DAHSHATLI FITNA
Hazrati Usmon xalifaliklarining yarmiga qadarli davr ichida musulmonlarning sevikli xalifalari va butun Islom olami rozi bo‘lgan shaxs sifatida hukm surdilar. Musulmonlar hazrati Usmonning yumshoq ko‘ngil, xushfel bo‘lganliklari sababli doimiy xalifalik etishlarini orzu etardilar. Xususan, u kishi qattiqqo‘l Umar xalifaliklaridan keyin davlatga rahbarlik qilganliklari uchun odamlarga juda ham yoqqan edilar. Hazrati Umar musulmonlarni qattiq intizomda saqlar hamda ularni shaharlarga safar etishlikdan man etgan va katta qasr va hashamatli imoratlarga ega bo‘lishlikdan tiygan edilar. Buning sababi musulmonlar dunyo matolariga aldanib, natijada fitna kelib chiqmasligi uchun edi. Davlat hukmronligi Usmon qo‘llariga o‘tgach, odamlar benihoya shodlanib xalifalikda yuritgan ishlaridan rozi bo‘ldilar. Xalifalik mansabiga mingan vaqtlarida yoshlari yetmishda bo‘lgan. U kishi, tabiiyki, yoshliklaridan ko‘rkam hayotga odatlanib katta bo‘lgan edilar.
U janob Abu Bakr kabi va Umari odil kabi qattiqqo‘l emasdilar. Bunday sifatlar Islom davlati kabi bepoyon mamlakatni boshqarishlikda hokimiyat tepasida turgan hukmronga lozim bo‘ladigan sifatlardan edi. Xususan arablar oddiy, qashshoq hast kechirishlik davridan dabdabali va mo‘lko‘lchilik davriga o‘tayotgan davrlarida boshchilik qilayotgan hukmronga mana shunday jasurlik, qattiq qo‘llik kabi sifatlar zarur bo‘lardi. Usmon (r. a.) kibor sahobalarga chet mamlakatlarga safar otishga va u yerlarga borib mol-dunyo ortdirishga yo‘l qo‘ydilar. Ular esa qanday istasalar shunday ado etadigan bo‘ldilar. Madina va Makkaga har tomondan kelib to‘plangan boyliklar avvalda bunday mo‘l-ko‘lchilikka odatlanmagan arablar ruhida o‘z ishini ko‘rsatadi. Bunday katta boylik ularni asta-sekin dabdaba va isrof yo‘llarida foydalanish darajasiga yetkazdi. Avvallarda Madinada noma'lum bo‘lgan har xil behuda o‘yinlar, kaptarbozlik kabi lavh ishlar shaharda tarqala boshladi. Hatto ish shu darajaga yetdiki, oxirida Usmon (r. a.) bunday behudagarchiliklar bilan shug‘ullanadigan kimsalarni jazo choralari belgilab tiyib qo‘yishlikka majbur bo‘lib qoldilar. Birinchi bo‘lib Ka'b ibni Zulxayqani noo‘rin harakati uchun jazoladilar. Bundan achchig‘i chiqqan Ka'b o‘zining bir necha oshna-og‘aynilari hamda o‘g‘illarini ishga solib, o‘zi bilan birga achchiqlangan holda Shomga ko‘chirib olib chiqib ketdi. Shuningdek, behuda o‘yin-kulgi va ichkilik ichgani uchun Zobi ibni Xorisni hibs etishga buyurdilar.
Qufada bir necha jamoat to‘plangan bo‘lib ichlarida Ashtar va Zayd ibni Sujon ham bor edi. Ular ham Usmonga qarshi fitnagarlik qilishga urindilar. Ular: «agar modomiki Usmon hokimiyat tepasida turarkan, hech kimning boshini ko‘targani ham qo‘ymaydi» deb fitna, ig‘vo, qutqu-gaplarni tarqatdilar. Bunday ig‘vogorona gaplardan junbushga kelgan Zobi va Kuxayl ibni Ziyod kabi befarosat kimsalar esa «biz Usmonni albatta o‘ldiramiz», deyishgacha bordilar. Tabariyning rivoyat etishlariga qaraganda, hazrati Usmonga qarshi fitna chiqib, juda qattiqlashib ketgan paytda Umayr avvalda qilgan qasdidan qaytadi, ammo Kuxayl esa o‘ldiraman, degan qasdida mahkam turdi. Hatto, Usmonning oldilariga tajovuzkorlar bostirib kirgan paytida o‘ldirgani jasorat etib harakat ham qiladi. O'ldirgani payt poylab Usmonga tashlangan vaqtida hazrati Usmon u beadabni musht bilan urib yubormaganlarida, balki u befarosat hazrati Usmondek oliyjanob bir sahobani shahid etgan bo‘lardi. Fitnaning boshlanishi yoki ahvolning o‘zgarishi mana shu nuqtadan boshlangan edi. Bunga qo‘shimcha yana ba'zi bir kibor sahobalar bilan Abdulloh ibni Mas'ud, Abu Zar G'ifforiy va Ammor ibni Yosir kabi hurmatli sahobalar bilan hazrati Usmon o‘rtalarida kelib chiqqan kelishmovchiliklar ham fitnaning kuchayishiga sabab bo‘ldi. Bu ishdan ibni Mas'ud qattiq ranjidilar. Ibni Mas'udni hazrati Usmon taraflaridan ozorlanganliklarini ko‘rib u kishiga tarafdor bo‘lgan bani Xuzayl va Bani Zuhro urug‘i Usmon hazratlarini juda yomon ko‘rib qoldilar. Abu Zarning achchiqlanganlarini ko‘rib G'iffor va ularga ittifoqchi bo‘lgan urug‘lar ham Usmondai g‘azablanib qolishdi. Bani Maxzum urug‘i esa xalifa Usmon (r. a.) Ammor ibni Yosirni ixonat etganliklari uchun unga qarshi bo‘lib qoldilar, bularning barchalari hazrati Usmonga qarshi isyonga chaqirayotganlarga tezlik bilan javob beradiganlar edilar. Juda ko‘p odamlar ochiqdan-ochiq u kishining tutayotgan ishlaridan norozi bo‘lishar va yurg‘izayotgan siyosatlaridan xafa bo‘lib tanqid etardilar. Misol uchun siz hazrati Usmonning avvalgi ikki xalifa davrlarida bo‘lmagan ishlarni yangadan paydo qilganliklarini olib ko‘ring. U kishi takbirda eng birinchi ovozlarini past etgan va eng birinchi bo‘lib zakot berishlikni odamlarning o‘zlariga topshirgan va eng birinchi bo‘lib otlardan zakot olgan va eng birinchi bo‘lib chorvador boqishligi mumkin bo‘lmagan chegara to‘siqlarini yo‘qotgan kimsa bo‘ldilar. Shuningdek, Usmon hazratlari amakilari Hikam ibni Os hamda bola-chaqalarini Madinaga qaytarib olib kelganlari uchun ham odamlarning achchig‘i kelib qoldi. Hikam vafot etganda hazrati Usmon qabrning ustiga chodir tiktirdilar. O'g‘lini esa Madinadagi bozorga oqsoqol saylab qo‘ydilar. Bozorga oqsoqol bo‘lib olganidan so‘ng uning fe'li o‘zgardi, asta-sekin mol jamg‘arishga tushib qoldi. Shu kabi boshqa amakivachchalari bo‘lgan Mavlon ibni Hikamni juda iltifot ko‘rsatib o‘zlariga vazir hamda maslahatchi qilib oldilar. Noto‘g‘ri maslahatchi bo‘ldi. Shuningdek, musulmonlar hazrati Usmonning Umar tayinlagan voliylarini birin-ketin ishdan olib, ularning o‘rniga o‘z qarindosh-urug‘larini tayinlab qo‘yganlari uchun xafa bo‘lib qolishdi. Bular Madinada bo‘layotgan ishlar edi. Ammo Madinadan tashqarida esa hazrati Usmonning siyosatlariga qarshi turganlarga qo‘shimcha yana yallig‘lanib yonay deb turgan ikki tabaqa ham mavjud edi. Bir tabaqa behisob boyliklardan xohlaganicha foydalanayotgan holda ikkinchi tabaqa esa hayot go‘zalliklaridan butunlay mahrum bo‘lgan bechorahollar edilar. Mana shu ishlar Islom davlatini o‘zgartirib yubordi. Ushbu o‘zgarishlik esa xalifaning siyosatiga qarshilikni kuchaytirdi. Davlat ishlarida yurgizayotgan tartiblariga kishilar noroziligini tug‘dirdi. Madinada va qolgan boshqa o‘lkalarda xalifa siyosatiga qarshilik ko‘rsatish harakatini yuzaga keltirdi. Mana shunday g‘azab va nafrat bilan to‘lgan holat esa Abdulloh ibni Sabo' hamda unga ishonib ergashganlar da'vatini qabul qilishga imkoniyat yaratib berdi. Ibni Sabo' odamlarni xalifa Usmonga qarshi qo‘zg‘agan eng birinchi shaxslardan va hamda ushbu ulug‘ sahoba OLLOH jannat bilan bashorat bergan buyuk zotni o‘ldirishlik fitnasiga boshchilik qilgan odam edi.
Abdulloh ibni Sabo'ning xalifa Usmonga qarshi yuritayotgan g‘alamislik chaqirig‘i Basrada juda keng tusda qabul etila boshladi. Ishning bunday keng tus olayotganini hamda katta bir xatarning kelib chiqishini sezgan Basra voliysi ibni Sabo'ni shahardan badarg‘a qildirdi. Ibni Sabo' Basradan quvilganidan keyin Qufa viloyatiga keldi. U yerda odamlarni xalifa hamda voliyga qarshi g‘azabini qayrashga kirishdi. Odamlar Qufada voliyga nisbatan qattiq nafratda edilar. Ular Balko va Iroq chegaralarida joylashgan Sivor nomli o‘rinda yashayotgan qurayshlarni badnom etib, obro‘larini to‘ka boshladilar. Qo‘zg‘olonchilar Sivorda qurayshlarga tegishli bo‘lgan bog‘larni ulardan tortib olib qo‘ydilar. Mulklarini taladilar.
Isyonchilar asta-sekin ochiqchasiga birlashishga va Usmonga ochiq-oydin la'natlar ayta boshladilar. Ular dunyoda sodir bo‘lgan jinoyatlar ichida eng dahshatlisi bo‘lgan og‘ir jinoyatni sodir qilishga kirisha boshladilar.
Ibni Sabo' Qufadan ham xorlarcha voliy tomonidan quvilgach, Shomga qarab yurdi. Shomda esa chaqirig‘iga labbay, deb javob beradigan odamlarni topa olmadi. U yerdagi holat anchagina intizomda edi. Shomda o‘rin topa olmagach, Misrga qarab yo‘lga chiqdi. U yerda o‘zining, din libosini kiygizib odamlar ko‘zini bo‘yagan zaharli ta'limotni tarqatishga imkon topa olmadi, ammo keyinroq imkon topa oldi. Odamlar ichida Ali ibni Abu Tolibga tarafkashlik qilish chaqirig‘ini yoydi. Raj'iy mazxabini e'lon etdi. Ya'ni «Rasululloh yana ikkinchi marta hayotga qaytib keladilar», degan uydirma xurofiy fikrlarni odamlar o‘rtasida va yana «Ali Rasululloh vasiyat qilgan xalifalari va hamda o‘zlaridan avvalgi o‘tgan xalifalardan afzal», degan safsataning zararli oqimini odamlar miyasiga quydi. Shuningdek yana musulmonlar o‘rtasida forslardan o‘tgan ilohiy haq nazariyasini rivojlantirdi. Bunday nazariyani Islom qat'iy ravishda ma'n etadi. Ushbu nazariya ta'limotiga ko‘ra go‘yo Ali Nabi alayhissalomdan so‘ng eng haqiqiy xalifa emishlar. Va hamda Ali Nabi davlat ishlarini yurgizishda Ollohdan madad olarmishlar. Hazrati Usmon esa xalifalikni nohaq egallagan emishlar. Bu nazariya oxirigacha mana shunday zaharli fikrlardan iborat bo‘lgan, Islomga qarshi bir uydirma edi. Abdulloh ibni Sabo' Misrda Misr xalqi xalifa Usmon tomonidan tayinlangan voliy Abdulloh ibni Sa'dga qarshi bo‘lganliklari sababli o‘z da'vatini keng tusda yeyishga muvaffaqiyat topa oldi. Zero, voliy xalifaning qarindoshlaridan bo‘lganligi uchun Misr xalqi uni yomon ko‘rib qolgandi.
Shu kabi Muhammad ibni Xuzayfa bilan Muhammad ibni Abu Bakrni ushbu da'vatga qo‘shilishlari g‘azab o‘tini Misrda alanga olishiga va hamda ibni Sabo' o‘zining zaharli ta'limotini yoyishda muvaffaqiyat topishiga yordam berdi. Misrda, Basrada va Qufada holat ancha yomonlasha boshladi. Oxirida Usmon davlat arboblaridan mazkur viloyatlardagi aniq holatini tekshirib bilib kelishlik uchun to‘rt kishini tanlab u yerlarga yuborishga majbur bo‘lib qoldilar. Shundan keyin Muhammad ibni Salamani Qufaga, Usoma ibni Zaydni Basraga, Abdulloh ibni Umarni Shomga, Ammor ibni Yosirni esa Misrga yubordilar. Ammor ibni Yosirdan tashqari qolgan uch kishi u yerdagi holatni tekshirib haqiqiy voqeani aks ettirgan ma'lumotlarni to‘plab xalifa qoshiga qaytib keldilar. Ammor ibni Yosir esa ilgari eslatib o‘tganimizdek, xalifa bilan o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan kelishmovchiliklar tufayli qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketdilar. Bu esa qo‘zg‘olonchilarni yanada shijoatlantirib yubordi.
Ibni Sabo' viloyatlarini xalifa Usmonga qarshi birlashtirishga erisha oldi. Unga haybatli hamda nufuzli Muhammad ibni Abu Bakr, Muhammad ibni abu Xuzayfa va Ammor ibni Yosir kabi sahobalar ham qo‘shildilar. Ibni Xuzayfa ibni Sabo'ni yozgan maktublarini Misr, Qufa va Basra xalqi orasida yoyishda ishtirok etdilar. Shundan keyin har bir viloyatdan yetti yuzdan oshiq kishi chiqib Madina tashqarisiga kelib to‘plandilar. Keyin ular o‘zaro Usmondan so‘ng kimni xalifa etib tayinlash xususida tortishib qolishdi. Basrada kelgan jamoalar Zubayrni, Qufadan kelganlar esa Talxani, Misr aholisi esa ibni Sabo' boshliq Alining bo‘lishligini talab etdilar. Hazrati Usmon Misr elchisini qabul qildilar va talablarini qondirishga va'da berdilar. Keyin ular tinchlanib o‘z mamlakatlariga keta boshladilar. Ular yo‘lda ketayotgan vaqtlarida uzoqdan bir otliqni goh ko‘rinib, goh ko‘rinmay ketayotganini ko‘rib qolishdi. Ular mazkur otliqdan shubhaga tushib quvib ketishdi. Tutib olib tintuv qilishdi. Uning yonidan xalifa Usmon tomonidan yozilgan maktubni topib olishdi. Xat oxirida Misr voliysiga isyonchilarning hammasini Misrga kirgan zahoti tutib dorga osishlik buyurilgan edi. Xatni o‘qigan isyonchilar yana qayta g‘azablangan holda Usmonning oldilariga qaytib kelishdi. Hazrati Usmondan bu haqda so‘rashdi. Hazrati Usmon bu xatni yozmaganlariga, buyurib ham yozdirmag‘anlariga qasam ichdilar. Ular bu Mavlon ibni Hikamning xalifa nomidan o‘zi yozib yuborganligini dalil ila bilib oldilar. Shundan so‘ng ular Mavlonni ularga topshirishlikni talab etdilar. Usmon (r. a.) esa Mavlonni ularga topshirishlikdan bo‘yin tovladilar. Keyin hazrati Usmon hovlilarini isyonchilar yigirma kunga yaqin musoxara etib to‘rdilar. Bu, Usmon Zinnuraynga qarshi ochiqdan-ochiq musoxara bo‘ldi. Bir jamoa sahobalar fitna o‘z ishini ko‘rsatmasligi uchun u kishini himoya etishga kirishdilar. Hazrati Usmon atrof viloyatlarga madad so‘rab maktublar jo‘natdilar. Isyonchilar xaj mavsumi tugaganini va atrof viloyatlardan yuborilgan madad kuchlar bexosdan bostrib kelib qolishligini o‘ylab ishga jiddiyroq kirishdilar. Mudofaachilar bilan ular o‘rtasida qattiq olishuvlar bo‘ldi, keyin Usmonning hovlilariga xoinona bostirib kirib bordilar. Hazrati Usmon madad tilab hazrati Aliga maktub yozib yuborgan edilar. Hazrati Ali o‘g‘illari Hasan va Husan (r. a.) ni hamda Zubayr boshliq bir necha adad bahodir kimsalarni yubordilar. Ularga hazrati Ali Usmonni poylashlikka hamda biror kishi hazrati Usmonga izo va jafo yetkazishligi uchun imkoniyat bermaslikni buyurib edilar. Ular kelib hazrati Usmon hovlilarining darvozasini to‘sib turdilar.
OG'IR JINOYAT
Biroq isyonchilar darvozani qo‘yib tuynuklardan kirishga harakat qildilar. Ular u yerdan kirib xalifani qo‘lga olishga harakat qilib qoldilar. Buni ko‘rib hazrati Usmon ularning oldiga chiqdilar va ularga qarab: «Sizlardan Olloh nomi bilan so‘rayman, sizlardan Rasululloh alayhissalom sahobalari tariqasida so‘raymanki, sizlar Rasululloh «qurol topa olmagan kishilarni qurollantirgan kimsaga jannat bo‘ladi» deganlarida men o‘sha askarlarni qurollantirganimni bilmaysizlarmi? Rasululloh Rum qudug‘ini qazigan kishi jannati bo‘ladi deganlarida men o‘sha quduqni qazdirganimni bilmaysizmi?» dedilar. Lekin ular aqlsiz, vijdonsiz bir qavm bo‘lganliklari sababli bu gaplar ularga ta'sir qilmadi. Hech qanday ibosiz holatda hazrati Usmonniig hovlilariga vahshiyona bostirib kirdilar. Hazrati Usmon ro‘za tutgan holda namozgohlarida Ollohning muborak kitobini o‘qib o‘ltirgan edilar. Mana shu holatda o‘ltirgan kimsaning oldilariga ulardan bittasi yaqinlashib keldi-da, qo‘lidagi o‘tkir temir asbobi bilan qattiq zarba urdi. Bu zarbadan hazrati Usmon hushdan ketib yiqildilar. Muborak qonlari, o‘qib o‘ltirgan sahifaning ustiga sochildi. U zot quyidagi oyatni tilovat etib turgandilar. Mazmuni: «Olloh sizni ulardan tezda himoya atadi. Olloh eshituvchi va dono zotdur». Yana bittasi Usmon tomonlariga tashlanib, qilichi bilan hamla qilmoqchi bo‘lganida xotinlari Noila hazrati Usmonni himoya etib ustlariga tashlandilar. Mazkur ablahning qilichi Noilaning qo‘llarini, barmoqlarini qirhib ketdi. O'lganlarini bilgan zahoti uylarini talashga va mol-mulklari, ya'ni musulmonlar mulkini egallab olishga kirishib ketdilar. Ular hech qanday ahtsga rioya qilmadilar, parvardigorlaridan qo‘rqmadilar. Shahriya xaramni ham ehtirom etmadilar. Zero, bu voqea 35-yilda zulhijja oyining sakkizinchi kuni sodir bo‘lgandi.
Ular badxulq, bezori, dinsiz kishilar edilar. Shu sababli umr bo‘yi ro‘zador, kechalari namozguzar sakson yoshdan o‘tgan bir kimsani ro‘za holida Ollohning kitobini o‘qiyotgan paytida hech narsaga e'tibor va hurmat ko‘rsatmay o‘ldirdilar. O'ldirmaslaridan biroz burunroq hazrati Usmonning xizmatkorlaridan birlari oldilariga kelib, «Ey amiral mo‘‘minin, biroz choy va non olib kelsam tamaddi qilib olasizmi?» deb so‘raganlarida hazrati Usmon «yo‘q» deb javob berdilar. «Men Rasulullohni hofimda qo‘rdim, u janob menga birga nonushta qilamiz deb bashorat berdilar», dedilar.
Usmonu Zinnurayn raziyallohu anhu o‘ldirilishlari tufayli Islom olamida hanuzgacha balqi qiyomatgacha, davom etadigan kulfat va baxtsizlik boshlandi. Yillar o‘tar, asrlar o‘tar, zamonlar o‘zgarar, hokimlar yangilanar, ammo ushbu jinoyatning qora dog‘i Islom tarixidan aslo yuvilib ketmagay. Rasulullohning xalifalarini, ikki muborak qizlarining erlarini va rumo arig‘ini qazitgan kimsani, askarlarni g‘azotga jihozlagan kimsani, sanoqsiz shaharni fath etgan zotni, birinchi Islom harbiy flotini tashkilotchisi, qolaversa saxiy, mehribon, hayoli kishini o‘ldirishlikka qanday jur'at etildi?! Nechun shunday ulug‘ zot o‘ldirilarkan, axir, yagona nushaga umum musulmonlarni amal qilishga jamlagan kishini va Islomga kirgan kundan boshlab butun umri davomida benihoyat manfaatlar yetkazgan kimsaga qo‘l ko‘tarish mumkinmidi? Qanday qilib, qaysi vijdon, qaysi qo‘l bilan o‘ldirilarkan shunday sifati oliylarga ega bo‘lgan kishi?! Muncha jinoyat nima uchun qilindi va nima uchun shunday zotga ko‘rildi. Ba'zi bir kamchiliklarni qildilar debmi? Yoki bir necha qarindoshlarini ishonib ishga qo‘yganlari, ular esa Rabbilaridan hayiqmay ishonib ish topshirgan kimsaga hiyonat etganlari uchunmi? Ular razil vazirlar, badbaxt maslahatchilar bo‘lganligi uchun isyonchilar o‘zlarini hakam deb o‘ylab, qutqaruvchilar deb o‘ylab, mehrobda shahid bo‘lgan kimsaga hujum qilib uni jinoyatkorona tarzda uldirdilarmi? Mol-mulklarini beibona taladilarmi? Xosxonalariga xiyonatkorona bostirib kirdilarmi?
Ey, pok parvardigor! Albatta, bu narsa sen rozi bo‘lmaydigan jinoyatdur, lekin sening ulug‘ qudrating va oliy azamatingdur. Buni albatta, bizning aqllarimizdan maxfiy bo‘lgan sening o‘zingga xos hikmatlari bor. Ey bor xudoyo! Zulmona, jabrona o‘ldirilgan, mehrobda shahid bo‘lgan zotdan rozi bo‘lgin. Shunday zotni o‘ldirishga jur'at etib qo‘l ko‘targan jinoyatchi xoinlardan, qotillardan intiqom olgin.
Zotan, sen hokimlarning eng adolatlisi, odillarning eng hikmatlirog‘idursan. Albatta, ssn «agarchi ko‘knor urug‘i vaznida biror ish qilingan bo‘lsa, uni hisobga olgaymiz, biz har narsani hisobini olishga yaraymiz», deb va'da bergansan. Albatta, sening va'dang barhaq. Demak, hech qanday arzimas, oz deb gumon etilgan jinoyat ham, yaxshilik ham buyuk Ollohning oldida, uning nazaridan chetda qolmas ekan-da. Parvardigor! Qilgan xatoliklarimizni avf etgin. Zero, sen arxamar roximinsan. Omin va rabbil olamin.