘iz qolishni, birga aylanishni, gaplashishni xohlardi. Bilaman, har bir unashilgan yigit kabi uning bunga haqqi bor edi. Faqat nima qilayki, men dunyodagi unashilgan qizlarning eng g‘alatisi, eng yovvoyisiman. Komronning ro‘para kelayotganini ko‘rdim deguncha hurkkan ot singari potirlab qochar, shu ko‘yi ko‘rinish bermay ketar edim.
Mujgon orqali bir ultimatum berdim. Ro‘para kelganimizda men bilan unashilgan kishiday gaplashmasin, dedim. So‘zimga kirmasa, hamma ishni buzaman, deb qasam ichdim.
Mujgon, Taqirdog‘idagi singari, bu yerda ham yotog‘imga tez-tez kirib nasihat qilardi.
— Nega bunday jinnilik qilasan, Farida? — deyardi. — Uni o‘lguday yaxshi ko‘rishingni-ku bilaman. Hozir sizlarning eng yaxshi vaqtlaringiz. Kim biladi, uning senga aytadigan qanday chiroyli gaplari bor ekan...
Mujgon ba’zan shu bilan kifoyalanib qolmay, nozik qo‘llari bilan sochlarimni silar, uning tilidan gapirardi.
Ko‘rpamda shumshayib olib:
— Xohlamayman... Qo‘rqaman, uyalaman, g‘alati-da... Tushuntira olmayman... — deb bezillar, yonimga kelsa yig‘lar edim.
Mujgon meni tashlab uxlagani ketganidan keyin Komronning so‘zlarini o‘z-o‘zimga aytar, bu so‘zlar ohangi ichida uxlab qolardim.

* * *

Xolam menga atab bir uzuk buyurtiribdi. Komron bilan unashilganimiz nishonasi qilib taqiladigan bu uzuk mening yara-chaqa barmog‘imga yaqinlashtirib bo‘lmaydigan darajada ajoyib, ko‘z olg‘uvchi edi.
Xolam Istambulga borib kelgan kunlarining birida meni deraza yoniga chaqirib kelib, shu uzukni bir mujda kabi ko‘rsatdi. Keyin ro‘paradagi daraxtlar orasida botib borayotgan quyoshga tutib tovlatganda, ko‘zlarimni yumib tisarildim, qo‘llarimni orqamga o‘tkazdim, qizarganimni ko‘rsatmaslik uchun yuzimni parda orqasiga oldim.
Xolam mening muddaomga tushunmadi, suyunib bo‘yniga osilmaganimga hayron qolayotganday:
— Yoqtirmadingmi yo, Farida? — dedi.
Men sovuqqina qilib:
— Juda chiroyli, xola, mersi, — dedim.
Bu qilig‘imdan dili ozor topgani sezilib turardi. Lekin ozori uzoqqa bormadi. Yana kulishga boshlab:
— Qo‘lingni uzat, bir taqib ko‘raylik, — dedi. — Eski uzugingga o‘lchatib qildirdim. Xudo xohlasa, loyiq kelar.
Xolam zo‘rlik bilan tortib oladiganday, qo‘limni orqamga bekitib:
— Hozir emas, xola, — dedim. — Keyin...
— Bolalik qilma, Farida.
O‘jarlik bilan boshimni solintirib, oyoqlarimning uchini tomosha qila boshladim.
— Bir necha kundan so‘ng qarindoshlarimizni chaqirib, kichkina ziyofat beramiz. Unashganimiz nishonasini taqamiz.
Yuragim tipirlay boshladi.
— Xohlamayman, — dedim. — Mabodo shuni mutlaqo o‘tkazish kerak deb hisoblasangiz, mayli, maktabga ketganimdan keyin o‘tkazing.

Juda katta talab qo‘yib yuborgan edim. Lekin xolam avzoyini sira o‘zgartirmadi. Kulimsirab turib lablarini qisdi-yu, oshkora bir mazax bilan:
— Shunaqa degin? Fotiha oshida sening o‘rningga boshqa birovni vakil qilib qo‘yar ekanmiz-da! To‘g‘ri, nikohda shunday, lekin fotihada hali bunday odat chiqqani yo‘q, qizim.
Munosib javob bo‘lmagani uchun yerga qarab turaverdim.
Xolam oladigan sabog‘imning zahrini yumshatish niyatida bir qo‘li bilan belimdan ushladi, ikkinchisi bilan betimni, sochlarimni, peshonamni silab turib:
— Farida, aylanay, endi bolalikni tashlash payti keldi, — dedi. — Endi sening xolanggina emas, onang hamman... Bundan juda xursand ekanligimni aytib o‘tirishning hojati bo‘lmasa kerak? Sen Komron uchun xulq-atvori bizga ma’lum bo‘lmagan har qanday yot qizdan ming chandon a’losan. Faqat... Faqat bir oz havoyisan. Bolalik chog‘larda buning unchalik zarari yo‘qdir. Lekin kun sayin o‘syapsan. O‘sgan saring, albatta, aqling ham oshadi, o‘zing ham og‘ir-bosiq bo‘lasan. Maktabingni bitirib uylangunlaringcha, eh-ha, hali to‘rt yil bor. Ozmuncha vaqtmi! Shunday bo‘lsa ham, sen unashilgan qizsan. Nima demoqchiligimni, qaydam, anglata oldimmi? Og‘ir-vazmin, jiddiy bo‘lishing kerak. Bolalikka, sho‘xlikka, o‘jarlikka xotima ber. Komronning qanchalik muloyimligini, tabiati, hissi qanchalik nozikligini bilasan.
Har bir so‘zi qulog‘imda qolgan bu o‘gitda haqiqatan ham yoqib-kuydiradigan biror narsa bormidi? Buni shu bugun anglab turganim yo‘q. Lekin nima qilay, xolam meni o‘g‘li uchun bir oz kamsitayotganligini sezib turgan edim.

O‘gitlarining qanday ta’sir qilganligini bilmoqchi bo‘lganday:
— Endi pisanda qilib olishdik, shundaymi, Farida? — dedi. — Qarindosh-urug‘ni, bir-ikkita yor-do‘stlarni chaqirib, fotiha to‘yi qilamiz.
O‘zimni gullar, bezaklar bilan yasatilgan stol oldida, hozirgacha men hech taqib ko‘rmagan bezakda, butunlay boshqa sochlar, boshqa chehrada uning yonida o‘tirgandek ko‘rdim. Hammaning ko‘zi bizda...
Birdan titrab, tipirchilab qichqirdim:
— Yo‘q, bo‘lmaydi, xola!
Shu faryod bilan yugurib chiqib ketdim.
Mujgon shu kunlarda men uchun opadan ortiq bir narsa, ona darajasida edi. Kechalari yotog‘imizda yolg‘iz qolgan kezlarim chiroqni o‘chiraman-da, uning kechinmalardan ozgan vujudini quchoqlayman, javob bermasin deb og‘zini qo‘lim bilan to‘sib yolvoraman.
— Dunyoda eng rahmim kelgan, eng mazax qilgan odamlarim unashilgan qizlar edi. Men o‘shalarning biri bo‘lib qoldim. Ularga yalin. Hech kim meni unashilgan qiz demasin. Uyalaman, qo‘rqaman, men hali yosh bolaman. Oldimizda hali to‘rt uzun yil bor. Ungacha katta bo‘laman, ko‘nikaman. Menga hech kim unashilgan qizga qilinadigan muomalani qilmasin.
Nihoyat, Mujgon og‘zini qo‘limdan bo‘shatdi. U:
— Xo‘p, — dedi. — Lekin bir shart bilan. Avvalo, men bilan bo‘g‘ishmaysan, qolaversa, uni yaxshi ko‘rganingni faqat o‘zimga, faqat o‘zimgagina yana bir marta aytasan.
Shu dam yuzimni Mujgonning bag‘riga bosib, boshim bilan ustma-ust bir necha marta "œha" ishorasini qildim.

* * *

Mujgon va’dasida turdi. Uydagilar ham, tashqaridagilar ham unashilganimni betimga solmas edi. Tishimga tegadigan chiqib qolsa, yaxshilab ta’zirini olar, darhol nafasi ichiga tushib ketardi. Hatto shulardan biri bir kuni og‘ziga yengilgina shapati ham yedi. Xayriyatki, begona emas, bo‘lamning o‘zginasi! Men uni shapatilashga tamom haqli edim. Lekin xudo saqladi. Basima xolam bilib qolguday bo‘lsa, kim biladi, boshimga nima o‘yinlar solardi ekan!
Shunday bo‘lsa hamki, o‘zimni chorbog‘ ichra rohatda sezmasdim. Masalan, mavqeim ortgani uchun kunlardan bir kuni meni izzatli xonalarning biriga ko‘chirishdi. Pardalarimni, karavotimni, javonimni o‘zgartirishdi. Men ham, tabiiy, bularning sababini so‘rashga botinolmadim.
Bir kuni aravaga tushib, Merdivon qishlog‘idagi to‘yga ketayotgan edik. Aravada odam ko‘p ekan. Joy topolmay:
— Aravakashning yoniga chiqib ola qolay, — dedim.
Odamlar qah-qah urib kulib yuborishdi. Men qizarib, sekin aravaga chiqib oldim.
Eski odatimni qilib oshxonadan qoqi, meva-cheva o‘g‘irlagani kirganimda muttaham oshpaz:
— Ko‘nglingiz xohlaganini aytavering, kichik xonim. Sizning zoti oliyangizga o‘g‘irlik yarashmaydi, — deb men bilan hazillashardi.
Menga hech kim bir nima demagan bo‘lsa ham, ko‘chadan biron bolani chaqirib kirishga yuragim betlamas edi. Faqat tishni tishga qo‘yish, hammasiga chidash kerak edi. Lekin bular orasida eng chidab bo‘lmaydigani Komron edi. Chorbog‘dagi so‘nggi kunlarim u bilan bekinmachoq o‘ynash bilan o‘tdi desam bo‘ladi.
U meni xoli topish paytini izlab yurardi. Men esam butun shaytonligimni ishlatib, biror yerda tanho uchramaslikka harakat qilardim.

Gohi mahallar birga sayr etaylik, deb taklif qilgan aravasiga yaqinlashmas, hech holi-jonimga qo‘ymay turib olsa, yonimizga Mujgondan boshqa biron kishini olardim-da, yo‘l bo‘yi o‘sha bilan tinmay gaplashib ketar edim. Mujgondan boshqasini dedim. Ha, Mujgonning meni u bilan qoldirib qochmasligiga yoki o‘rinsiz bemazagarchiliklar qilmasligiga ishonchim yo‘q edi.
Bir kuni Komron:
— Bilasanmi, Farida, mening baxtimni qaro qilyapsan, — dedi.
Men o‘zimni tutolmay:
— Halitdan-a? — dedim.
Bu savolni shu qadar qiziq so‘rabmanki, ikkovimiz ham kulib yubordik.
— Mujgonga aytgan so‘zingni o‘z og‘zingdan ham bir eshitishni istar edim. Bunga haqqim bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman, — dedi.
Mujgonga nima deganim esimda yo‘qday, yolg‘ondan ko‘zlarimni osmonga ko‘tardim, o‘ylandim, keyin:
— Ha, — dedim, — ammo Mujgon qiz bola, Joriyangiz ham, o‘ylaymanki, shunday. O‘rtamizda o‘tgan har qanday narsa har kimga aytilmaydi.
— Men har kimmanmi?
— Yanglish tushunmangiz. Ruxsoringiz bir oz xotin kishinikiga o‘xshasa hamki, erkaksiz. Demak, qiz o‘rtoqqa aytiladigan har qanday narsa erkak kishiga aytilmaydi.
— Men unashilgan kishing emasmanmi?
— Endi aytmasak bo‘lmaydiganga o‘xshaydi. Bilasizki, men bu so‘zni yoqtirmayman.
— Ana ko‘rdingmi, o‘zimni baxtsiz deb to‘g‘ri aytgan ekanman. Balki yana og‘zimga urarsan, deb bu so‘zni aytishga jasorat etolmayman. Lekin senga nisbatan ko‘nglimda shunday bir tuyg‘u borki...

Necha vaqtlardan beri tutqich bermayotgan qopqonimga ilinish ustida ekanimni angladim. Gapirsam yo tovushim titrashi, yo boshqa biron nojo‘ya ish qilib qo‘yishim mumkin. Komronning so‘zini og‘zida qoldirib, ko‘chaga yugurganimcha chiqib ketdim.
U ham orqamdan yugurib kelyapti, deb o‘ylagan edi. Lekin sharpasi eshitilmagandan keyin sekinlashdim, bir ozdan keyin esa yo‘lini qilib orqamga qaradim. U daraxtlardan birining tagidagi qamish kursida o‘tirgan edi.
O‘z-o‘zimga:
— Yaxshi ish qilmadim-da, — dedim.
Komron shu chog‘ menga qarasa, pushaymon bo‘lganimni ko‘rardi-yu, yonimga kelardi, deb o‘ylayman. Kelganda rosti, men ham qochmas edim.
Bo‘lamning o‘tirishida chindan ham baxti qaro bo‘lgan kishining avzoyi bor edi. O‘zimga dalda berish uchun so‘zlay boshladim:
— Yigit o‘lgur, sariq chayon. Shu bog‘da baxtiyor tulning etagi orqasidan qanchalik yugurganingni esimdan chiqarganim yo‘q. Ajab qildim.

* * *

Ta’tilning so‘nggi kunlarida boshimga tushgan savdoni ham aytmasdan o‘tolmayman.
Bir kuni o‘ng qo‘limning barmog‘ini kattakon latta bilan bog‘lab olganimni chorbog‘dagilar ko‘rib qolishdi. Sababini so‘raganlarga:
— Hechqisi yo‘q, jindek yerini tilib oldim, tuzalib ketadi, — dedim.
Xolam yarani o‘jarlik bilan yashirganimni sezib:
— Yana bir balo qilgansan-da. Yomondirki, yashirasan. Doktorga ko‘rsataylik, keyin boshimga balo bo‘lmasin, — dedi.
Voqea bunday bo‘lgan edi: bir kuni xolam meni yotoqxona javonidan bitta ro‘molcha olib chiqqani yubordi. Javon tortmalaridan birida moviy baxmal qoplangan bitta quticha ko‘rib qoldim. Undan unashilganim belgisi qilib olingan uzuk chiqdi. O‘shani barmog‘imga taqib ko‘rgim keldi, taqdim ham, lekin bu havas menga juda qimmatga tushdi. Xolam qo‘rqqandek, uzuk bir oz tor qilib qo‘yilgan ekan; barmog‘imdan chiqmay turib oldi. Befoyda hayajon bilan uni chiqarishga urindim, bo‘lmagandan keyin tishimni ishga soldim. Bundan ham hech nima chiqmadi. Tirmashgan sarim barmog‘im shishib, uzuk qisilib bordi.

Xolamga aytsam-ku, albatta, bir chorasini topishar edi. Lekin shu uzuk bilan qo‘lga tushish vahmi, negadir nafsoniyatimga tegar edi. Shuning uchun barmog‘imni darrov latta bilan bog‘lab oldim. Rosa ikki kungacha o‘z hujramga kirib, bekinib yurdim. Lattani yechib tashlab soatlarcha urindim. Uchinchi kuni haqiqatni xolamga aytaman deb turganimda, uzuk o‘z-o‘zidan chiqib ketsa bo‘ladimi! Nima sabab bo‘ldi? Harholda, shu o‘tgan ikki kun ichida ezilib-siqilganimdan ozib qolgan bo‘lsam kerak.
Ta’tilning oxirgi kunida yo‘l taraddudiga tushdim. Komron bunga norozi bo‘ldi.
— Bunchalik shoshilishning nima hojati bor, Farida? Yana bir necha kun tursang bo‘ladi-ku, — dedi.
Lekin men ibratli o‘quvchiday, ko‘nmadim.
— Murabbiyalar, maktab ochilgan kuni, albatta, kelasan, deb tayinlashgan. Bu yil darslar og‘ir bo‘ladi, — deb bolalarcha bahonalar qildim.
Komron bu tersligimni ko‘rib, yana battar qayg‘uga tushdi.
Ertasi kuni meni maktabga olib ketayotib ham hech gapirmadi. Faqat ayrilish chog‘imizda:
— Mendan bunchalik tez qochib ketishingni kutmagan edim, Farida, — deb o‘pkaladi.

* * *

Aslida esa aqli-hushi boshida, tirishqoq o‘quvchi emasdim. Innaykeyin, boshimga tushgan savdolar meni tamom shoshirib qo‘ygan edi.
Dastlabki uch oy baholarim juda yomon bo‘ldi. G‘ayrat qilib o‘zimni qo‘lga olmasam, sinfda qolishim turgan gap edi.
Yetuklik tabellari tarqatilgan kuni kechqurun Aleksi opa meni burchakka tortib:
— Baholaringiz yoqdimi, Farida? — deb so‘radi. Badbin bir alfozda boshimni silkitib:
— Ancha yomon, ma soeur, — dedim.
— Ancha emas, butunlay. Sizning shunchalik yomon o‘qiganingizni hech ko‘rmagan edim. Aksincha, bu yil yaxshiroq o‘qirsiz deb kutgan edim.
— To‘g‘ri aytasiz. Bu yil o‘tgan yilgidan bir yosh ulg‘aydim.
— Faqat shuginami?
G‘alati! Aleksi opa betimni silar, tagdor qilib kulardi. Nima qilishimni bilmay, ko‘zlarimni olib qochdim.
Voy bu murabbiyalar-e! Dunyo ishlariga hech qiziqmaydigan ko‘rinishsa ham, mayda-chuyda g‘iybatlargacha xabardor bo‘lib turadilar. Kimdan bilishadi? Qanday bilishadi? Oralarida o‘n yil yashaganimga, savdoyi qiz bo‘lmaganimga qaramay, bunga hech tushuna olmas edim.
Bir bahona bilan o‘zimni qutqazish payiga tushganimda Aleksi opa yana shama qildi:
— Tabeldagi baholaringizni birovlarga ko‘rsatishdan uyalarsiz deb o‘ylayman, — dedi. Keyin orqasidan tag‘in bir ta’na toshi otdi: — Bu yil sinfdan o‘tmasangiz, bu yerda yana bir yil, uzun bir yil qolish xavfi ham bor.
Ko‘rdimki, hujumga o‘tmasam, Aleksi opadan osonlikcha qochib qutulolmayman. Chor-nochor yuzsizlik qilib, yasama soflik bilan:
— Xavfi bor deysizmi? Nimaga xavfi bo‘ladi? — deb so‘radim.
Aleksi opa ayollar g‘idi-bidisining uchiga chiqqani edi. Bundan ziyodasi men bilan yuzma-yuz kelish, ochiqchasiga gaplashish degan so‘z bo‘lardi. Yengilganini sezdirmaslik uchun nozli bir karashma bilan betimga sekin urib qo‘ydi. Keyin:
— Uni o‘z aqling bilan topib olarsan, — deb ketaverdi.